Divinarum Institutionum

inpugnatae sunt ergo a prudentioribus falsae religiones, quia sentiebant esse falsas, sed non est inducta uera, quia qualis aut ubi esset ignorabant.

itaque sic habuerunt tamquam nulla esset omnino, quia ueram non poterant inuenire, et eo modo inciderunt in errorem multo maiorem [*](EPITOME 4-9] c. 20, 4. ) [*](AUCTORES 8 s.] Lucr. VI 52 s. 13 ss.] V 1198 ss. ) [*](BRSHPV] 2 corporibus H dediderant HI 4 corporis H illo om. SH 5 ac] et S 6 ratione S 7 prosternunt SH, ait enim] \'ut\' ait B2 10 aliut - non curent eicit Volkmannus, obseruat. misc. 1872, pag. 14 dicere S utique nichil S 13 est uelatum] est uulgatmn BR; uelatumst codd. Lucr. 14 uertere se ut uid. in uerteris corr. m. 2, tunc restituit eadem man. R, ueteres se S, ue⌈r⌉tere se P; uertier codd. Lucr. lapides SH omnes BHP 15 et] nec codd. Lucr. prostratu S 16 delubra deum B neque B 17 quadru, om. pedum, sed spat. relict. S necte∗re (r er.) R 18 sic assa ( ⌣ P2V2) PV sublimes (e ex i) B 19 aduocari S praemi∗ (i er.) B 22 qaales P1, corr. P2 23 potuerant H 24 eodem P )

nam isti fragilium cultores quamuis sint inepti, quia caelestia constituunt in rebus corruptibilibus atque terrenis, aliquid tamen sapientiae retinent et habere ueniam possunt, qui summum hominis officium etsi non re ipsa, tamen proposito tenent, siquidem hominum atque mutorum uel solum uel certe maximum in religione discrimen est.

hi uero quanto fuerunt sapientiores, quod intellexerunt falsae religionis errorem, tanto sunt facti stultiores, quod esse aliquam ueram non putauerunt.

itaque quoniam facilius cst de alienis iudicare quam de suis, dum aliorum praecipitium uident, non prospexerunt quid ante pedes suos esset.

in utraque igitur parte et summa stultitia inuenitur et odor quidam sapientiae, ut possis dubitare quos dicas potissimum stultiores, illosne qui falsam religionem suscipiunt an eos qui nullam.

sed ut dixi uenia coucedi potest inperitis et qui se sapientes non esse fateantur: iis uero non potest, qui sapientiam professi stultitiam potius exhibent.

non sum equidem tam iniquus, ut eos putem diuinare debuisse ut ueritatem per se ipsos inuenirent, quod ego fieri non posse confitear, sed hoc ab iis exigo quod ratione ipsa praestare potuerunt.

facerent enim prudentius, si et intellegerent esse aliquam ueram religionem et falsis inpugnatis aperte pronuntiarent eam quae uera esset ab hominibus non teneri. sed mouerit eos fortasse illut, quod si qua esset uera religio, exereret se ac uindicaret nec pateretur esse aliut quicquam.

uidere enim nullo modo poterant quare aut a quo et quemadmodum religio [*](BRSHPV] 1 fragili P1, carr. P2? 2 quam\'uis\' p2 enepti P1, corr. P2, sic saepius qui BSH cormptilibus R 3 aliquit. B, sic saepe tamell] tamen se habere P 4 quia coni. 1\'hilo 5 res S atque expunx. m. post. R 7 hii P 8 religiones P1, corr. P2 errore S facti (c ex alia litt., i in ras. ex o) B 9 putauerunt s. l. ex potuerunt V quoniam] quia SH 11 prospe\'xe\'runt P2 suos pedes R 15 illperitis (s add. m. 2) P et om. H 16 sapielltis V fatelltur H iis R\', liis BRISHV, *iis (h er.) P 18 illiqus B, iniquis (-qs) S putes S diuinari (i final. ex e) B debuisse1 potuisse edd. W se om. H confiteor SH 20 iis RI, his R2 cum cett. 21 et om. H 22 ueram om. B religionem add. Aldinac pronuntiarunt S 2:3 esset] esset et P 24 quod om. RH esse P1, corr. P2 25 aduindicaret (om. ac) H uideri H 26 poterat H et] aut B)

mperiti et iusipieutes falsas reiigioucs pro ueris habent, quia neque ueram sciunt neque falsam intellegunt, prudentiores autem quia ueram nesciunt, aut in his quas falsas esse intellegunt perseuerant, ut aliquid tenere uideantur, aut omnino nihil colunt, ne incidant in errorem, cum id ipsum maximi sit erroris, uitam pecudum sub figura hominis imitari.

falsum uero intellegere est quidem sapientiae, sed humanae, ultra hunc gradum procedi ab homine non potest, itaque multi philosophorum religiones ut docui sustulerunt: uerum autem scire diuinae sapientiae est; homo autem per se ipsum peruenire ad hanc scientiam non potest, nisi doceatur a deo.

ita philosophi quod summum fuit humauae sapicntiae adsecuti sunt, ut intellegerent quid non sit: illud adsequi nequiuerunt, ut dicerent quid sit. nota Ciceronis uox est: utinam tam facile uera inuenire possem quam falsa conuincere.

quod quia uires humanae condicioiiis excedit, eius officii facultas nobis adtributa est, quibus tradidit deus scientiam ueritatis. cui explicandae quattuor posteriores libri seruient: nunc interim falsa ut coepimus detegamus.

Quid igitur maiestatis possunt habere simulacra, quae fuerunt in homunculi potestate uel ut aliud fierent uel ut omnino ne fierent? idcirco aput Horatium Priapus ita loquitur:

1. olim truncus eram ficulnus, inutile lignum
2. cam faber incertus scamnum faceretne Priapum,
[*](EPITOME 22-24] c. 20, 6. )[*](AUCTORES 16] de uat. dcor. I 32, 91. 7 ss.] S:tt. I 8, 1 -ss. )[*](BRSHPV] 2 aci*re V 4 sciuet J<\' 5 iis «. l. M is P2 ucra (~er.) V 6 ut] ut aut P 7 incident V 8 id om. PV1 figuram H 10 humanae B2 progredi JEf 11 sustuleruut] sustinerunt sic jK\', s. l. fals<M esse sciueruttt R2 14 itaque H, it<t oMt. V sapientiae tH mg. P2 15 uequKTuat R1SP, neuerunt H 16 discerent R2 17 uorK (~ erj B possim codd. CtC. conuicerẽ (~ m.2) S 18 uires r<M. e< s. l. ex utr:ts V2 23 aliquod B 24 nc ficrfut] nou fierent B, eftigereut S, nOli effierent P 26 incertum P )
108
3. maluit esse deum. deus inde ego, furum auiumque
4. maxima formido.

quis non sit hoc tanto custode securus? fures enim tam stulti sunt, ut Priapi tentiginem timeant, cum aues ipsae, quas terrore falcis aut inguinis abigi existimant, simulacris fabre factis id est hominum plane similibus insidant nidificent inquinent.

sed Flaccus ut satirici carminis scriptor derisit hominum uanitatem, uerum u qui faciunt, seriam rem facere se opinantur.