Divinarum Institutionum

itaque nullum sibi honorem tribui uolunt, quorum honor omnis in deo est, illi autem qui desciuerunt a dei ministerio, quia [*]( 9 ut in priucipio docui] 16,4 s.; 7, 5—8. EPITOME 5 s. 8 s.] c. 23,4. ) [*](EXPILATORES 1] cf. Augustin. de ciu. dei X 9 (pag. 415,13); Isidor. orig. VIII 9, 9. ) [*](BRpHPV] 1 u edd., hii JB, hi ceM. maleficio H post cum add. autem B3 2 suos P scient JEf, Pient F 3 sancti*s (ṡ er.) B p\'or\'ro H2 ingesti V -i ut turbcut] obturbant D\', corr. B3 5 offundant (pr. u ex o Mt. jf, a ex u Mt. 2) B 6 caelestis B 7 sunt B dominus ow. Zf 8 mcn- \'ti\'tis P2, metitis (~ m. 2) V 10 neque] qui neque H homine F\' eget cum solus sit P 11 immortales (e ex i Mt. 2) P \'dici se deos\' B3 13 iussum B, iussi F; an eius iussu? regi mundum H 14 decimus V uemo] immo B m socios del. oc B2, socios eius R 15 dixerim B 16 gerantur B hii BP tamen et P 17 illo P 18 parens JS, praesens H uniuersitatis B scit] fecit B 19 sęptum V, septum ccK. rerum omnium] rerum \'cum\' (s. l. M. 3) filio suo omnium P 20 \'in\' B3 21 omnis ont. F 22 est, illi] est per angelos refugas fieri prodigia responsa in templis dari nocentes plerumque puniri ut his monstris atque terroribus adhibitis ipsi dii putcntur illi P quiw B3 )

offundunt itaque tenebras et ueritatem caligine obducunt, ne dominum, ne patrem suum norint, et ut facile inliciant, in templis se occulunt et sacrificiis omnibus praesto adsunt eduntque saepe prodigia, quibus obstupefacti homines fidem commodent simulacris diuinitatis ac numinis.

inde est quod ab augure lapis noua-cula incisus est, quod Iuno Veiens migrare se Romam uelle respondit, quod Fortuna Muliebris periculum denuntiauit, quod Claudiae manum nauis secuta. est, quod in sacrilegos et Iuno nudata et Locrensis Proserpina. et Ceres Milesia uindicauit et Hercules de Appio et Iuppiter de Atinio et Minerua. do Caesare, hinc quod serpens urbem Romam pestilentia liberauit Epidauro accersitus.

nam illuc daemoniarches ipse in figura sua sine ulla dissimulatione perlatus est, siquidem legati a.d eam rem [*](EPITOME 1-8] c. 23, 4. 9 sic - ueniret. 6-11] c. 23, 7 iu templis — credant. 14 (sacrilegos)] c. 23, 9. 17 s. serpens — in figura. sna] cf. c. 22, 3 (serpens — ministris). 6. ) [*](AUCTORES 11-16 ab augure — de Caesare] cf. supra c. 7, 8—22. 16-170, 1] cf. Valer. Max. (et epit. Paridis) I 8, 2. ) [*](EXPILATORES § 11] cf.Augustin.de ciu. dei X 16 (p. 427,27-32). ) [*](BRpHPV] 1 alt. et in ras. B3, s. !. F 2 quo (b w ras. ex a ?) B3, quo* (d er.) H 3 deum HPV 4 \'ut\' B3 5 notitia* (e er.) V magestatis F, sic saepius possent JBF\', e in i corr. V2 6 qua H offendunt F* 7 ueritatis R deum H ne] et jP, \'nc V2 8 inliceant B occultunt (corr. m.2) V 9 sunt B 11 nugure] haruspice B lapjjs Fx 12 quod\' B3 ueiensis B, uegiens H 13 mulieris H clauide F\', chu*dTe V2 15 lucrensis B herculis P 16 apioB antinio C&Bp. tM. 2) P minerue V1 de] e* (t er.) H hinc] hinc est H 17 serpens** (da er.) B pestilicentia V ex accersitus hoc arces***** B3 arcessitus H edd., sed c/\'. Valer. Max. (et Paridem) quam si ab Epidauro Aesculapius esset accersitus 18 illud HV1 daemoniarches H, demon B\', demoiri\' B3, dcmomarches R, demoniaarches P, demonio arches V; c/\'. c. 14, 6; δαιμονιάρχης edd. 19 remissi JP\' (rẽmissi P2) F )

in oraculis autem uel maxime fallunt, quorum praestrigias profani a ueritate intellegere non possunt, ideoque ab ipsis adtribui putant et imperia et uictorias et opes et euentus prosperos rerum, denique ipsorum nutu saepe rem publicam periculis inminentibus liberatam, quae pericula et responsis denuntiauerint et sacrificiis placati auerterint.

sed omnia ista fallaciae sunt. nam cum dispositiones dei praesentiant, quippe qui ministri eius fuerunt, interponunt se in his rebus, ut quaecumque a deo uel facta sunt uel fiunt, ipsi potissimum facere aut fecisse uideantur, et quotiens alicui populo uel urbi secun- , dum dei statutum boni quid inpendet, illi se id facturos uel prodigiis uel somniis uel oraculis pollicentur, si sibi templa, si honores, si sacrificia tribuantur. quibus datis cum illut acciderit quod necesse est, summam sibi pariunt uenerationem.

hinc templa deuouentur et nouae imagines consecrantur, mactantur greges hostiarum, sed cum haec facta sunt, nihilo minus tamen uita et salus eorum qui haec fecerint immolatur.

quotiens autem pericula impendent, ob aliquam se ineptam et leuem causam profitentur iratos, sicut Iuno Varroni, quod [*](EPITOME 13-15 prodigiis — uenpratiouem] c. 23, 8 somniaa.ugcant. 16 templa—consecrantur] c. 23, 4. ) [*](AUCTORES § 16] cf. V&Ier. Max. 1 1, 16 ) [*](BRpHPV] 1 drachoaom H atuexerunt .P, attulerunt BRHV, sed c/\'. Valer. Max. anguis ... urbi se nostrae aduehendum restituit ef Paridem immensae magnitudinis serpens ... Romam pro deo aduectus 2 prestrigias jP, praestigias (pre- B) ceM. 3 ueritatem (\'e.rp. m. 3) K \'ab ipsis\' R2 5 ipsorum] horum B nutu ex nutiis (\'n add. M. 1 uel 2) partim ras. corr. B3 C et om. P 7 auerterunt H, auerterent V fallacia\'e\' V 8 nam oMt P prMsentiaru ut MtJ. B\', in ras. corr. B2 qui oM<. P 9 \'his\' B2 10 dffo P uel (ante fncta) oM. JBP, recte? iiuat] sunt JB\', corr. B3 an (aut) facere ? 11 ut (sic) V1, ł aut s. l. V. \' et quotiens — secundum in inf. mg. B3 12 de JB\', dF B3 statu B quod B\', corr. B3 13 somnis H si ante sibi] ut H 14 si ante houorcs et sacrificia] sibi JT 15 occiderit Vac pariunt** If 16 deuoluentur H 17 gresgcs P erunt B 18 uita] eorum, sed del. ?M. 1 R fecerit P immolantur edd. 19 se ante profitentur P 20 sicut luno] sicuti B uarronis (exp. m.2) V formosum RV, formonsum (exp. w. 2 ?) P)

quodsi luno alterum Ganymeden uerebatur, cor iuuentus Romana luit poenas? uel si dii tantummodo duces curant, ceteram multitudinem neclegunt, cur Varro solus euasit qui hoc fecit et Paulus qui nihil meruit occisus est? uidelicet nihil tunc Romanis accidit fatis lunonis iniquae, cum Hannibal duos exercitus populi Romani et astu et uirtute confecit.

nam Juno audere non poterat aut Carthaginem defendere, ubi arma eius et currus fuit, aut Romanis nocere, quia

1. progeniem — Troiano a sanguine duci
2. audierat, Tyrias olim quae uerteret arces.

sed illorum sunt isti lusus, qui sub nominibus mortuorum delitiscentes uiuentibus plagas tendunt. itaque siue illut periculum quod imminet uitari potest, uideri uolunt id placati auertisse, siue non potest, id agunt ut propter illorum contemptum accidisse uideatur. ita sibi aput homines qui eos nesciunt auctoritatem pariunt ac timorem.

hac uersutia et his artibus notitiam dei ueri et singularis apud omnes gentes inueterauerunt. suis enim uitiis perditi saeuiunt et grassantur, [*](EPITOME 18-172, 7] c. 23, 9. ) [*](AUCTORES 7] Verg. Aen. VIII 292. 10 s.t ibid. I 16. 11 s.] ibid. I 19 s.: cf. Seru.: \'audierat\' n Ioue aut a. Fatis. ) [*](B(G)RpHPV] 1 an post puerum excidit histrionem ? cf. Valer. Mo.c. . in tensa] intentas V intens:nouis in ras. ex iufensoouis «< Mtd\'. B3 exui uas F\', in ras. corr. V2 tendendas H conlocarat B 3 est oMt. V ganymedem (g ex c ? V2) RV, ganumede H2; cf. I 23, 3 5 neglegunt RH, . ueglpguutur (exp. m.2) V cum B1 (fon-. B3) V 7 factis P iniquae OHt. V 8 annibal P Romani om. F et F, oMt. cett. actu H 9 uou oNt. V aut (a (MM. Mt. 2) P karthaginem H 11 a* (c er.) 2f, a add. V2 deduci H inter progeniem et Troiano ap. Verg. hoc sed enim 12 quwe J3, quaej V2 uerterat If, euerteret P crees V 13 delitiscentis B\', corr. B3, delitescentes R 14 uiuentibus] hominibus y 15 immine\'t\' P2 uideri] uitari F\' 16 a Rum couteinptum incipit codicis G pag. 37 (122) paene tota lecta 18 actoritatem R hac] ac JT et om. BG 19 apud om. B 20 perditi* (s er.) seuiunt (s add. m. 2) V seruiunt C grassantur H2 )

idcirco etiam humanas hostias excogitauerunt, ipsi hostes generis humani, ut quam multas deuorent animas.

Dicet aliquis \'cur ergo deus haec fieri patitur nec tam malis succurrit erroribus?\' ut mala cum bonis pugnent, ut uitia sint aduersa uirtutibus, ut habeat alios quos puniat, alios quos honoret. ultimis enim temporibus statuit de uiuis ac mortuis iudicare; de quo iudicio mihi erit in ultimo libro disputatio.

differt igitur, donec ueniat temporum finis, quo effundat iram suam in potestate ac uirtute caelesti, sicut

1. uatum praedicta piorum
2. terribili monitu horrificant.

nunc autem patitur homines errare et aduersum se quoque inpios esse, ipse iustus et mitis et patiens. nec enim fieri potest ut non is in quo perfecta. sit uirtus, sit etiam perfecta.

patientia. unde quidam putant ne irasci quidem deum omnino, quod adfectibus, qui sunt perturba-tiones animi, subiectus non sit, quia fragile est omne animal quod adficitur et commouetur. quae persuasio ueritatem ac religionem funditus tollit.

sed seponatur interim nobis hic locus de ira dei disserendi, quod et uberior est materia et opere proprio latius exequenda.. illos ergo nequissimos spiritus quisquis ueneratus fuerit ac secutus, neque caelo neque luce potietur, quae sunt dei, sed in illa [*]( 7 m ultimo libro] c. 20. ) [*](EPITOME 3-6] c.24, 1-3. 10 s. ) [*](AUCTORES 10 s.] Verg. Aen. IV 464 s. ) [*](B(G)RpHPV] 2 deuora.rent edd. 3 dicit BGH 5 ut ante uitia) et H habeant P 6 honorcet (e ex a M. 1 ?) P 7 ac] et P \'in\' V2 i y 8 disputandum R igitur] ergo P 9 uer*tate (i er.) V 10 uatum OMt. P piorum RPV cum cod. Medic., priorum BGH cum ccM. codd. t noti Vergili 11 horrificant (corr. Mt. 2) V 12 aduers[u]s C 13 et ipse H mittis R 14 is] his sit C, his JEf 15 neç (exp. m. 2) R 16 quod] quia BG affectibus (ex adf-) B3 18 quae ex qua H2 atque R relionem J\', sic saepius in tollit sed sepo desinit codicis G pag. 37 (122), sequitur pag. 38 (121), cuius uerss. 21—31 legebantur 19 dei B, OMt. cett.; an diuina? 20 uberi B1, uberior B3 21nequissimos (s fin. add. m.3) P quisq uis Par, quisque (-q;) F, fort. recte, c/\'. VI jM, 5 ac secutus in mg. H2)

Docui religiones deorum triplici modo uanas esse: uno, quod simulacra ista quae coluntur effigies sint hominum mortuorum; esse autem peruersum et incongruens ut simulacrum hominis a simulacro dei colatur: colit enim quod est deterius et inbecillius;

tum inexpiabile facinus esse deserere uiuentem, ut defunctorum monumentis seruias, qui nec uitam nec lucem dare cuiquam possunt, qua ipsi carent; nec esse alium quemquam deum praeter unum, cuius iudicio ac potestati omnis anima subiecta sit.