Divinarum Institutionum

si eos multitudo delectat, non duodecim dicimus aut trecentos sexaginta quinque ut Orpheus, sed innumerabiles esse. arguimus errores eorum in diuersum, qui tam paucos putant. sciant tamen quo nomine appellari debeant, ne uiolent uerum deum, cuius nomen [*]( 3 supra] p. 19, 5. 14 supra] p. 18, 13. ) [*](AUCTORES 10] frg. 30. 21—23] Theophil. ad Autol. 117 C; cf. Lobeckii Aglaopham. I 364. ) [*](BRSHMPPV] 1 quid MPV potes R 3 fecimus B ametora BS, AMЄ- TOPA sine matre P ametor aut HM 4 apatora B, apator HM, post graecum sine patre P quorq.\' P2 5 gouerauerit SIIM 7 et om. B et testibus confirmaui in mg. H2 8 unum patrem om. S 9 deum BP sed] do qu et HM ⌈a⌉ P2 11 solituq; I at R1, solituq; I queat R2 queat] *uiaeat (q er., s. I. m. 2) V queat tamquam] rqueaV (s. I. m. 2) quae ac tamquam H 12 qui HM idesertum ac solitajrium B 14 esorationibus H rctttuli B3, rectuli V1 15 hii RHM 17 ac] et HM, aut V1, in ras. corr. V2 20 quod] in quod SIIM 21 dicamus deum P dicamus] dicamus si HM 22 trecentis aut sexaginta M 24 sciant om. HM)

credant Apollini suo, qui eodem illo responso ut Ioui principatum, sic etiam ceteris diis abstulit nomen. tertius enim uersus ostendit ministros dei non deos, uerum angelos appellari oportere.

de se quidem ille mentitus est, qui cum sit e numero daemonum, angelis se dei adgregauit: denique in aliis responsis daemonem se esse confessus est. nam cum interrogaretur quomodo sibi supplicari uellet, ita respondit:

1. πάνσοφε παντοδίδακτε πολύστροφε κέκλυθι, δαῖμον
.

1. ἁρμονίη, ϰόσμοιο, ϕαεσϕόρε, πάνσοϕε δαῖμον
.

quid ergo superest nisi ut sua confessione uerberibus dei ueri ac poenae subiaceat sempiternae? nam et in alio responso ita dixit:

1. δαίμονες οἳ ϕοιτῶσι περὶ χθόνα ϰαὶ περὶ πόντον
2. ἀϰαμάτου δαμνῶνται ὑπαὶ μάστιγι θεοῖο
.

nunc interim nobis satis est quod dum honorare se uult et in caelo conlocare, confessus est, id quod res habet, quomodo sint appellandi qui deo semper adsistunt.

retrahant ergo se homines ab erroribus et abiectis religionibus prauis parentem suum dominumque cognoscant, cuius nec uirtus aestimari potest nec magnitudo perspici nec principium conprehendi. cum ad illum mentis humanae intentio et acumen et memoria peruenerit, quasi subductis et consumptis omnibus uiis subsistit haeret deficit nec est aliquid ulterius quo progredi possit.

uerum quia fieri non potest quin id quod sit aliquando esse coeperit, consequens est ut quoniam nihil ante illum fuit, ipse ante omnia ex se ipso sit procreatus, ideoque ab Apolline αἀτο- ϕυής, a Sibylla αὺτογενής et ἀγένητος et ἀποίητος nominatur. quod Seneca homo acutus in Exhortationibus uidit. nos inquit aliunde pendemus. itaque ad aliquem respicimus, cui quod est optimum in nobis debeamus. alius nos edidit, alius instruxit: deus ipse se fecit.. [*]( 1 in secundo libro] c. 14—1G. ) [*](AUCTORES 13 ab Apolline] cf. p. 25, 15. 14 a Sibylla] cf. p. 23, 18 et ad p. 24, 7. 15] frg. 15. ) [*](BRSHMPPV] 1 de utrisque — disseremus om. BRSHM nunc om. t PV 2 satis (om. est) m. 1, sat-es corr. rn. 1 uel 2 B, sat est P quordl P2 du honorare se uult in ras. V2 honorari codd. recent., edd. et] atque R 3 collocari codd. recent., edd. habet (t in eras. at ? m. 2) V et quomodo B 4 hi qui S retrahent B1, corr. B3 se ergo M se s. I. P2, 6 cognoscunt P aesjtimari ex exltimari m. 1 uel 2 B potesrtl H1 9 quae si PV consumtis R, consummatis PV uiis] suis HM substitist sic Rl, om. M 10 aliut B, aliud R quod R 11 fit M 12 e\'slt B2 quoniamj quo (~ m. 2) P illum] ipsum B 13 ante] autem M ideoque] ideoque (s. I. us er., i corr. m. 2) R αὐτο- ϕυής a] ΑΥΤΟΦΥƟHCA B, autosphoesa HM ΑΥΤΟΦΥΙЄC P uerbis graecis 13 s. interpretationes lat. add. in SP 14 a Sibylla om. P, abysilla V sibulla H ΑΥΤΟΓЄNNC S, autogeneses HM, ΑΥΤΟΓΗΝΗC P et om. RHMP ΑΓЄNNHTOC B, ArCIMTOC S et om. P ΚΑΙΑΠΟ- INTOC S, apotetheos H, apoete theos M, KAIA⌊Π⌋ΟΠΙΤΟC P, AHOOIIITOC V et ἀποίητος del. Strwtius, cf. ad p. 21, 7 15 exhortatiionibus uidit, V2 16 ab V1, in ras. curr. V2 17 in] id HM debeamus] animam debeamus B, debemus HM 18 instrucsit Bl, corr. B2 se om. SHM )

His igitur tot ac tantis testibus conprobatur unius dei potestate ac prouidentia mundum gubernari, cuius uim maiestatemque tantam esse dicit in Timaeo Plato, ut eam neque mente concipere neque uerbis enarrare quisquam possit ob) nimiam et inaestimabilem potestatem.

dubitet uero aliquis an quicquam difficile aut inpossibile sit deo, qui tanta tamque mirifica opera prouidentia excogitauit, uirtute constituit, ratione perfecit, nunc autem spiritu sustentet, potestate moderetur, inexcogitabilis ineffabilis et nulli alii satis notus quam sibi?

unde mihi de tanta maiestate saepius cogitanti qui deos colunt interdum uideri solent tam caeci, tam incogitabiles, tam excordes, tam non multum a mutis animalibus differentes, qui credant eos qui geniti sint maris ac feminae coitu aliquid maiestatis diuinaeque uirtutis habere potuisse, cum Sibylla Erythraea dicat: ou

1. οὐ δύνατ\' ἀνδρὸς
2. ἑϰ μηρῶν μήτρας τε θεὸς τετυπωμένος εἶναι
.

quod si est uerum, sicuti est, apparet Herculem Apollinem Liberum Mercurium Iouemque ipsum cum ceteris homines [*](EPITOME 1-5] c. 6, 1. 10-15] c. 6, 2. 4. ) [*](AUCTOIiES 3] p. 28 C (cf. Minuc. Fel. c. 19,14). 16 s.] frg. II 1 s.; cf. Theopbil. ad Autol. 113 B. ) [*](BRSHMpPV] 1 ac tautis] tantisque B 2 mundum om. S 3 tim⌜e⌝o H2 ea HM 4 mentem PV 6 quidquam (corr. m. 2) R, sic saepe 7 tanta tamque] tanta tam M, tantamque Pac (corr. P1?) V 8 perficit. P1, corr. PJ u sps (corr. m. 1 ?) P, sps V sustentet et HM 9 ineffabilis om. HM 10 maiestate] potestate sic V cogitaui S 11 tam ante incogitabiles] quam V1, in ras. corr. V2 12 a om. PV mutis om. M 1:3 sunt HM 14 diuinae HM 15 dicit B 16 ΔϒΝΑΤЄ B, AIMAI P ANOPOC Bl (corr. B3). om. R 17 MЄPON BI, 0 in Q corr. B3, ΜЄΡΩΝ P MIITPAC (corr. m. 3) B, om. R, MCTPAC P te Oso; om. B, OBCOC R TCTfnUMCNlOC B\', I dcl. B3, TЄΤϒΤΓΩΜЄNOC R, TЄΤϒΠΟΜЄΝΟC P ЄΙΝΑΓ R, ЄΙΝΑΓ P ΟΥΑΥΝΑΤΑΙΑΡΌCЄΑΝΡΩΝΜΙΗΡΑC TЄΓΥΠΩЄΜЄΝΟCIAITЄ θЄΌC S udyna* (litt. er. in H) eandyna emeron metbpra stet heostypomenosine HM, nisi quod litterae aliter in uerba coniunctae sunt in M interpretationem lat. in mg. add. B3, eadem fere in S 19 liber*um B ipsam quoque iouem S, ipsumque iouem HM ⌜i⌝psum (Ip m. 1 uel 2) B )

quid est autem a deo tam remotum quam id opus, quod ipse ad propagandam subolem mortalibus tribuit et quod sine substantia corporali nullum potest esse? dii ergo si sunt inmortales et aeterni, quid opus est altero sexu — nimirum ut generent? ipsa progenie quid opus est, cum successione non egeant qui semper sunt futuri?

nam profecto in hominibus ceterisque animantibus diuersitas sexus et coitio et generatio nullam habet aliam rationem nisi ut omnia genera uiuentium, quoniam sunt condicione mortalitatis obitura, mutua possint successione seruari, deo autem, qui est sempiternus, neque alter sexus neque successio necessaria est.

dicet aliquis ut habeat uel ministros uel in quos possit ipse dominari.\' quid igitur sexu opus est feminino, cum deus, qui est omnipotens ut uocatur, sine usu et opera feminae possit.

filios procreare? nam si quibusdam minutis animalibus id praestitit, ut sibi e foliis natos et suauibus herbis ore legant, cur existimet aliquis ipsum deum nisi ex permixtione sexus alterius non posse generare? illos igitur quos inperiti et insipientes tamquam deos et nuncupant et adorant, nemo est tam inconsideratus quin intellegat fuisse mortales. \'quomodo ergo\' inquiet aliquis \'dii crediti sunt?\' nimirum quia reges maximi ac potentissimi fuerunt, ob merita uirtutum suarum aut [*](EPITOME 1-12] c. 6, 2 s. 18—31, 2] c. 6, 4. ) [*](AUCTORES 16] Verg. Georg. IV 200 s. ) [*](BRSHMPPVJ 1 ex om. B 2 id opus] corpus HM propagandum P 3 sobolem SMPV, sic saepius codd. excepto B 4 diirsl (s m. rec.) S, diis P edd., Dii (pr. i ex c) V sunt] sunt dii PV et om. PV 5 quod V1 altero sexu] sexu (s. 1. m. 1) altero (s. I. m. 3) B nimirumquid opus est om. B\', in mg. add. B3 generent\' B (i. c. B3) 7 omnibus S ceterisque** B animalibus R 8 rationem] generationem S 9 condicioni R1; an condicionem scribendum ? 10 seruare M 11 necesaria Pac V 12 dicit HM habeant S 13 domari M 14 qui] si quis HM omnia potens B ut uocatur om. B edd., sed cf. V17, 2 sapiens-uocabatur ut] reV S2 faeminae (pr. a add. m. 3) B, femininae M, feminę∗∗ (p ex i m.2, na ? er.) P 16 Colis H e] ertl R2 20 qui non HM, quiw V7 intellegant (alt. n in eras. eodem n ? B3) BH, i⌊n⌋tellegat F2 21 crediti] creati R 22 ⌊ob⌋ B* numerum V)

Hercules, qui ob uirtutem clarissimus et quasi Africanus inter deos habetur, nonne orbem terrae, quem peragrasse ac purgasse narratur, stupris adulteriis libidinibus inquinauit? nec mirum, cum esset adulterio genitus Alcimenae. quid tandem potuit in eo esse diuini, qui suis ipse uitiis mancipatus et mares et feminas contra omnes leges infamia flagitio dedecore adfecit?

sed ne illa quidem quae magna et mirabilia gessit talia iudicana sunt, ut uirtutibus diuinis tribuenda uideantur. quid enim tam magnificum, si leonem aprumque superauit, si aues deiecit sagittis, si regium stabulum egessit, si uiraginem uicit cingulumque detraxit, si equos feroces cum domino interemit? opera sunt ista fortis uiri, hominis tamen.

illa enim quae : uicit fragilia et mort-alIa fuerunt. nulla est enim quod ait orator tanta uis, quae non ferro ac uiribus debilitari frangique possit:

animum uincere, iracundiam cohibere fortissimi est: quae ille nec fecit umquam nec potuit. haec qui faciat, non ego eum cum summis uiris comparo, sed simillimum deo iudico. uellem adiecisset de libidine luxuria cupiditate insolentia, ut uirtutem eius inpleret, [*](EPITOME 2-4] c. 7, 1. 5-10] c. 7, 2 s. ) [*](AUCTORES 17—22] Cic. p. Marcello 3, 8. ) [*](BRSHMp PV] 1 iis edd., his BRSIPPV, hi H1M impernuerant R 2 sunt (exp. m. 2) consecrati sunt R quod om. R res dubitet P 3 quae om. R uniuersi B tam] tamquam M quam] tam HM 4 histoici H1M 5 herculis (is ex es ? m. 3) B 7 et adulteriis HM 8 alterio P\', corr. P2 Alcimenae Epit. 7, 3, alcime⌜nę⌝ (ne m. 2) Ne H, alcime*** M, almenae R, alcmenae BSPV 10 omnis V flagitioso M 11 magna] et (s. l. m. 2) magna S et om. P talia] ut multis talia HM 12 uideantur om. S 13 disiecit B 14 uirginem PV cingulamque Bae, s. l. corr. 16 hominum HM 18 non post frangique s. I. B ac] et codd. Cic. 19 prohibere HM, cohibere (c in eras. pr ?) P 21 non] non modo PV 22 iudico (o in eras. abo ?) P, iudicabo V uelle H1 (~ add. corr. H7) M 23 luxoria R, luxoria HPV, sic saepe codd. excepto B uirtutes HM )

non enim fortior putandus est qui leonem quam qui uiolentam et in se ipso inclusam feram superat, iracundiam, aut qui rapacissimas uolucres deiecit quam qui cupiditates auidissimas cohercet, aut qui Amazonem bellatricem quam qui libidinem uincit pudoris ac famae debellatricem, aut qui fimum (de) stabulo quam qui uitia de corde suo egerit, quae magis sunt perniciosa quia domestica et propria mala sunt, quam illa quae et uitari poterant et caueri.