Divinarum Institutionum

horum omnium sententia quamuis sit incerta, eodem tamen spectat, ut prouidentiam unam esse consentiant. siue enim natura siue aether siue ratio siue mens siue fatalis necessitas siue diuina lex siue quid aliut dixeris, idem est quod a nobis dicitur deus. nec obstat appellationum diuersitas, cum ipsa significatione ad unum omnia reuoluantur.

Anstoteles quamuis secum lpse dissideat ac repugnantia sibi et dicat et sentiat, in summum tamen unam mentem mundo praeesse testatur.

Plato, qui omnium sapientissimus iudicatur, monarchian plane aperteque defendit nec aethera aut rationem aut naturam, sed ut est deum nominat: ah eo mundum hunc perfectum atque mirabilem esse fabricatum.

quem Cicero secutus atque imitatus in plurimis frequenter deum confitetur ac supremum uocat in iis libris quos de legibus scripsit; ab eoque regi mundum argumentatur, cum disputat de natura deorum, hoc modo: nihil est praestantius deo. ab eo igitur mundum regi necesse est. nulli igitur est naturae oboediens aut subiectus deus. omnem ergo regit ipse naturam.

quia autem sit deus, m uonsoiatione dehmt: nec uero deus ipse, qui intellegitur a nobis, alio modo [*](EPITOME 9—11] c. 4, 2. 12-14] c. 4, 1. 14—21] c. 4, 3. ) [*](AUCTOBES § 20 Chrysippus] Cic. ibid. I 15, 39. Zenon] ibid. 14, 36. § 22] ibid. 13, 33. § 23] cf. ibid. 12, 30. 16] I 7, 22. 18] II 30, 77. 21] frg. 13; cf. Tusc. I 27, 66. ) [*](EXPILATOKES § 23] cf. Saluian. ibid. I 1, 3 (p. 3, 19 s.). 18-18, 3] Saluiau. ibid. I 1, 4. ) [*](B (— 13) RSMPPV] 1 diuini B praedictam racione S 2 diuinam om. M necessitate (~ add. uel restit. m. 3) B nunc cupat R, noncupat (o ex u) P1, sic saepius zeno IiSP naturalcm B3 3 omniumj omnium enim M sententiam R 4 eodem] eodem modo M expectat BM 6 quid aliut] aliud quicquid M aliut B\', aliud corr. JP, sic saepe diierint B 8 ipse Sx omnia] diuersitas R 9 dissidiat M et (ante dicat) om. BR 10 summo B 12 monarchian] RPV Epit. 4, 1, monarchiam BSM 13 post naturam (fol. 4 extr.) duo folia interciderunt in B, tequitur his ergo uersibus c. 6, 15 16 iis edd., his C 18 praestant⌞i⌟us V2 19 necesse est regi codd. Cic. ante naturae idem naturae ut uid. eras. P 21 in deconsolatione M definiuit R ) [*]( XVIIII. Lact. 1. ) [*]( 2 )

I et mouens. Annaeus quoque Seneca, qui ex Romanis uel acerrimus Stoicus fuit, quam saepe summum deum merita. laude prosequitur! nam cum de inmatura morte dissereret, non intellegis inquit auctoritatem ac maiestatem iudicis tui, rectoris orbis terrarum caelique et deorum omnium dei, a quo ista numina quae singula adoramus et colimus suspensa sunt?

item in Exhortationibus: hic cum prima fundamenta molis pulcherrimae iaceret et hoc ordiretur quo neque maius quicquam nouit natura nec melius, ut omnia sub ducibus suis irent, quamuis ipse per totum se corpus intenderat, tamen ministros regni sui deus genuit.

et quam multa alia de deo nostris similia locutus est! quae nunc differo, quod aliis locis opportuniora sunt. nunc satis est demonstrare summo ingenio uiros attigisse ueritatem ac paene tenuisse, nisi eos retrorsus infucata prauis opinionibus consuetudo rapuisset, qua et deos esse alios opinabantur et ea quae in usum hominis deus fecit, tamquam sensu praedita essent, pro diis habenda et colenda credebant.

Nunc ad diuina testimonia transeamus. sed prius unum proferam, quod est simile diuino et ob nimiam uetustatem et [*](EPITOME 3 ss.] c. 4, 3. ) [*](AUCTORES 6] frg. 26. 9] frg. 16. ) [*](EXPILATOMES 1 mens soluta] cf. Isidor. orig. VIII 6, 19. ) [*](RSMpPV] 1 sola Mac, s. I. corr. 2 segregata (alt. e ex a et ga m. 2) P con⌞cretione mortalii V- cougregatioue M omnia om. R 3 uelut uel R, om. M 4 *acerrimus (s er.) R summe M 7 rectoris orbis J rectoribus PV rectorem R, rector M 8 dei ecld., deum RSPV, deus M is ta∗tum (n er.) in qua* (a et e cr.) singula R 9 suspensa] idem suspensa R 11 quod R necque R quisquam M natura C er.) S 13 intenderet V 14 deos M, deus (s. I. m. post.) P; cf. c. 7, 5, tamen Seneca fort. deos scripserat; an deus ex c. 7, 5 inlatum ? cf. 9 hic nostri SM 15 quo M 17 ternu\'isse (e part. ras. ex u et nu m. 2) P retrorsum S fuscata M, infugata P1 (corr. P2) V 18 et om. M 19 alios esse P usu M homini M 20 praedicta V esse S1 23 et S, \'est\' P2 simili S )

Cotta pontifex disputans contra Stoicos de religionibus et uarietate opinionum quae solent esse de diis, ut more Academicorum omnia faceret incerta, quinque fuisse Mercurios ait et enumeratis per ordinem quattuor quintum fuisse eum a quo sit Argus occisus; ob eamque causam in Aegyptum profugisse atque Aegyptiis leges ac litteras tradidisse.

hunc Aegyptii Thoyth appellant, a quo apud eos primus anni sui mensis id est September nomen accepit. idem oppidum condidit, quod etiam nunc graece uocatur Mercurii ciuitas, et Pheneatae colunt eum religiose. qui tametsi homo fuit, antiquissimus tamen et instructissimus omni genere doctrinae adeo, ut ei multarum rerum et artium scientia Trismegisto cognomen inponeret.

hic scripsit libros et quidem multos ad cognitionem diuinarum rerum pertinentes, in quibus maiestatem summi ac singularis dei asserit isdemque nominibus appellat quibus nos dominum et patrem. ac ne quis nomen eius requireret, άνώνυμον esse dixit, eo quod nominis proprietate non egeat, ob ipsam scilicet unitatem. ipsius haec uerba sunt: o se Oso; είς, b δὲ είς όνόματος ou προσδέεται έστι ykp o wv ὰνώνυμος.

deo igitur nomen [*](EPITOME 4-20, 1] c. 4, 4. ) [*](AUCTORES § 2 s.] de nat. deor. III 22, 56. 17 dominum ct patrem] Ps.-Apulei. Asclep. c. 20 (p. 42, 16 Goldb.) et saepius; Poemand. c. 5, 2 (p. 42, 2 s. Parth.) 18-21] cf. Ps.-Apulei. ibid. c. 20 (p. 42, 27- 43, 3 Goldb.) § 5] cf. Minuc. Fel. c. 18, 9 s. ) [*](EXPILATORES 6] cf. Isidor. orig. V 1, 2. 13 s.] ibid. VIII 11,49. ) [*](RSMpPV] 1 his SPV ex] ab M inter M relaxatus S 2 G. PV cocta S 3 et de uarietate M 4 faceret] sciret P1, ras. ei s. I. corr. P2 7 in om. codd. Cic. 8 Thoyth R, THOITN S, ΘЄΟΥ- CЄN M, ΠΗΟΥΤΟΗ factorem P, ΠΗΟΥΤΗ V; theyn codd. Cic. 9 illos P 11 Pheneatae edd. ex codd. Cic., faenia.tae RPV, feniatae S, fenitae M 12 tamefsi1 P2 antiquissimis P1, corr. P2 tamen et instructissimus om. M 14 scientiam M trimegistus (-inae- M) RM nomen M is (h er.) R 15 et om. V 16 asseruit SlrI 17 Msdemque S2, hisdemque PV supra doli add. diñ R2 ac M 18 Anonymen M, ANQΝΥΜΟΝ sine nomine P 19 ab ipsa scilicet unitate M 20 Sk prius] A€ M 21 PO- CAЄCTM M, IIPOCAЄЄTAI P ЄCTIN SMP rAPr Rae, Υ del. Rl1, IAP M ANONVMOC M, ANQNIMOC P interpretatio lat. fere eadem in S et P ) [*]( 2* )

Superest de responsis sacrisque carminibus testimonia quae sunt multo certiora proferre. nam fortasse ii contra quos agimus nec poetis putent esse credendum tamquam uana fingentibus nec philosophis, quod errare potuerint, quia et ipsi homines fuerint.

M. Varro, quo nemo umquam doctior ne apud Graecos quidem uixit, in libris rerum diuinarum quos ad C. Caesarem pontificem maximum scripsit, cum de quindecimuiris loqueretur, Sibyllinos libros ait non fuisse unius Sibyllae, sed appellari uno nomine Sibyllinos, quod omnes feminae uates Sibyllae sint a ueteribus nuncupatae uel ab unius Delphidis nomine uel a consiliis deorum enuntiandis. atouq enim deos, non Osouc, et consilium non βουλήν, sed βούλλαν appellabant Aeolico genere sermonis. itaque Sibyllam dictam esse [*](EPITOME 5 s. (superest) 9-21, 5 (Libyssam)] c. 5, 1. ) [*](EXPILATORES § 7 ss.] Hieronym. adu. Iouin. lib. I, uol. II306 D Vall.; Isidor. orig. VIII 8; cf. Augustin. de ciu. dei XVIII 23 (p. 285, 5; .288, 7 s.); Auonym. de Sibyllis, post Orac. Sibyll. ed. Friedl. p. IV s. ) [*](RSH (a 3) MPPV] 1 non add. edd., cf. Minuc. Fel. p. 24,19 s. opus] ⌞cor⌟pus S2 2 ut om. M 3 designet M deus R a deo autem in- cipit H 5 superest] superest ut (s. I. m. 2) P sacri⌞s⌟que H2 6 multa S, multitudo V ii R, hi SPV, hii H, hii* (q er.) M quod Pl, corr. P2 9 quo* (d er.) V ne* (c exters.) R 10 dixit R 11 C. om. SHM, G. PV 12 sibyllinos R, sibullinos Sac (u ras. in i corr.), sibyliuos If, sybillinos MPV; omnino hac in uoce perpetua in omn. codd. permutatio litterarum i et y, interdum etiam u, frequens alterius 1 omissio libros om. M 13 sed] et HM 14 femine* (s er.) R, om. P sibullae HMae (u ras. in i corr.) 16 CΙΟΥC RS, sic HM, CΥΟΥC PV NONeCOTC PV theus SH, theos M 17 ΝΟΝΒΟΥΑΗΝ (jJost A erastim I in P) PV βουλήν] bulen SHM βούλλαν Wachsmuthius, quippe quod Sibulla forma quoque commendet, quam Varronem scripsisse probabile sit; boyaian R, ΒΟΥΑΙΑΝ PV, buletin S, bulean HM; βόλλαν Ahrensius de dial. Aeol. p. 59 n. 34, βυλήν edd. eo**go (li er.) R, ae*olico (1 er.) M 18 ita R dirctam H2 )

ceterum Sibyllas decem numero fuisse, easque omnes enumerauit sub auctoribus qui de singulis scriptitauerint. primam fuisse de Persis, cuius mentionem fecerit Nicanor, qui res gestas Alexandri Macedonis scripsit; secundam Libyssam, cuius meminerit Euripides in Lamiae prologo;

tertiam Delphida, de qua Chrysippus loquatur in eo libro quem de diuinatione conposuit; quartam Cimmeriam in Italia, quam Naeuius in libris belli Punici, Piso in annalibus nominet; quintam Erythraeam, quam Apollodorus Erythraeus adfirmet suam fuisse ciuem eamque Grais Ilium petentibus uaticinatam et perituram esse Troiam et Homerum mendacia scripturum; sextam Samiam, de qua scribat Eratosthenes in antiquis annalibus Samiorum repperisse so scriptum;

septimam Cumanam nomine Amaltheam, quae ab aliis Herophile uel Demophile nominetur, eamque nouem libros attulisse ad regem Tarquinium Priscum ac pro iis [*](EPITOME 6-16 tertiam - Cumanam] c. 5, 1. 11 s.] c. 5,2 Erythraea — perhibetur. 15-22, 7] c. 5, 2 ex his — tres esse libros. ) [*](AUCTORES 11-13] Orac. Sibyll. III 419-430. ) [*](ItSHMPPVJ 1 ΘЄΟΒΟΥΑΗΝ RJ, s. I. i - consilium esse dei R2, theobulen SHPV, theobolen M, cf. Hieron. quodsi Aeolico genere sornionis Sibylla θεοβούλη appellatur; σιοβυλήν edd., cf. Sent. Aen. VI12 (III445) Sibylla dicta est quasi σιοδ βουλή; an Lact. OEOU βουλήν scripsit? 2 omnis P enumerauerint HM sub — scriptitauerint in inf. mg. H2 quide- (m er.) P 3 scribtitauerant (alt. a ex i) R2 4 liiehanor PV 5 machedonis Px (h del. P2) V libissam S, lybissam PV cuius - Delphida om. M 6 eruripides V prolago Sl 7 Delphida] dolfida Epit., i delphida RS, delphidam HFV, om. M loquatur (i m. 2) R, loquitur IIM at 10 nomin∗ (& er., at m. 2) R, nominat HM erythream PV; sic uel i pro y uel h om. saepe omnes codd. 11 affirmet (at s. I. er.) R, adfirniat SM eaque (~ m. 2) H 12 graiis R, gri⌞ecis⌟ 82 13 troiam esse M 14 scribat P, scribit cett. eracorthenes S 15 sammiorum PV se om. HM 16 amolatheam HJJf, amalthaeam PV erofilc (-lo M) SHMPV 17 denofile (corr. m. 2) V; Demo conl. Pausan. X, 12, 8 Massius, de Sibyllarum indicibus p. 33 18 iis R, eis S, his cett. )

quae denuo tribus aliis exustis cum in eodem pretio perseueraret, motum esse regem ac residuos trecentis aureis emisse; quorum postea numerus sit auctus, Capitolio refecto, quod ex omnibus ciuitatibus et Italicis et Graecis praecipueque Erythraeis coacti adlatique sunt Romam cuiuscumque Sibyllae nomine fuerunt;

octauam Hellespontiam in agro Troiano natam, uico Marmesso circa oppidum Gergithium, quam scribat Heraclides Ponticus Solonis et Cyri fuisse temporibus; nonam Phrygiam, quae uaticinata sit Ancyrae; decimam Tiburtem nomine Albuneam, quae Tiburi colatur ut dea iuxta ripas amnis Anienis, cuius in gurgite simulacrum eius inuentum esse dicitur tenens in manu librum.