Divinarum Institutionum

ac ne quis forte ignoraret, quisnam esset ille spiritus qui tantum haberet potestatis, declarauit alio loco dicens:

1. deum namque ire per omnis
2. terrasque tractusque maris caelumque profundum;
3. hinc pecudes armenta uiros genus omne ferarum,
4. quemque sibi tenuis nascentem accersere uitas.

Ouidius quoque in principio praeclari operis sine ulla nominis dissimulatione a deo, quem fabricatorem mundi, quem rerum opificem uocat, mundum fatetur instructum.

quodsi uel Orpheus uel hi nostri quae natura ducente senserunt in [*](EPITOME 5-17] c. 3, 4. 18-20] c. 3, 5. ) [*](AUCTORES § 11 s.] Miuuc. Fel. c. 19, 2. 8 ss.] Aen. VI 724 ss. 14 ss.] Georg. IV 221 ss. 19 s.] Metam. I 57. 79. ) [*](EXPILATORES § 11 s.] Saluian. de gub. dei I 1, 4. 5 (Maro). 16,10 (Pythagoras)] cf. Isidor. orig. VIII 6, 19. ) [*](BRSMpPV] 1 qui V1 2 ille hoc P 4 carmen] nec carmen* (i er.) M effundit M ac] et M 5 n longe eras. S afrfuit (b m. 2) m mg. S, fuit PV a ueritate] ueritati M 6 spiritum ac mentem M 8 principium Mac, a principio Pac (a expunct.) vac (a eras.) terram R liquentes (alt. e ex i B2R2) BRV 9 luna⌞e⌟ F2 titaniaque (e in ras. ex ae) P, t,itaniaque V1 10 infusa] et fusa M partus (p ex p m. 2) V 12 quinam SPV 13 potestatibus B loco om. M 14 deum om. R omnes S, omnis (corr. m. 2) V 15 terrasq; (exp. m. 2) R tractatusque M, tactusque V1 maris*** (que er.) B . 16 hic M 17 tenus sibi M tenues (alt. e ex i) B2R2 accersere RSM, arcersere V, arcessere BP 18 operis] carminis R, operis, in mg. carminis al. m. ant., S 20 uocet B quod uel si R 21 qui B docente BJ V1, corr. JB3 F2 )

Sed hactenus de poetis. ad philosophos ueniamus, quorum grauior est auctoritas certiusque iudicium, quia noti rebus commenticiis, sed inuestigandae ueritati studuisse creduntur.

Thales Milesius, qui unus e septem sapientium numero fuit quique primus omnium quaesisse de causis naturalibus traditur, aquam esse dixit ex qua nata sint omnia, deum autem esse mentem quae ex aqua cuncta formauerit. ita materiam rerum posuit in umore, principium causamque nascendi constituit in deo.

Pythagoras ita definiuit quid esset deus: animus per uniuersas mundi partes omnemque naturam commeans atque diffusus, ex quo omnia quae nascuntur animalia uitam capiunt.

Anaxagoras deum esse dicit infinitam mentem quae per se ipsam moueatur: Antisthenes multos quidem esse populares deos, unum tamen naturalem id est summae totius artificem.

Cleanthes et Anaximenes aethera esse dicunt summum deum, cui opinioni poeta noster adsensit:

1. tum pater omnipotens fecundis imbribus aether
2. coniugis in gremium laetae descendit et omnis
3. magnus alit magno permixtus corpore fetus.

Chrysippus naturalem uim diuina ratione praeditam, interdum diuinam necessitatem deum nuncupat, item Zenon naturalem diuinamque legem.

horum omnium sententia quamuis sit incerta, eodem tamen spectat, ut prouidentiam unam esse consentiant. siue enim natura siue aether siue ratio siue mens siue fatalis necessitas siue diuina lex siue quid aliut dixeris, idem est quod a nobis dicitur deus. nec obstat appellationum diuersitas, cum ipsa significatione ad unum omnia reuoluantur.

Anstoteles quamuis secum lpse dissideat ac repugnantia sibi et dicat et sentiat, in summum tamen unam mentem mundo praeesse testatur.

Plato, qui omnium sapientissimus iudicatur, monarchian plane aperteque defendit nec aethera aut rationem aut naturam, sed ut est deum nominat: ah eo mundum hunc perfectum atque mirabilem esse fabricatum.

quem Cicero secutus atque imitatus in plurimis frequenter deum confitetur ac supremum uocat in iis libris quos de legibus scripsit; ab eoque regi mundum argumentatur, cum disputat de natura deorum, hoc modo: nihil est praestantius deo. ab eo igitur mundum regi necesse est. nulli igitur est naturae oboediens aut subiectus deus. omnem ergo regit ipse naturam.

quia autem sit deus, m uonsoiatione dehmt: nec uero deus ipse, qui intellegitur a nobis, alio modo [*](EPITOME 9—11] c. 4, 2. 12-14] c. 4, 1. 14—21] c. 4, 3. ) [*](AUCTOBES § 20 Chrysippus] Cic. ibid. I 15, 39. Zenon] ibid. 14, 36. § 22] ibid. 13, 33. § 23] cf. ibid. 12, 30. 16] I 7, 22. 18] II 30, 77. 21] frg. 13; cf. Tusc. I 27, 66. ) [*](EXPILATOKES § 23] cf. Saluian. ibid. I 1, 3 (p. 3, 19 s.). 18-18, 3] Saluiau. ibid. I 1, 4. ) [*](B (— 13) RSMPPV] 1 diuini B praedictam racione S 2 diuinam om. M necessitate (~ add. uel restit. m. 3) B nunc cupat R, noncupat (o ex u) P1, sic saepius zeno IiSP naturalcm B3 3 omniumj omnium enim M sententiam R 4 eodem] eodem modo M expectat BM 6 quid aliut] aliud quicquid M aliut B\', aliud corr. JP, sic saepe diierint B 8 ipse Sx omnia] diuersitas R 9 dissidiat M et (ante dicat) om. BR 10 summo B 12 monarchian] RPV Epit. 4, 1, monarchiam BSM 13 post naturam (fol. 4 extr.) duo folia interciderunt in B, tequitur his ergo uersibus c. 6, 15 16 iis edd., his C 18 praestant⌞i⌟us V2 19 necesse est regi codd. Cic. ante naturae idem naturae ut uid. eras. P 21 in deconsolatione M definiuit R ) [*]( XVIIII. Lact. 1. ) [*]( 2 )

I et mouens. Annaeus quoque Seneca, qui ex Romanis uel acerrimus Stoicus fuit, quam saepe summum deum merita. laude prosequitur! nam cum de inmatura morte dissereret, non intellegis inquit auctoritatem ac maiestatem iudicis tui, rectoris orbis terrarum caelique et deorum omnium dei, a quo ista numina quae singula adoramus et colimus suspensa sunt?

item in Exhortationibus: hic cum prima fundamenta molis pulcherrimae iaceret et hoc ordiretur quo neque maius quicquam nouit natura nec melius, ut omnia sub ducibus suis irent, quamuis ipse per totum se corpus intenderat, tamen ministros regni sui deus genuit.

et quam multa alia de deo nostris similia locutus est! quae nunc differo, quod aliis locis opportuniora sunt. nunc satis est demonstrare summo ingenio uiros attigisse ueritatem ac paene tenuisse, nisi eos retrorsus infucata prauis opinionibus consuetudo rapuisset, qua et deos esse alios opinabantur et ea quae in usum hominis deus fecit, tamquam sensu praedita essent, pro diis habenda et colenda credebant.