Divinarum Institutionum

at si concipiat animo quanta sit diuini huius operis inmensitas (eamque) cum antea nihil esset, tamen uirtute atque consilio dei ex nihilo esse conflatam, quod opus nisi ab uno inchoari perficique non potuit, iam intelleget multo facilius esse ab uno regi quod est ab uno constitutum.

dicat fortasse aliquis ne tabricari quidem tam inmensum opus mundi nisi a pluribus potuisse. quamlibet multos, quamlibet magnos faciat, quidquid in multis magnitudinis potestatis uirtutis maiestatisque posuerit, id totum in unum confero et in uno esse dico, ut tantum in eo sit istarum rerum, quantum nec cogitari nec dici potest.

qua in re quoniam et sensu deficimur et uerbis, quia neque tantam intellegentiae lucem pectus humanum neque explanationem tantarum rerum capit lingua mortalis, id ipsum [*]( 5 suo loco] c. 8 ss. EPITOME 23-10, 1] c. 3, 1. ) [*](BRSMpPV] 1 diuidi non possit potestas diuina P 2 nil P 3 et] at M ii edd., hii BR, hi SJfPV 4 (quib)us B 5 disputauimus BacPacV1 i iis edd., his C 9 post fit add. enim V m. recentiss. 13 mundum facere S 14 at* (q ? er.) V 15 eamque addidi 17 conflata SM inchoare R 18 intellegit B, intellegat R esse ab uno conglutinatione fissurae periit B 20 opus] hoc opus B mu(ndi n)isi B 24 \'il\'stanum (i m. 1 uel 2) B dici (alt. i in ras. ex o uel ii) B 25 deficimus (deficim\' S) SM 26 tantae M lucet M explanationum P1, corr. P2 27 rerum om. M )

uideo rursus quid e contrario dici possit, tales esse illos plures qualem nos uolumus unum. at hoc fieri nullo pacto potest, quod singulorum potestas progredi longius non ualebit occurrentibus sibi potestatibus ceterorum. necesse est enim ut suos quisque limites aut transgredi nequeat aut si transgressus fuerit, suis alterum finibus pellat.

non uident qui deos multos esse credunt fieri posse ut aliquid diuersum uelint, ex qua re disceptatio inter eos et certamen oriatur; sicut Homerus bellantes inter se deos finxit, cum alii Troiam capi uellent, alii repugnarent.

unius igitur arbitrio mundum regi necesse est. nisi enim singularum partium potestas ad unam prouidentiam referatur, non poterit summa ipsa constare, uno quoque nihil curante amplius quam quod ad eum proprie pertinet, sicut ne res quidem militaris nisi unum habeat ducem atque rectorem.

quodsi in uno exercitu tot fuerint imperatores quot legiones, quot cohortes, quot cunei, quot alae, primum nec instrui poterit acies uno quoque periculum recusante nec regi facile aut temperari, quod suis propriis consiliis utantur omnes, quorum diuersitate plus noceant quam prosint: sic in hoc rerum naturae imperio nisi unus fuerit ad quem totius summae cura referatur, uniuersa soluentur et conruent.

dicere autem multorum arbitrio regi mundum tale est, quale si quis adfirmet in uno corpore multas esse mentes, quoniam multa et uaria sint ministeria membrorum, ut singulos corporis sensus singulae mentes regere [*](EPITOME 11 s.] c. 2, 3 nec potest-referantur. 14—22 (res militaris)] c. 2, 4 s. 22 —11, 8] c. 2, 3 regatque — mens una. ) [*](BRSMpPV]1 quid de PV 2 posset B esse] ee∗∗ (se er.) V uolimus R\', corr. m. rec. 3 at C er., t in ras. ne. 2) V 4 tibi V 5 aut om. M 7 mul(tose)sse B (fi)eri B 8 d〈iuersumuelintexquare〉 B ue**lint (li ? er.) M 9 bellantis V 11 singularem P1, corr. P2 14 ad om. P\' (s. I. P1) V nec M 16 in quot legiones - alae quater quod B, primo loco quod, altero quot, sed t ex d m. 2, V 17 qu\'u\'nei B 18 re<gifacile) B aut] ac B imperari M 19 pro(priis) B diuersitates BM, diuersitate\'s\' R1S1P2 22 solue(n)tur B corruant SI <di)cere B arbit(rior)egi B arbitriorum M 23 t{a)le B quiis (alt. i minus. cert.) B in om. M cor〈poremultasessementesquo〉niam B 24 mẽb⌜r⌝orum (me in ras. et r s. I. m. 2) V )

quodsi in uno corpore tantarum rerum gubernationem mens una possidet et uniuersis simul intenta est, cur aliquis existimet mundum non posse ab uno regi, a pluribus posse? quod quia intellegunt isti adsertores deorum, ita eos praeesse singulis rebus ac partibus dicunt, ut tamen unus sit rector eximius.

iam ergo ceteri non dii erunt, sed satellites ac ministri, quos ille unus maximus ac potens omnium iis officiis praefecerit, ut ipsi eius imperio ac nutibus seruiant. si uniuersi pares non sunt, non igitur dii omnes sunt: nec enim potest hoc idem esse quod seruit et quod dominatur.

nam si deus nomen est summae potestatis, incorruptibilis esse debet, perfectus inpassibilis nulli rei subiectus. ergo dii non sunt quos parere um maximo deo necessitas cogit.

sed quia non frustra falluntur qui hoc ita putant, causam huius erroris paulo post aperiemus. nunc unitatem diuinae potestatis testimoniis conprobemus.

Prophetae, qui fuerunt admodum multi, unum deum praedicant, unum locuntur, quippe qui unius dei spiritu pleni quae futura essent pari et consona uoce praedixerint.

at enim ueritatis expertes non putant his esse credendum: illas enim [*](18 paulo post] c. 8, 8 ss. EPJTOME 14-16] c. 3, 1. 21-23] c. 3,2 (- praedicatoribus). ) [*](BRSMpPV] 1 (m)ulti B effectus M 2 c(up)iditatem B u(el> (post metum) B admi⌜se⌝rationem B3, administrationem PV 3 onvnibus1 P, om V mente(s) B ⌜p⌝utarentur (a ex e) P, utarentur V 4 pr(o)fecto B ipsa P\' (~ add. P2) V 5 uidebitur B tantum M 6 gnbernatione M possideat M simul edd., semel C 7 est om. R 8 quod — isti a- conglutinatione fissurae periit R 9 〈prae〉esse B 10 eetera) B dii non P 11 un(us) B ac ante potcns] et R omn ium R 12 iis scr., his BSMPV, hiis R ut edd., et C edd. a cn utibus B seruient B edd., seruiunt S 13 nec] sed PV 14 q(uod) B seniit R1 15 dns M 18 qui] quia M reputant M 19 aperi⌜e⌝mus B3 21 quia B 22 loquntur (q ex c) B3 uniu(s) B 23 praedixerunt BS)

atquin inpleta esse inplerique cottidie illorum uaticinia uidemus et in unam sententiam congruens diuinatio docet non fuisse furiosos. quis enim mentis emotae non modo futura praecinere, sed etiam cohaerentia loqui possit?

num ergo fallaces erant qui talia loquebantur? quid ab his tam longe alienum quam ratio fallendi, cum ceteros ab omni fraude cohiberent? idcirco enim a deo mittebantur, ut et praecones essent maiestatis eius et correctores prauitatis humanae.

praeterea uoluntas fingendi ac mentiendi eorum est qui opes adpetunt, qui lucra desiderant: quae res procul ab illis sanctis uiris afuit.

ita enim delegato sibi officio functi sunt, ut derelictis omnibus ad tutelam uitae necessariis non modo in futurum, sed ne in diem quidem laborarent contenti extemporali cibo quem deus subministrasset. et hi non modo quaestum nullum habuerunt, sed etiam cruciatus atque mortem.

amara sunt enim uitiosis ac male uiuentibus praecepta iustitiae. itaque ii quorum peccata et arguebantur et prohibebantur excruciatos eos acerbissime necauerunt. ergo a quibus afuit studium lucri, afuit etiam uoluntas et causa fallendi.

quid quod aliqui eorum prmcipes aut etiam reges fuerunt, in quos cadere non potest suspicio cupiditatis ac fraudis, [*](BRSMpPV] 1 uoces fuisse SM 3 adquin B et sic fere ubique, atquin R, atqui S et sic fere ubique, at*quin ex antquin P; in RMHPV plerumque atquin, raro adquin uel atqui in plerisque BM co∗tidie (t er.) B et sic saepissime, cottidie B, sed plerumque cotidie cum cett. * ci uitinia (a s. I. m. 2, ci m. 1) P, u⌞a⌟ticinia V1 4 congruens om. S furiosos fuisse R 5 semotae (s s. 1. R2) RSM G posset (e ex i) R2 ert (i. e. erunt) M 7 qui talia loquebantur om. BRSM \'his R2 8 ceteris RlVac, ceteros (0 ex alia litt. m. 2) S 10 humanam VI 11 petunt M 12 ad illis V ⌞ab⌟fuit S2, fuit PV 13 sibi1 P2 14 non B \\indi)em B 15 temporali M 16 et om. PV hii R, hi qui M nou ulla (inter n et u uidet. n euanuisse; II euanid. restituit m. 3) B, ullum M 17 mortem amaram. M s:unte)nim B 18 ii edd., hii BRJf, hi SP V et om. M 19 aceruissime BacPac V uegauerunt PacV 20 (ante studium) affuit (pr. f in eras. d) R, a,b:fuit 82, fuit l\'V affuit R, ⌞ab⌟fuit S7 re 22 adere (s. I. m. 2) R, in mg. t cadere m. al. antiqua posset M suspitio MPac(corr. Plt) )