Epitome Divinarum Institutionum

an si aliquis prementibus malis ad mortem confugere cogatur, num potes, si aut gladium extorseris aut laqueum ruperis aut (a) praecipitio retraxeris aut uenenum effuderis, conseruatorem te hominis gloriari, cum ille quem seruasse te putas nec gratias agat et te male secum arbitretur egisse, quod mortem sibi prohibueris optatam, quod ad finem, quod ad requiem malorum peruenire non siueris?

beneficium enim non ex qualitate rei debet, sed ex animo eius qui accipit ponderari. cur pro beneficio imputes quod mihi maleficium est?

uis me deos tuos colere, quod ego mihi mortiferum duco? si bonum est, non inuideo, fruere solus bono tuo; non est quod uelis errori meo succurrere quem iudicio ac uoluntate suscepi.

si malum, quid me ad consortium mali rapis? utere sorte tua. ego malo in bono mori quam in malo uiuere.

Haec quidem iuste dici possunt. sed quis audiet, cum homines furiosi et inpotentes minui dominationem suam [*](INSTITUTIONES 1-3] V 19, 22 s. 2 s.] V 19, 6. 5-9] V 19, 11. 5 s.] V 19, 6—8. 6 s.] V 19, 11 (uerbis-uerberibus). 10-16] haec non sunt in Inst. 16-18] V 20, 5 (-recusanti). 18—23] V 12,3 s. (si uobis-amplectimur); 13,10 s. 22] Vergilii locus non est in Instit. ) [*](AUCTORES 22] Verg. Aen. XII 932. ) [*](1] 1 prestent T 5 ne Pf, nec T non eiecit Da 9 quae. (e er.) T in margine sinistro notas habet T, quarum prior pars cum extrema margine resecta est; Guil. Schmitzius legit et suppleuit haec [q[coLta«e! uciirnoi«Dti cf. ad pag. 677, 19 10 praementibus T conatur Pf 12 a praecipitio He-um, precipitio T 15 rplroibueris sic T 16 siueris Da, sinueris T, quam formam uulgarem esse existimat Georges, lex. lat.1 II pag. 2409, sed U correctione hac sineris orta uidetur, sineris \'fortasse\' Buen 21 uolumtate T )

res est enim praeter ceteras uoluntaria nec inponi cuiquam necessitas potest, ut colat quod non uult. potest aliquis forsitan simulare, non potest uelle.

denique cum metu tormentorum aliqui aut cruciatibus uicti ad execranda sacrificia consenserint, numquam ultro faciunt quod necessitate fecerunt, sed data rursus facultate ac reddita libertate referunt se ad deum eumque precibus et lacrimis placant agentes non uoluntatis quam non habuerunt, sed necessitatis quam pertulerunt paenitentiam, et uenia satisfacientibus non negatur.

quid ergo promouet qui corpus inquinat, quando inmutare non potest uoluntatem? at enim homines inanis cerebri si quem fortem adegerint libare diis suis, incredibili alacritate insolenter exultant et quasi hostem sub iugum miserint, gaudent.

si uero aliquis nec minis nec tormentis territus fidem uitae anteferre maluerit, in hunc ingenium suum crudelitas exerit, infanda et intolerabilia molitur. et quia sciunt gloriosam esse pro deo mortem et hanc nobis esse uictoriam, si superatis tortoribus animam pro fide ac religione ponamus, et ipsi enituntur ut uincant.

non adficiunt morte, sed excogitant nouos inauditosque cruciatus, ut fragilitas uiscerum doloribus cedat, et si non cesserit, differunt adhibentque uulneribus curam diligentem, ut crudis adhuc cicatricibus repetita tormenta plus doloris inmittant. et (dum) hanc aduersus innocentes carnificinam exercent, pios utique se et iustos et religiosos putant — talibus enim sacris d(ii) eorum delectantur —, illos uero impios et desperatos [*](INSTITUTIONES 1-5] V 19, 23. 11 (non est-potest). 5- 12] V 13, 6—10 (-redcant). 12-729, 3] V 11,11-17. 15-18] V 9, 12. 21] V 9, 10. 25—729, 3] V 9, 13 s.; 19, 6 s. 17. ) [*](11 1 adquin T 3 preter T uolumtaria T 8 praecibus T 9 placant Pf, placat T uolumtatis T 10 penitentiam T 12 uolumtatem T ad T 13 forte Da et Heum, sed cf. Inst. V 11,15 21 morte Pf, mortem T, in mortem Btten conl. Tac. ann. IV 45 25 dum-exereent Da, exercent T; exercentes Pf; an cum-eaercent ? cf. Inst. VI 1, 9 cum uiuero se eqs. 27 dii eorum Da coni. Inst. V 10, 17 et Buen conI. Inst. V 11,18, deorum T )

quae ista est peruersitas, ut qui torquetur innocens desperatus atque impius nominetur, carnifex autem iustus piusque dicatur?

Sed recte ac merito puniri eos aiunt, qui publicas religiones a maioribus traditas execrantur. quid? si maiores illi stulti fuerunt in suscipiendis religionibus uanis, sicut iam supra ostendimus, praescribetur nobis quominus uera et meliora sectemur?