De Ira Dei

quae igitur in deo potest esse beatitudo, si semper quietus et inmobilis torpet, si precantibus surdus est, si colentibus caecus? quid tam dignum, tam proprium deo quam prouidentia?

sed si nihil curat, nihil prouidet, amisit omnem diuinitatem. qui ergo totam uim, totam substantiam deo tollit, quid aliud dicit nisi deum omnino non esse?

denique Marcus Tullius a Posidonio dictum refert id Epicurum sensisse, nullos deos esse, sed ea quae de dis [*](AVCTORES 1—9] Epicuri frg. Usener (p. 243, 33); cf. Cic. de nat. deor. I 17, 45. 22—73, 2] Cic. de nat. deor. 144.123. cf. I 30, 85. ) [*](BPJ 1 scola B 2 ee ( ̃et alt. e in 2 uel 3 litt. er. m. 2) P nec B 3 ac nocere om. P 4 adimit Bl, corr. B3 ei om. B etiam.. (ei ? er.) B 5 rsi\' P2 7 uirtutes Bl, corr. B3 et (t part. in ras. tn. 2, fuerat est) incorruptus est P 10 proprium (opri in 3 litt. er. m. 3) B iubentis ex uiuentis (sic) B2 11 dei om. P habet uoluntatem nullum om. P1, haberet (sic) uoluntatem nullum in marg. add. P2 13 dei signari Bl, deo rad",signari B1 14 quam cura uiuentium om. B, 8.I. et add. B2 15 inaiime B subtecta Bac. corr. m. 1 uel 2 17 est om. P 19 rsi\' P2 curat nihil om. P prouidej: amJisit P2 22 a. (d er.) B posidonium Bl, corr. B3 23 esse sed] P, essed B eas B rde"1 P2 diis P )

quod si ita est, quid eo fallacius? quod a sapienti et graui uiro esse debet alienum. hic uero si aliud sensit et aliud locutus est, quid aliud appellandus est quam deceptor bilinguis malus et propterea stultus?

sed non erat tam uersutus Epicurus, ut fallendi studio ista loqueretur, cum haec etiam scriptis ad aeternam memoriam consignaret, sed ignorantia ueritatis errauit. inductus enim a principio ueri similitudine unius sententiae, necessario in ea quae sequebantur incurrit.

prima autem sententia fuit iram in deum non conuenire. quod cum illi uerum et inexpugnabile uideretur, non poterat consequentia resecare, quia uno adfectu amputato etiam ceteros adfectus adimere deo necessitas ipsa cogebat.

ita qui non irascitur, utique nec gratia mouetur, quod est irae contrarium; iam si nec ira in eo nec gratia est, utique nec metus nec laetitia nec maeror nec misericordia.

una est enim ratio cunctis adfectibus, una commotio, quae in deum cadere non potest. quod si nullus adfectus in deo est, quia quidquid adficitur inbecillum est, ergo nec cura ullius rei nec prouidentia est in eo.

hucusque peruenit sapientis hominis disputatio, cetera quae secuntur obticuit, scilicet quia nec cura sit in eo nec prouidentia, ergo nec cogitationem aliquam nec sensum in eo [*](AVCTOBES 16-29] Epicuri frg. 366 Usener (p. 244. 7). ) [*](BPJ 1 dcpellendam (sic, sed causa) B; detestandae Cic. 2 re om. B autem ipsa (ordinem uerbor. mutauit m. 2) B tollere (er.) P 4 LeOj P2 sapienti scr., deo sapientie (alt. i etiam linea del. m. 1. e eras. et i restituit m. alia?) B, sapienteP edd. debet esse P 10 similitudin s B2 11 sequebatur B 12 domino Bdeum B3 14 recusare P, recte? 16 irare"" B3 rianT B3 se Bl, corr. B2 17 est post ira add. m. 2, post gratia om. B post utique nec er. ira et (in fine ueraus a m. 3 additum) nec B metus (et in er. ut ? m. 3) B 19 deo B 20 qurra P2 rquid""quid B2 agitur B1. afficitur B3P 21 cura. (e er.) B 23 sequntur B, sequuntur P )

sed quid prodest reticuisse ac periculum dissimulasse? necessitas illum uel inuitum cadere coegit: dixit enim quod noluit, quia argumentum sic ordinauit, ut ad illud quod deuitabat necessario deueniret. uides igitur quo perueniat, ira sublata et deo adempta.

denique aut nullus id credit aut admodum pauci et quidem scelerati ac mali, qui sperant peccatis suis inpunitatem. quod si et hoc falsum esse inuenitur, nec iram in deo esse nec gratiam, ueniamus ad illud quod tertio loco positum est.

Existimantur Stoici et alii nonnulli aliquanto melius de diuinitate sensisse, qui aiunt gratiam in deo esse, iram non esse.

fauorabilis admodum ac popularis oratio, non cadere in deum hanc animi pusillitatem, ut ab ullo se laesum putet qui laedi non potest, ut quieta illa et sancta maiestas concitetur perturbetur insaniat, quod est terrenae fragilitatis: iram enim commotionem mentis esse ac perturbationem, quae sit a deo aliena.

quod si hominem quoque, qui modo sit sapiens et grauis, ira non deceat, siquidem cum in animum cuiusque incidit, uelut saeua tempestas tantos excitet fluctus, ut statum mentis inmutet, ardescant oculi, tremat os, lingua titubet, dentes concrepent, alternis uultum maculet nunc suffusus rubor nunc pallor albescens, quanto magis deum non [*](AVCTORES 22—24] cf. Senec. de ira I 1, 4. ) [*](BPJ 1 quo. (cl er.) P 3 re.ticuisse B 4 coejjjit B2 5 illum B 6 perueniatur Parrhasius 7 aut (a part. ras. ex ti ? m. 2) P nullus ex nulla P2 srad\'modum B1 10 illurnB 12 alii, tum 4-6 litt. er., nonnulli i ali ali-quanto (mut. m. 2 ?) P 16 qui bis P 18 post enim 2 uel 3 litt. er., quarum extrema m, B 20 sapiens (ns in 2 litt. er. m. 2) B graues P1 iram B 21 excitat Petrus Francius, sed cf. Imt. III 22, 6 siquidem nihil fuerit; VI13, 7 siquidem ... delinquat fructus B1, corr. B2 22 ut (u in er. e ? m. 3) B ardesca n t B2 os tremat P . 23 uultfl (\' m. 2) B post suffusus er. gus ? B 24 albescejij B1 \'quanto\'\' B3 )

et si homo qui habeat imperium ac potestatem, late noceat per iram, sanguinem fundat, urbes subuertat, populos deleat, prouincias ad solitudinem redigat, quanto magis deum qui habeat totius generis humani et ipsius mundi potestatem, perditurum fuisse uniuersa credibile sit, si irasceretur?