Tractatus super psalmos
Hilary, Saint, Bishop of Poitiers
Hilary, Saint, Bishop of Poitiers. S. Hilarii Episcopi Pictaviensis Tractatus super psalmos. (Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum, Volume 22). Zingerle, Anton, editor. Prague, Vienna, Leipzig: Tempsky, Freytag, 1891.
Ergo quia beati sunt scrutantes testimonia dei, et aliud legem, aliud mandatum, aliud testimonia esse sicut cetera diximus, quae haec dei sint testimonia, noscendum est. legis etenim totius liber sub testimoniis datus est. caelum namque et terram Moyses librum testamenti traditurus in testimonium aduocauit. sunt et plurima in causam testimoniorum constituta, [*](4 Gal. IV, 24. 7 Rom. VII, 14. 10 Exod. XX, 18. 13 Ps. XVIII, 9. 1 habuit duos filios R (iVou. Testam. Vat. 460 viovs ltJX.) 2 sed qui — ex libera in mQrg. add. m. 1 p 8 rempromiseionem V 4 umbra esset p 5 allegoramina p allegorica (e et ca in ras. m. 3) R allegoriarum C haec enim sunt ex haec enim est sunt m. 1 V 6 ergo h quaecum (h del. m. 1) V umbra C conplexabont (u m. 3 t) R conplexabant ex conplexabunt m. 2 V conplexa sunt Cp 8 et umbra t futurorum Rp cf. Stud. 1889 p. 316 9 dm (i add. m. 2) V 10 illut V non moecharis V 13 suorum R VC sui pE adiectum est V 15 quae per umbram E sancta — futurorum om. V 17 per obseruantiam (ob add. m. 2) V 19 legem — haec dei sint in marg. inf. add. m. 2 Y testimonium Cp 21 enim CpE 22 traditurus in testimoniorum ex tradituris in plurima in causam testimoniorum m. 2 V 23 rant et r et sunt p in causam testimoniorum h. I. add. m. 2 V in causa testimonioram Cp. )
Horum itaque cognitionem per doctrinam quis adeptus scit se sub testibus uiuere. et cum natura humanae infirmitatis ad uitia est, refugit tamen uel sub teste peccare: quod ipsum docet nos communis consuetudinis ratio. quis enim sub teste non metuit? quis ad scelus nisi secretum elegit? quis ad adulterium non aut solitudinem aut noctem optauit? et si quando incalescentibus iam ad crimen animis promptum est, tamen furor insanientis uoluptatis occursu testis coercetur, et in sese abruptam humanae naturam [*]( 1 Gen. XXXI, 52. 3 Ioa. IV, 6. 5 Matth. VIII, 4. 7 I Tim. 5, 21. ) [*](2 IHestt R 3 efferte RCp hii in testimonium p hii in tesmonium V hi testimonium C' 4 curato (o in ras.) R cnr V 6 offers VR in testimoniu ex in testimonio R in testimonio V 9 et ils xps V 12 apostolorum add. m. 2 V in beatitudine om. C 13 permanet V neque add. m. 2 litteris te deletis V 14 nsim sub testem V diuinis m omnia C 15 repletu --=0: V 18 itaqu - e V 19 soit se sub testibus se uiuere V naturam V 22 furari ex iura m. 2 V metua Rp ad ex odm. 2 V 23 eligit VC eliget p 24 optabit Vp incalescentibus uitiis iam (tam p) CpE animus promptus est CpE 25 uoluntatis E 26 cohercetur RCp coercetur ex coerceretur m. 2 V abruta p natura p. )
Et quia essent hae nobis uirtutes in testimonio cum ceteris permanentes, de sanctis tantum prophetam meminisse dignum fuit dicentem: beati scrutantes testimonia eius, non aliena scilicet, sed illa, quae dei sunt. non neglegentem autem testimoniorum dei oportet esse scrutationem: ob quod dictum est: in toto corde exquirent eum. non pro parte studium caelesti doctrinae adhibendum est, sed toto [*]( 8 Matth. XVIII, 10. 17 Apoc. XII, 10. ) [*]( 1 intercessio — metus om. V interceasio ista p repentina — iam om. p 2 iam add. m. 2 V 8 xpiann ex xpianus m. 2 V 4 operum — ipsius om. V 5 uoluntatis ex uoluptatis C ne cum in ttlan., in nyarg. nonne cu m. saec. Xl. (in, ut uidetur, deerat) R 6 infirmitatis ex infirmitatem m. 2 V 7 metuimus ex metuimur metua m corr. m. 2 V adsistens V 9 paruolorum V 10 etuere V metu euan., in marg. mauere m. s. XI. R 18 debem R 16 eteni eius V propria ex pria m. 2 V 18 quid est Rp quia est C quia adeat E 19 hae orn. Cp haeo R 20 profetam V, om. R 21 testimonia tua Re 22 neglegens VCe 23 oportet (p ex corr.) R oportere C oporteret e scrutatio VCe 24 exquirunt RCpe 25 caeleBtiu V. )
: non enim, qui operantur iniquitatem, in uiis eius ambulauerunt. in primo uersu singulariter uia commemoratur, in hoc tertio plures. ex quo intellegendum est, per multas uias ad unam perueniri; in qua quisque inmaculatus si sit, beatus est. de plurimis autem uiis atque una Ieremias paria testatus est dicens: state in uiis et interrogate uias domini et quaerite, quse sit uia bona. in plurimis ergo uiis standum est, et plurimae interrogandae sunt: et quidem plures et domini sunt et , et in his cernendum est, quae sit uia optima. plures sunt et plurima domini mandata, plures prophetae, per quos omnes in unam uiam pergitur: sed in his operarii iniquitatis non ambulauerunt nam si in lege mansissent, usque ad optimam illam noui testamenti uiam . est uia per Moysen, est per Iesum, est per Dauid, est per Esaiam, est per Ieremiam, est per apostolos; et per has omnes necesse est ad eum , qui dixit: ego sum uia et nemo uadit ad patrem . simile quiddam sub margaritae nomine dictum esse intellegendum est. multarum enim margaritarum negotiatorem esse oportet, ut unam margaritam multi pretii consequatur. de margaritis cum fit sermo, sufficit ad honorem earum, quod margaritae [*]( 10 Hierem. VI, 16. 20' Ioh. XIV, 6. ) [*]( a 1 corde ex corda m. 2 V inquirenda ex inquirendam V ali V 2 & quae C 8 aorutemur (s in ras.) R 6 uia add. ne. 2 V uia? (sic) post commemoratur repet. m. 1 R 7 multa ex multis m. 2 V uias a: Matn m. 2 V peruenire (,' 8 quiq. V. hic om. C uerba de plurimis — est om. V 9 hieremias Cp pariter attestatus est (* 11 uiis om. C 12 ei plurimae C et hee p et Haeo RC quidem — sunt et add. m. 2 V 18 in is R 14 obtima C' et plura Cp dei E 16 operari V 17 usque ex usquae V optimum illud V uia C 14 eseilUD. V isaiam p hieremia Cp 20 ad eum necesse est peruenire OpB ad necesse est perueniri ad eu (prius ad s. scr. m. 7, ad eu m Uers- ineunt. add. m. 1) R 21 et om. R 24 unu V praetii V conlequatur ex consequantur R 25 sermo add. m. 2 V. )
Dehinc consequitur hic uersus: tu mandasti mandata tua custodiri nimis. superius commemorauimus aliud significare mandata, aliud legem. et de lege, quantum arbitror, apostolus nobis testis fuit, quia umbra sit futurorum, in qua species ueritatis tamquam corpus in umbra describitur. mandatum uero est, quod per obseruantiam inplendum est; ut illud: non moechaberis, non occides. non enim in eo species futurae imaginis continetur, sed praesentem habet operationis effectum: tu mandasti mandata tua custodiri ualde. nihil igitur dissoluto animo, nihil incurioso agendum est, sed sollicitos atque anxios curam mandatorum dei exsequi nos oportet, ut id, quod agimus, in profectum fidei nostrae cura reuerentia eius, cui agimus, exsequamur. ceterum si aliquid remissa uoluntate et occupata in res alias cogitatione egerimus. officia quidem corporis in agendo occupabuntur, sed deuotionis meritum per neglegentiam non consequemur.
Habemus nunc post mandatorum custodiam etiam iustificationum obseruantiam. et mandata iam superius, quae esse existimaremus, ostendimus. iustificationes autem sunt plures [*]( 16 Exod. XX, 13. ) [*]( 1 unS autem illa margarita Cp 2 post dicitur 2-3 litt. eras. R 8 quod domini p 5 est obtima Cp est sunt optima (est add. m. 2) V 6 sint VCE sint CE 7 repperiatur ex reperiatur, m. 2 V repperiatur RC 8 - = ematur (co eras.) C 10 commememorauimua T' 11 aliut V 15 illut VC etnonoccides V 17 custodire C 18 disso- Iuto ex soluto m. 2 V dissoluto ex dissuto p incuriose C 19 cura V die V 20 cum reueretiam V 21 aliquit V 22 uoluntate ex uoluntatem V 24 consequaemur R consequimur C 25 uersum quintum psalmi h. I. supplendum om. omnes cod., sed cf. p. 361, 4 26 esse add. m. 2 V. )
Quod cum consequemur, tum dicere id. quod consequenti continetur, licebit: tunc , in omnia mandata tua. nisi enim attenti in omnibus mandatis eius erimus ac deuersabimur, eruntque alia praeterita, [*](1 diuersae ex dimerse m. 2 V 2 quorum ex quodrum corr. m. 1 V infirmi = (i in ras., postea eras. s) R infirmi Ce 3 nostram om. ('p(A) 4 eiusdem p(A) dirigendique om. p(A) praeceptarum ex praeceptorum m. 2 V 6 Hebraeum om. pE sed cf. infr. p. 377, o 7 eclesiae V 11 in iustificatione dei non tenebimur p(A) 18 si om. VR 14 iustificationis ex iustificationes C iustificationes ex iustificationis m. 3 R ordinem om. R 15 nequaquam ph 16 expleuit pb odiop 18 indulgentis C maxime iustificationibus erit V 19 rpmpta R probata pE 20 eoagelicis ex euSgeliis m. 2 V 21 aut altero ex aut in altero m. 2 V 22 dissideat ex desideat p uniuersa C ad uniuersas pb 23 obsernantiam VXC obseruantiae R1 dirigamur Cpb 24 tunc VCp 25 quod respicio C 96 omnia om. RC in add. m. 2 V 27 erintquae V. )
Sequitur deinde hic septimus uersus: confitebor tibi cordis mei, in eo, quod didici iudicia iustitiae tuae. iustificationes tuas custodiam. abicienda ergo est omnis animae peruersitas et directo atque in nullam aliam partem deflexo corde est confitendum, ne decidat animus in saeculi curam, ne ex illis doctrinae dei semitis in deuia euagetur. sed directae huius confessionis ea causa est, quae consequenti uersu continetur: in eo, quod didici iudicia ius i ae tuae. primum igitur orauit, ut ad custodiendas iustificationes directae uiae ipsius fierent. secundo in nullo confundendum se esse subiecit, cum in omnia dei mandata respiceret. tertio quoque in directione cordis sui deo se confessurum spopondit ob id, quia iudicia eius didicisset, per doctrinam scilicet directi cordis cognitaeque laudem deo reddens. sed iustitiae cognitae hic fructus est, ut iustificationes dei retineantur; et idcirco subiecit: iustificationes tuas custodiam. qui enim didicisse iudicia dei fructus est, nisi cognitionem nostram iustificationum obseruantia consequatur?
Sed meminisse debemus, licet cognitio praestanda a deo sit, tamen esse semper orandum, ut his, quae in custodiendis iustificationibus suis custodire uolumus, faueat: scientes quidem frequenter nos ab eo ob temptationes derelinqui, ut per eas fides nostra probabilis fiat. uerumtamen secundum prophetam, ne nos penitus derelinquat, deprecandus est; ait enim: non [*](1 tenebimus E 2 derelictis C indeflexis p(A) nitiis p(A) erit om. R in omnes om. (' in omnibus p 3 nulla V aut neglegentiae Cp 4 confideter ex confidetes m. 2 V obseruatione (o sec. I. s. s. m. 1) R 6 mei om. RCpE in eo om. R 9 malam partem p(A) confidendum ex confitendum C confidendum VR decedat Vp 10 in deuie C 14 scdm in nullo p 15 respiceret ex respiret C' 16 quoque quae VR in derectione V sui om. RCp di V 17 iustitia V didicissed C 18 cognitaeque ex cognitaequae m. 2 V 21 quid ex qui m. 1 R quia C 22 obseruantiam (' 24 in his V quae = custodiendis R 25 foueat V 28 ne add. m. 2 V paenituB V derelinquat ex deindrelinquat m. 2 V. )
In secunda consequentium octo uersuum littera ipse sibi propheta his, quibus responsurus sit, proposuit dicens: in quo corrigit adulescens uiam suam? ex proponentis persona sunt dicta. dehinc nunc tamquam respondentis confessio subditur: in custodiendo sermones tuos. contuendum autem est, secundum eum, quem in exordio habuimus, sermonem uera atque perfecta timoris dei instituta sub [*]( 2 Matth. VI, 13. 5 I Cor. 10, 13. ) [*]( r 2 ordine ex ordini m. 2 V 8 euffere V ferre RCpE possimus Cpb t 4 noni corr. m. 2 V 6 permittet C super quam RCp 7 Iob tempa n tationi deus C ac inri p 8 anime corr. m. 2 V 9 teptatiiue (ius in riU. 3) R temptanti iure C tentandi ius pa 18 et ualde — usque I>m. R usque ad pb 14 rellquat Vp derelinquatur e Beth V Finit. Beth R Finit lit. prima. Beth (Beht p) lit. secunda Cp(A) 16 In quo corrigit — dicens um. Cp(A) corriget R auam add. m. 2 (deinde haec uerba secuntur: et reliqua litterae octo uersuum) V 17 consequentium ex consequentiaum m. 1 V 19 corriget R suam add. m. 2 V pronentis V 20 dicta sunt E 21 subdicitur C 23 adque VR timor R. ) [*]( XXII. Hilar. Plet. pars 1. ) [*]( 24 )
Nouit Hieremias propheta aetatis huius beatitudinem dicens: bonum, inquit, est iuueni uiro, cum aufert iugum graue in iuuentute sua: t singulariter et tacebit. non expectat frigescentes senectute annos nec emortuam iam per aetatem uitiorum consuetudinem. uult longi praelii militem; uult eum Christi seruum, quem ne ipsa quidem praeteritorum criminum recordatio polluat nam in his, qui iam prouectioris aetatis crediderunt, inest quidem per donum gratiae praeteritorum indulgentia; sed non abest per [*]( 18 Thren. III, 27. ) [*]( 1 quasi ex que corr. m. 2 V 2 infantiae om. R sed. 1 lilt. eros. ) [*]( I 8 otiosae R elocutus est V 4 corriget RC 6 et qua C quia et pE aera ex aere m. 2 V obliuionem V 7 confirmans Cp(A) 8 ac ex ae V ac ex hao R consuetudinum V 9 rudens V 10 et om. C aetatum V 18 abstrahi (aba i. ras. «V) R abstrahere p 14 fuerit E 16 ipsa add. m. 2 V illa ex ille m. 2 V 16 uitiorum ex uiorum m. 2 V ignorantia Ce 17 ieremias V sed cf. praef. 18 bonum quid V cf. Acad. p. 16 uero V fert e auferet pb 20 frigescente C nec c mortuam V*Cp 24 iam om. VCp profectioris V orediderunt corr.m. 3 R in his est R donum gratiae per praeteritorum indulgetiam (donum ex bonum corr. m. 2) V 26 habent per C. )
Redit deinde ad personam suam propheta, ut id, quod superius dixerat. significasse de se nosceretur, dicens: in toto corde exquisiui te: ne repellas me a mandatis tuis. conpetere bonitati dei non uidetur, ut a mandatis suis quemquam repellat; sed sermonum adiectio et uirtus uerborum, ex perfecta caelestis doctrinae ratione disposita est, nihil dubium, nihil contrarium in se habet qui ergo secundum prophetam mauult peccatorum quam mortem, numquid est a mandatis suis quemquam repellere? procul sit [*]( 9 Pa. XXIV, 7. ) [*]( 1 recordationem C post iuueni una liti. eras. R auferre ex auferri m. 2 V 2 iugum gratiae R istud crudi r ietute rudi V istud rudi R istud rudes Cp(A)b istud maturi e cf. Acad. p..59 ad ex ab V oboedieudu ex oediendu corr. m. 2 V egrae R 3 honeris V uirtutis ex uirtutea m. 1 R 4 honore V 5 inquid C inquit ex inquid R 6 perfecti V 7 lassus V 8 coitus C 9 consessu ex consesso m. :ł R consensup conpetit ex petit m. 2 V dicere ex diceret m.2 V 10 domine om. R memineris ex memor eris p 11 cogruam ijitur (ex igtitur V) VCp fidei ex fide m. 2 V iuuentutis C 13 cognitione ex cognitionem m. 2 V 14 sermonis V adque VR 18 corde meo RE 20 repellat ex rerellat m. 1 V 21 perfectae V. ) [*]( 24* )
Sed absolutio difficultatum in his ipsis requirenda est, e quibus uidetur existere. propheta enim quid senserit, in promptu est noscere. legimus scriptum in Hieremia: maledictus, qui facit opera domini neglegenter. legimus et in euangeliis scriptum: omni enim habenti dabitur et abundabit; et qui non habet, etiam quod habet auferetur ab eo. ergo habens abundabit; non habens uero ipso illo, quod habet, indigebit. propheta non est obnoxius maledictionis condicioni, quia non neglegenter opera dei egit eum toto corde perquirens. deinde confidenter petit, ne a mandatis dei apellatur, quia eum toto corde perquirat. secundum euangelia enim habenti dabitur, et ei, qui non habet, etiam id, quod habet, auferetur. deus igitur non auferet nisi non habenti, secundum quod neque repellit nisi neglegentem. adeo autem bonitate plenus est, ut habentem abundantia muneretur: adeo uero non uult quemquam non habere, uti non habenti ipsum, quod habet, adimat.
Neminem igitur nisi obnitentem repellit, neminem nisi neglegentem reicit. hanc enim propheta praetulit causam, cur se non repelli a mandatis dei precaretur, quia non ex parte neque per desidiam deum, sed toto corde quaesisset; per quod intellegimus eum a mandatis repelli, qui per multam incuriam fuerit indignus admitti: et extra inhibentis inuidiam est, quod de culpa proficiscitur non merentis. [*]( 6 Hierem. XLVIII, 10. 7 Matth. XXV, 99. ) [*]( 1 istnt V existimare pE sensit ex eentit p sentit E 2 diim Cp quaesierit R 8 absolutius V requirendum V 5 scribtum V 6 legimus ex legeimus m. 2 V 8 et abundabit om. V 9 auferetur habeo C non habens — indigebit om. Cp 10 noxius C 12 toto ex tototo m. 2 V 13 apellatur ex appellatur m. 2 V appellatur R repellatur CpE qui V eum ex cum m. 3 R 14 etiam id quod habet add. m. 2 V, om. R etiam quod habet E 15 anfert VCe 16 repellet p adeo (i. ras. R) autem RCp om. V 17 habundantia R muneret Cp 18 adeo autem R ut E 20 obtinentem C pellit V 21 qur R 22 praecaretur VR 28 dum Cp totum V 24 a add. m. 2 V 25 inhibendis C inuidiam ex inuiam m. 2 V. )
Tertius iste secundae uersus est: abscondi eloquia tua, ut non peccem tibi. meminimus simile huic dicto legi solere, ubi dicitur: mysterium regis bonum est abscondere. meminimus et Paulum ad Corinthios adhuc in fide paruulos dei eloquia occultasse, cum dicit: uos potaui, non cibo; nondum enim poteratis, sed neque adhuc potestis. legimus et in euangelio in agro uberi atque fecundo repertum thensaurum eundemque empto agro occultari. nouimus neque margaritas ante porcos proiciendas esse, neque sanctum canibus dare oportere. ergo intellegimus nos cordis nostri secreto continere, diuulgata peccati culpam conparabunt. ita enim dixit: in corde meo abscondi eloquia tua, ut non peccem tibi: quia, cum cetera peccata secundum differentias rerum aut in nos ipsos aut in alios exercentur, tamen tum fierent in deum propria, cum, cordium essent condenda secreto, in cognitionis scientiam proderentur.
Contuendus autem est in quarto hoc, qui consequitur, ordo doctrinae. primus uersus de custodiendis ab adulescente mandatis dei constitit; sequens, quia in toto corde deum exquisierit, ne a mandatis dei apelleretur; dehinc quod sacramenta absconsa et occulta dei mysteria mentis secreto continuerit; quarto nunc id deprecatur, ut iustificationes eidem ostendat: et deprecatur confessionis honore praelato [*](3 Tob. XH, 7. 6 I Cor. 3, 2. 8 Matth. XIII, 44. 10 Ibid. VII, 6. ) [*]( 1 Becndae ex secude m. 2 V 2 pecarem C peccarem p 6 Chorinthios C Coritios V adhuc ex adhac m. 2 V paruolos V post paruulos add. gcribentem pb quendam V aeloquia R eloquio V occuluisse VCpE 8 adque V (add. m. 2), RC 9 occultari ex occultare m. 1 R 10 margaritas — neque in marg. inf. add. m. 2 V 11 dari a donari V 13 enim m ex lenim m. 1 V enim - C 14 peccare V* peccarem Cp 16 exererentur C exer = erent1 p cuq R 20 adoleacente = (eras. s) R td oleacente C 21 constituit V toto ex tototo m. 1 V dm ex diiu n>. 2 V 22 appelieretur R apellatur C repellatur pb pelleretur e sacramёtum V 23 oculta C 24 nunc ex repetito continuerit corr. m. 2 V depraecatur R iustificationes suas pE 25 depraecatnr V confesaio C. )
Succedit deinde etiam de iudiciis dei sermo, quo dicit: in labiis meis pronuntiaui omnia iudicia oris tui. quanta rerum et nuncupationum differentia est! primum a iuuentute mandata dei custodiuntur, dehinc deus toto corde inquiritur, tum dei eloquia occuluntur et iustificationes disci desiderantur, nunc praedicantur. sed propheta forte existimabitur a se excidisse et uel suorum, uel alienorum dictorum inmemor fuisse. in hoc enim psalmorum libro legimus: iudicia tua sicut abyssus multa. Paulus apostolus ait: inexscrutabilia iudicia dei et rursum propheta: magna enim sunt iudicia tua et innumerabilia: et quomodo audebit propheta dicere: in labiis meis omnia iudicia oris tui? sed nihil neque contra se, neque contra alium eiusdem spiritus propheta nunc locutus est. non enim ait: in labiis pronuntiaui omnia iudicia , sed ait: omnia iudicia oris tui: sciens nonnullam differentiam esse iudiciorum dei et iudiciorum oris dei. numquid cum ait: [*]( 18 Ps. XXXV, 7. 19 Rom. XI, 38. Sap. XVII, 1. ) [*](1 eet V 2 nonnulla & aliqua R 4 ac praecipuus Cp 6 consequetur V 7 adque ex adquae rerum corr. m. 2 V doceatur ex docetur m. 1 V 8 unicuique tenendi conpetentem Cp 10 qui Cp 19 quanta ex quantu m. 2 V noncupationum C differrentia V 18 custodiunt V 14 tunc V aeloquia R occultentur R 15 desiderantur ex diserantur 11t. 2 V 16 existimatur R et ex ets V1 18 abyssus ex abyssos m. 2 V abissus p 19 inscrutabilia RCpe sunt iudicia pb 20 inenarrabilia pe 22 se neque contra odd. m. 2 V 23 alium ex ne alium m. 2 V post spiritus 1-2 litt. (p?) eras. R elocutus est Cpb non ex nunc m. 3 R 24 in labiis meis CpE 26 siens C 26 numquid tum p. )
Post iudicium autem oris dei publicam et constantem id sequitur: in uia testimoniorum tuorum delectatus sum, sicut in omnibus diuitiis. non timet propheta testes, sed in his delectatur; et ei conscientia spectantium se et contuentium iucunda est. trepidat enim ad omnem intercessionem conscientiae metus; ceterum, ubi constans innocentis fiducia est, plurium testium interuentio grata est. sed non de communis consuetudine gaudii iucundus propheta est : delectatur enim sicut in diuitiis omnibus; non tantum in diuitiis, sed in diuitiis omnibus. sunt opes in auro, sunt in argento, sunt in pecuniis, sunt in uestibus, sunt in domibus, sunt in agris eorumque aut uitibus ant oleis aut frugibus: sed domini propheta doctrinarum fruge perfectus est et legis ac prophetalium institutionum facultatibus diues est et, anterior licet tempore, non tamen euangelicorum et apostolicorum praeceptorum ignarus est. nouit enim et has diuitias Paulus ad Corinthios loquens: gratias ago deo meo semper pro super gratia dei, data est in Christo Iesu: quoniam in omnibus [*]( 23 I Cor. 1, 4 sq. ) [*]( 1 iudioia — dixit om. p abyssus ex abyssos m. 2 V habyssus ex abyssus m. 1 R iudici R oris tui in ras. R 2 sicut 1. u. ineunte a add. m. 1R iudicia ex iudici m. 2 V 8 adnuntiaui ex adnontiaui C q; C esse om. C 4 et om. VC 6 iudicium scripsi, cf. de hac genet. pl. forma Stud. 1886 p. 340 iudioia VRC iudiciorum pE 7 praedicatione ex praeiudicatione V1 9 testis V ei om. R constientia R constantia V 10 contuentium supr. scr. p iocunda Cp trepidat corr. m. 2 V 11 constientiae R 18 sed non — propheta est om. V 14 in omnibus dinitiia (sic) — sed in diuitiis omnibus sicut (sic pro sunt) in marg. inf. add. m. 2 V 16 in ueste VCp 17 eunt in agris ex in agris m. 2 V ante uitibus C 19 et legaliu ac p institutionem V 20 anteriore Cpb 21 et in has diuitias V 22 Corintios V Chorinthios Cp 23 gratiam ex gratia m. 2 V gratiam Rp quae data est mihi in uobis in Christo leau Cp. )
Delectatus autem in uiis testimoniorum dei opus delectationis agere debebat; et non ambiguum est, quin agat. ait enim in septimo uersu: in mandatis tuis exercebor et considerabo uias tuas. exercitatione igitur et adsiduitate opus est, ut usus rerum necessariarum retineatur; quia periculosa est humanarum mentium et molesta desidia: ac, ne otii consuetudo subrepat, adsiduitas exercitationis adhibenda est. sed retentus etiam hic ordo rationis est. nam prius exercendus est in mandatis dei, tum deinde uiae eius considerandae; quia nisi fidelium operum usus praecesserit, doctrinae cognitio non adprehendetur. et agendum a nobis antea fideliter est, ut scientiam consequamur. uias ergo, secundum superiorem expositionem, legem, prophetas, omnia et apostolos esse existimamus: quos in mandatis dei se exercens propheta considerauit, ut nouerit.
Conclusit autem octauum numerum uersu: in iustificationibus tuis meditabor, non obliuiscar sermonum tuorum. a doctrinae perfectae ordine propheta non excedit. in iustificationibus, quas doceri se orauit, meditatur, sicut exercetur in mandatis. mandatorum enim ea est ratio, [*](1 litati i. ras. 3 R in omni uerbo ex in omnibus uerbo V et t omni scientia RC et in omni scientia pE 3 es eorr. tn. 2 V opus C o- Ó in dom esae V in dominum esae Rp eeae in domino C 6 deleotionis V 8 septimo uersu VCp 9 et om. Cp considerabo ex considerabor m. 1 F 11 gentiu V disidia V 12 hac RC otii ex otiia m. 1 V 14 exercendum est pE 16 adpraebendetur V adprehen- ditur C apprehenditur p 17 ante V 18 profetas ex profetae m. 2 F et omnia Ve 19 apostolus C quas C 20 considerabit V 21 octauum ex octauit m. 2 V iustificationibus ex iustificationum m. 2 V 23 ordinem ex ordine m. 2 V 24 excidit Vpe in iustificationibus dei e docere Cp1 orauit ex orant m. 2 V meditatur sicut exercetur scripsi (cf. quae praecedunt et secuntur) exercetur sicut meditatur VRCpE 25 enim haec est ratio Cpb. )