Tractatus super psalmos
Hilary, Saint, Bishop of Poitiers
Hilary, Saint, Bishop of Poitiers. S. Hilarii Episcopi Pictaviensis Tractatus super psalmos. (Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum, Volume 22). Zingerle, Anton, editor. Prague, Vienna, Leipzig: Tempsky, Freytag, 1891.
Non est otiosus propheticus sermo neque ex inanibus ac superfluis causis spiritalis loquela est. si enim in uiris prudentibus expectari id maxime solet, ut ea, quae loquuntur, grauitate eorum doctrinaque digna sint omnisque sermo non sit fortuitus et uagus, sed ex rationabilibus causis profectus et expectationi audientium utilis et auctoritati congruus disserentium, quanto magis id in caelestibus eloquiis opinandum est, ut. quidquid in his est, excelsum, diuinum, rationabile et perfectum esse existimetur. sed plerumque, immo semper, uitio nostro accidit, ut, quae legi in ecclesia audiamus, auribus atque animis nostris longe ab his peregrinantibus neglegamus, ut per audiendi incuriam uilescat apud nos dictorum caelestium dignitas. cum in lectionis tempore rationes supputamus, iras concipimus, iniurias cogitamus, luxus recolimus, stupra meditamur, tunc ad haec occupatis nobis surdae aures sunt et hebes mens est; et si quid forte in aures nostras eorum, quae leguntur, inciderit, uirtutem tamen dictorum obrutus saeculi curis animus non sentit; et quorum intellegentiam non consequitur. leuem existimabit auctoritatem.
Omnia autem, quae in libris propheticis sunt, maximum humanitati et salutis et doctrinae profectum in se habent, [*](2 FinitpsaBS (sic) CXXXnn incpt lt psal. CXXXV P Expl. CXXXIHI inc. CXXXV T 5 in saeculum R in sacoula E cf. Sabatier II, 263 7 profetioua G 10 dootrinaquae P 12 expetitioni PT 13 id in P'Тe id b 16 eoleria G audiamus G audimua PTE adque G 19 rationes GPT ratione e iras concipimuB GT in marg. inf. add. P 20 etupra meditamur G om. PTEcf. Acad.p..'16 29 ai om. P leguntur • ex legentur P 24 lenem GRT ex legem corr. P 27 humanitati et G humanae et RTE humane = ^ (et eras.) P. )
Ac primum in eo, quod ita' coeptum est: confitemini domino, duplicis intellegentise significatio adfertur: ut aut deum in confessione laudemus, quia bonus, quia misericordia [*]( 1 nniaersa ea R scribta G 2 in P quae posl adferrent teamtwr, ila leguntur: nunc scientiam di intimarent nunc futurorum intellegentiam dl intimarent nunc originis naturaeque n?ae cognitionem tribaerent nunc futurorum intellegentiS non spe cet. 5 hortusque R rpferreot ex rpferent P 6 tantfL P intellegentia P 8 per quas GR in quas PT 9 saltem (JPT saltim R inconpraehenBibilis GR 10 posait G inripere P 11 ingentia GRE intellegentia PT copiosaque dicta sunt M GR copioBaquae dicta sunt P copiosa q dicta g T copiosaque dicta (om. sunt) E 12 et singnlis GT et singulis ex et singulas P et in singulis Re 18 adque G 19 qur R 20 ac ex hac R 91 profecta R 22 in saeculum Ge in saecula RPT 24 ac ex hac R confitemur <> 25 dupliois GPT ex duplices corr. m. 3 R. )
Confitendum autem semper est, non quod peccandum semper sit, ut semper sit confitendum, sed quia peccati ueteris et antiqui utilis sit indefessa confessio. docet autem spiritus sanctus semper confitendum, cum ait per prophetam: iustus ipse sibi accusator est in primo sermone suo. iustus non se ex praesentibus, sed ex praeteritis accusat; cui enim adest praesentium accusatio, iusti nomen aufertur. et audiamus se apostolum Paulum ex praeteritis arguentem, cum [*]( 22 Prov. XVIII, 17. ) [*]( 1 ab eo indulgenda GRE om. PT 2 quia bonus G quia bonus est RPTE et in cuius G 8 utrumque GR utrumque enim PTe conueniens GR conueniens est PT eum om. G 4 cognitione G et si qui G 5 peccata confiteamur R 6 a deo P ignoret RP ignorat T inter ignoret et ea PT add.: sed proprie hominis est gesseris ex gesseri(T I 7 prof**** G rPfessioDe R confessione PTE 8 aditu P aditu R 9 relioum G reliqum R inreliqutl P locum R 10 ei scilioet P ignoratur RPT 11 iudicio P 19 sententia G iocundum R quiaquam GR quisque PTE 18 potare ex putare m.1 R soortari ex sortari R 16 confitetur GPT confeseione confitetur R 21 utilis sit R utilis sit et G tuta sibi sit P tuta tibi sit T 22 confitendum GRT confitendo P. )
Confitemini deo deorum; quoniam in saecula misericordia eius. utin euangeliis responsione domini ad Sadducseos docemur, non est deus mortuorum, sed uiuorum, per quem et dictum est: ego dixi. dii estis et filii excelsi omnes. non dignatur deus corruptibilium et mortuorum deus esse, sed eorum, qui in caelestem gloriam transformandi, exuti uetere homine terreno nouum eum, qui in caelis est, induerunt, qui conformes erunt corpori gloriae dei. et deos hos effici, licet et fidei eorum meritum exigat. tamen ea maxima causa est, quoniam in saecula misericordia eius. non ille eguit deorum deus nuncupari, sed bonitatis et misericordiae suse est, ut deos faciat honorem nominis sui ex adfectu misericordiae et bonitatis inpertiens.
Confitemini domino dominorum: quoniam in saecula misericordia eius. deos plures nuncupari siue in caelo, siue in terra apostolus docuit. ut non solum humanae [*]( 1 I Cor. 15,9. 6 Eaai. XLIII, 26. 13 Matth. XXU, 82. 14PsLXXXI,6. ) [*]( 1 qui ex quia R 2 dei post eoclesiam om. PT 3 quod GPTe id quod Rb ueri uera PT 6 inquid G peccata G peccata tua RPTE 7 quoniam dš bonus est GRe quoniam bonus est P quoniam bonus Tb 8 saecula Ge saeculum RPT 9 sic R, hinc inpensiorem maxime fidem quia cui G hunc inpensiore maxime fide inuocantes quia cui P, T inter eius — conStemur habet lacunam, sed in tnarg. add.: confessionis nostrae buno impensiore maxime fide inuocantes cf. Acad. p. 43 18 sadaceos P sed uiuorum in marg. habuisse uidetur T 17 nouum qui PTb 18 est om. Rb erunt om. R 19 et deos hos effici RPE et ut deos hoe efficiat T lioet et scripsi licet et ut Ph lioet RTe 20 maxima RPb maxime Te in eaeoulum PTE 24 quoniam — eius om. PT. )
Qui fecit mirabilia magna solus. in plurimis quidem humanorum operum gestis multa magna et mirabilia extiterunt, sed quidquid in his gestum est, ad eum refertur. cuius uirtus illa gessit. multa mirabilia Moyses in Aegypto egit; sed testimonium magi incantatoresque perhibent, quia in operibus illis digitus dei est, sicut scriptum est: dixerunt ergo incantatores Pharaoni: digitus dei est hoc. ex quo ostenditur uirtutem dei per Moysen operatam fuisse. cuius tum illa ministerio gerebantur. magni quoque miraculi illud fuit tum, cum dicente Iesu Naue sol stetit contra Gabaon. et luna contra uallem Elom. nescio, quid hoc mirabilius effici possit, cum in uerbo hominis sol et luna in diei unius moram ex cursus sui lege detenti sunt. sed uirtutis huius auctorem scriptura mox addidit dicens: non fuit dies talis neque prius neque postea, ut sic exaudir et deus hominem hominem: quia dominus expugnauit in Israhel. in eo enim. quod Iesus exauditus est et pugnabat deus in Israhel, uirtus eius in gestis, qui et pugnabat et exaudiuit, ostenditur.
Qui fecit caelos in intellectu: quoniam in 8 saecula misericordia eius. faciendorum caelorum sola misericordia suae causa est; neque enim eguit, ut fierent. sed qui bonus est, in id uniuersa fecit, ut plures bonitatis suae copiis uterentur. fecit autem caelos in intellectu, non inrationabiles, neque informes, neque confusos et inordinatos. sed cum [*](9 Exod. VIII, 19. 14 Ios. X, 12. 17 Ibid. 14. ) [*]( 1 donans PTE dominans R 8 per aeternae RE per aeternitatem PT nobis dominis RTE nobis dñi P 8 ipse RE spei PT 6 quicquit R 7 in egypto R 10 farahoni R farao (pharao T) PT 18 nanae R sta = = (it eras.) P 14 elom PT hellom R Haylon E cf. Sabatier /, 413 adn. 15 moram RTE mora P 17 addidit dioens RE addit & dioens T addens dicens (& supr. scr. m. 2) P 18 dS Re (fab* LXX) dominus PTb 19 expugnauit in hiarahel R cf. Sabatiar 1, 413 adn. pugnauit pro iarael PTE 90 exauditus RE auditus PT et pugnabst RTE et ezpognabat P 29 in saeeulum PTE 28 eaelorom R* om. PTb, )
Caelum uero inferius non uniforme, sed multiplex tetendit; quod totum firmamentum nuncupans ualida ad sustentationem aquarum superiorum temperationemque aeris nostri. firmitate solidauit. et idcirco plures caelos doctrina prophetica prodidit, quia necessarium naturae nostrae fuit, per momenta quaedam et profectus rationabilium moderationum regionem hanc indulti nobis ad praesens habitaculi temperari.
De numero uero caelorum nihil sibi humanae doctrinae temeritas prsesumat. apostolus usque ad tertium tantum caelum sese raptum intellegit. plures quidem thronos, dominatus, potestates, principatus connumerat, quibus necesse est proprias sedes habitationis congruae deputari. sed et alia, quorum cognitionem futuris temporibus promittit, esse significat, cum ait: et super omne nomen, quod nominatur, non solum in hoc saeculo, sed etiam in futuro. sed de numero apostolus nihil docuit; et nescio an tacuerit, an [*](23 Ephes. I, 21. ) [*]( 1 cognitionis suae RTe cognitioni suae bP 2 eadem cum ratione temptavi (if. p. 718, 26 et ibi adn. Bened. "ratione moderante ordinatol") eademque ratione R eodemque in orbem PTE collooato PTE collecta R 3 primae Rb primll PTe 7 ipsam illam RTE ipatl illS P 8 supni Re circumfnsi PTb ab inferioris P 10 uniformae R 13 solidauid R 21 sedes habitationis congruae deputari RTE aedea habitationes congrue 0 demntari P sic RPb; sed et aliqrfl cognitionem futuris temporibus •t promittit esse significat cum ait T sed et aliquorum cognitionem futuria temporibus ,.pmittit esse, qd signifioat, cum ait e 28 nomen RE om. PT 24 sed de RTE sed etiam de P. )
Sub inferiore autem superioris circuli cselo, quod firmamentum nuncupauit, terram inferius collocauit; quam mediam suspendens et confirmans ita manendi sede moderatus est, at paribus undique mensuris ponderibusque librata et substrata consisteret, ut is, qui infinitus est deus, primo illi superioris caeli circulo supereminens aequalibus ex omni transfusione sua spatiis omnia, uirtutis suae spiritu in usum ac naturam animantium temperato ea, quae crearentur, attingeret. apostolus enim ait: quia in ipso enim uiuimus et mouemur et sumus; per quod ostenditur, terram in spiritu eius, tamquam in transfusi spiritus ambitu, constitisse, cum in deo omnes et uiuamus et moueamur et simus. quod autem in omnia temperationis spiritu transfusus et penetrans sit, docet propheta dicens: spiritus dei repleuit orbem terrarum; itaque intus atque extra, ambitu atque aditu et circumfusus et transfusus ostenditur.
Quod autem terra non sit in unam demersa regionem, consequenter spiritus sanctus ostendit dicens: qui firmauit t [*](4 PB. CXLVffi, 4. 14 Aot. ap. XVII, 28. 19 Sap. I, 7. ) [*]( 1 cognoscere Rb cognosse T cognouis (uis in ras., ae supr. tcr.) P cognouisse e 6 firmamento P 7 mediam RT media P 8 sede Re sedem PTb sic Re (nisi quod in R ut paribus [i in Tal.] — lib = rata — ut is ez ut his —; in e oirculo circumfuse supereminens), tn PTb iatc ita leguntur: ut paribus undique mensuris medietatem circuli, quo CODolusa est, obtineret, ut is, qui infinitus est, primo illi superioris CltJi circulo circumfusus (circumfusos P) aequalibus ex omni circumfoBioDe sua lineis omnia cet. 14 quia in ipso enim R quia in ipso FTE 15 in spu eius Re in medio eius PTb tamquam in transfusi RE tS in circQfuso P tamen circumfuso T 17 in omnia RE omnia FT temperationis Re temperationis suae PTb 18 spiritu RTE gpi P penitrans T 19 spiritus di RTE sps autem di P reple = at P itaque Re per quod PTb 22 demersa ex demersam R. )
In eo autem, quod sequitur: qui fecit luminaria magna solus: quoniam in saecula misericordia eius, non id intellegendum est, ut extra sapientiam et uerbum et uirtutem, id est unigenitum deum dominum nostrum Iesum Christum ea fecisse credatur, quippe qui ex persona sapientiae dixerit: ego eram apud eum disponens. sed qui disponebat, ab eo, cum quo disponebat, et genitus et natus est. cum autem opera filii opera patris sint, et pater operetur in filio et per id enim, quod ait: pater, qui in me est, ipse opera sua facit et rursum: ego opera patris facio, solus operatur in eo et per eum operando, quem genuit.
In ceteris uero absoluta ostendendae misericordiae dei doctrina est, ut sciamus omnia non ob aliam causam, nisi quia semper deus misericors sit, esse perfecta. de his autem, quae de Aegypti negotiis intellegi spiritaliter oportent, tractatus psalmi anterioris, in quantum exsequi ualuimus, conplexus est; ad quorum confirmationem etiam hoc, quod in psalmo hoc dictum est, accedit: qui diuisit mare rubrum in diuisiones: quoniam in saecula misericordia eius. unam diuisionem rubri maris liber Exodi docet dicens: et fecit mare [*](14 Prov. VIII, 80. 17 Ioh. XIV, 10. 18 Ioh. X, 87. 28 Exod. XIV, 21 ) [*]( 1 aquam RP aquas TE 4 innmbratam RPTab inumbratum Lips. 5 tSpationis a firmarrfento PlTb firmamentQ pi Re 7 sicut R sicuti PTE 8 saecula Re saecnlum PTb 10 qm in R saecula R saeculum PTE 11 non ad id R 16 operetur RTE operatur P 17 & per id enim quod R (de enim = scilicet cf. Hartel Lucxf. p. 361 et infr. Ps. XXXIX cap. 11) per id enim quod e per id quod PTb 22 semper deus Re deus aemper PTb esse Re fuisse PTb 23 oportent R cf. Georg, Lex. II, 1214 oportet PTE 26 accidit P 27 in saecula R in saeculum PTE 28 docet docens R. ) [*]( XXII. Hllar. Piet. pan I. ) [*]( 46 )
Conclusio autem psalmi, ut haec omnia de futuris intellegantur, maiore fide firmat, cum ait: in humilitate nostra memor fuit nostri dominus: quoniam in saecula misericordia eius. et redemitnosde manu inimicorum nostrorum: quoniam in saecula misericordia eius. qui dat escam omni carni: quoniam in saecula misericordia eius. confitemini deo caeli: quoniam in saecula misericordia eius. non enim tantum memor fuit humilitatis humanae deus, cum ad liberandum populum ex Aegypto Moysen ducem legit, sed perfectius memor fuit humilitatis nostrae, cum ipsam humilitatem nostram corporeus natus adsumpsit, cum hoc humile terrenumque corpus gloria in se naturae caelestis absorpsit. neque tunc redemit de manu inimicorum, cum eos a dominatu Aegyptiorum exemit- - nam postea inimicis subditi sunt et hodie iure alieni imperii cohercentur — sed redemit nos, cum se pro peccatis nostris [*](2 relatione ex reuelatione T 3 geBtorum ex gistoram R 4 q neculi T 6 per rubrum mare RPT per mare rubrum E 7 tranaibimus Rb tranaiuimna P transimus Te 9 elemoBjaam Ra elemosinam T aelemosinS P 14 maiore fide firmat RE maiorg firmat fidS PT humilitate ex umilitate m. 1 R 15 in saecula R in saeculam PTE 16 et redemit — omni carni, quoniam in saecula miserioordia eius on. R an de ma P 19 confitemini — misericordia eiuB om. PT (hic uersicuh* extat in R) 21 tantum RPe tupo tantum Tb 22 legit RPT elegit E 26 abeorpait RE absorbsit T in marg. absorbuit P assfipsit T m text. 88 cohercentur RPT nos RTE om. P. )