Tractatus super psalmos

Multae autem sunt uiae domini, cum ipse tamen uia sit. sed cum de se loquitur, uiam ipse se nuncupat et rationem, cur se uiam nuncupasset, ostendit dicens: nemo enim potest ad patrem uenire nisi per me. uerum cum de prophetis ac scriptis eorum, quibus ad Christum pergitur, sermo est, tunc uise plures sunt in unam uiam undique congruentes; quod utrumque eodem per Hieremiam prophetam loco significatum est dicentem: state in uiis domini et interrogate semitas dei seternales et uidete, quae est uia bona. et ambulate in ea. multse itaque uise interrogandae sunt et in multis insistendum est, ut unam, quae bona est, inueniamus per multorum scilicet doctrinam unam uiam uitse seternse reperturi. uise enim in lege, uise in prophetis, uise in euangeliis, uiae in apostolis sunt, uiae quoque in diuersis prseceptorum operibus- sunt, in quibus per timorem dei ambulantes beati sunt, quibus dicitur:

Labores fructuum tuorum manducabis. sermo ad plures c“ptus ad unum refertur, docens nos omnes, qui in Christo credidimus, unum esse apostolo ita confirmante: omnes enim uos unum estis in Christo Iesu; siue ergo ad [*](8 Ioh. XIV, 6. 13 Hierem. VI, 16. 24 Gal. III, 28. ) [*]( 1 domini G di V dei RPT 2 non in metn sed in oboedientia est et timoris G VR non in metu oboedientiae sed timoris PT 8 obsequella G Vln obsequaella R obsequela T 4 per ea (?) G timens om. 6 ? 6 antem sunt G sunt autem VRPT 7 ipse se GVPT ipse R 10 scribtis GI' 11 tunc uiae plures sunt in GPT tunc uiae plures sunt (sunt a m. 2) uiae in V tunc uiae (eras.) plures sunt uiae in R 12 utrumque GR utroque ex utruquod corr. m. 2 V utriiqullle P utrunque T eodem G Y R om. PT hieremiam G VPT ieremiam R loco GVR om. PT 13 dicente R 15 in eam V uiae om. R 17 multorum ex multarum corr. m. 2 V unam uiam G VR uiam unam PT 23 dicens P . 24 credidimus G crediderimus PTE crediderint (int ex unt corr. m. 2) V crediderint R apostolo ex apostolum m. 2 V. )

Est autem contuendum propheticum hunc sermonem ab usu communis opinionis discrepare. in hac enim uitae conformatione, qui manducant, laborum suorum fructus manducant ex prouentibus elaborati operis sumentes. at uero propheta ait labores fructuum manducandos. non consequitur sensus humanus dicti huius intellegentiam, ex laboribus enim fructus est, non ei fructibus labor. deinde labor ministerium corporis est, fructus uero merces laboris. ministerium autem corporis incorporale est; nihil uero edere, nisi quod corporale est, possumus.

Sed propheta nihil de terrenis et prsesentibus tractat: de beatitudine enim timentium dominum et in uia eius ambulantium ei sermo est qui enim in uiis domini ambulant, illi labores fructuum suorum manducabunt. non enim hic manducatio corporis est, quia neque id, quod manducandum est, corporale est. sed habemus hic cibum spiritalem, animam nostram in uitam alentem, bona scilicet opera bonitatis, castitatis, misericordise, patientiae, tranquillitatis, in quibus nobis contra corporum nostrorum uitia laborandum est. horum laborum fructus in seternitate est: sed labor hic aeternorum fructuum [*](1 loquitur GP loquetur VRT 4 communis communis G uiae P conformatione scripsi confirma... G connersatione VRT conuersationis (is in ras.) P 6 laborati V aduero GV 7 manducandos GRT manducabis V (P totum hunc locum licentius corruptum ita praebet: at uero profeta ut laboris fructuu manducando = pciperet [pciperet supr. add. m. 1] non consequitur cet.) 8 inter intellegentia et ex laboribus supra add. : sed laboris P 9 corporis est G VPTa est corporis R 10 merces VRPT mercis G incorporale est RE corporale est GPT corporales V j quae postea add. E: lioet corpore fit desunt in GVRPT 11 nihil uero G R nihil autem V;PT pro uerbis nihil uero — possumus omissis haec habent; quod (quo T) uti possumus 14 beatitudine ex beatitudinem corr. m. 2 V bu heatitudinem G uia G VR uias P uiis TE 15 ambulant G ambula. nt T ambulabunt RP (de V h, I. non constat) 16 suorum svpr. add. P post non enim uerba manducabunt non enim repetita del. m. 2 V 17 corporis GV1 corporalis V'RPТ 18 corporale est G corporale sit VRPTE 19 castitatis om. PT extat in GVR. )

Uxor tua sicut uitis abundans in lateribus domus tuae. fili tui sicut nouella oliuarum in circuitu mensae tuse. ecce sic benedicetur omnis homo, qui timet dominum. multis forte sermo iste in praesentis benedictionis gaudium aptus uidebitur, ut ex misericordia dei suppetat pacificse et utilis in domo coniugis salus. et dulcissimus circum conuiuium coetus filiorum. sed si hsec perfecte bona fuissent, quae, cum sint bona, non tamen cselestia bona sunt, tamen, si in his beatitudo timoris dei constitisset. obtinuisset utique princeps fidei et timoris dei Abraham, cui uxor diu sterilis bis abrepta est, filius ex promissione unus offerri in hostiam iussus et sacrificio admotus intulit orbitatis [*]( 8 Ioh. VI, 41. 4 I Cor. 11, 29. ) [*]( 1 eaque (?) <1 eoquo (o ex corr.) P hac ex haec V 2 est alii. PT horum (IVPT bonorum R 4 de oaelo GVPT qui de caelo descendi 11 quem que V indijfnus G indignae 11 indigne VPT mandatum (u ei iol ap** F apti mandatum (u ex corr.) ll, de G h. 1. non constat õ [fruc]tum manducandu scilioet fructuum manducandi eorum scilicet fructuum I 6 metentur (i VR metuntur P7' 8 nunc GRPT add. ffl. 2 V in(iRl*T add. m. 2 V 12 quod uero q (q del. m. 1) V 13 interim rPTI. iterum Re 16 fili V filii RPT oliuaril V oliua T 18 aptus uidebitur aptus ut V 19 pacificae Jl R paoifica (ca in ras. P) PTK 91 ptl fectae bona Vll perfecta et (& supr. scr. T) bona PT perfecta bona « 22 tum si Erasm. 23 obtcnuisset V 24 bis FP7* Oln. R 25 ofFerri RPT ex ferri corr. m. 2 V iussus RJ>T sus r sacrificio ex officio sacrificio corr. ffl. 2 V orbitates V1. )

Ergo quia secundum humanam intellegentiam propriam et perfectam beatitudinem dicti huius sermo non explicat. erigendae sunt ad spiritalem doctrinam mentes atque aures. lex enim omnis secundum apostolum spiritalis est, et ipse non humilem nec terrenam beatitudinis spem secutus est dicens: benedictus pater domini nostri Iesu Christi, qui benedixit nos in omni benedictione spiritali in cselestibus. cum itaque in spiritalibus et caelestibus benedici se ostendat, perfecta illa sanctorum beatitudo non in his terrenis et corporeis esse speranda est; sed potius intellegendum est, per corporalium et terrenorum nuncupationem caelestium bonorum esse intellegentiam consequendam. numquid cum dominus secundum euangelia sponsus est et secundum Iohannem [*]( 9 I Cor. 7, 7. 16 Rom. VII, 14. 19 Ephes. I, 3. ) [*]( 1 isac r filii duo R duo filii (fili V) VPT et ex ei corr. R 8 aiuentiB filii scripsi aiuentis YRPT E 5 aput R R repperietur J'R 7 domo V ex domu corr. R domu 7' domus P 9 erit RPT erat V 11 propheta PT profeta supr. scr. m. 1 R pro**** V 12 usitata est VR usitata PTE 16 ad R in VPT 17 omnis VRT om. P 18 terrenam beatitudinis spem RPT terrenam beatitndinis sed spem V terrenam n beatitudinem sed spiritalem E 19 ths xpi V 20 benedictioni F1 21 itaque in RPT itaquae V1 benedici se ostendat RVTE benedicis eos P 22 perfecta RPT perfeta V 23 corporeis VRb corporalib: PTe intelligendum est R intellegendum P intelligendum 7' intelle**** T' 24 et terrenorum RT terrenorum P 26 euuangelia T'. )

Ut autem nunc cognoscamus, quid sub uxoris nuncupatione intellegi oporteat, contuendum est, quid et alibi sub hoc eodem uxoris nomine tractetur. Salomon itaque ait: qusesiui sapientiam sponsam adducere mihi ipsi. et quia, qui sponsam requirit, diuitem quaerit, huius sponsse suse opes memorat dicens: honestatem glorificat conuictum dei habens, et omnium dominus dilexit eam; — et si multam quis cognitionem desiderat, nouitetqusea principio sint, et quae futura sunt conspicit et iterum: uxorem uirilem quis inueniet? pretiosior est autem lapidibus pretiosis istius modi. et haec in Prouerbiis dicta sunt, quia prouerbia non hoc, quod uerbis sonat, explicant, sed dictorum uirtutem ex usu uerborum communium nuntiant. docet autem dominus in euangeliis, quid prouerbia intellegenda sint, dicens: ueniet hora, ut iam non in prouerbiis loquar uobissed palamdepatre adnuntiem uobis. ergo secundum prouerbiorum rationem uxorem uirilem nosse debemus, eam nempe, quam sibi Salomon sponsam optauit adsumere, de qua et rursum ait: iudicaui [*]( 8 Sap. VIII, 2. 11 Ibid. 3. 19 Ibid. 8. 15 Prov. XXXI, 10. 20 Ioh. XVI, 25. 24 Sap. VIII, 9; 2. ) [*]( 2 existimandum VPTE existimandus R 4 a RPT add. m. 2 V ta 5 desponsa sit VR desponsa sit P desponsaait T 6 quid RPT qui V nuncupatione — eodem uxoris om. V 8 solomon V itaque ait T itaquia RP quia V 11 dicens ex decens R 14 sint VRT sunt PE 15 iterum VRe item PTb 16 pretiosis istius modi et haec V qf. Sabat. //, 344 multi pretii istius modi et haec PTb multi praetii et haec istiaa modi Re (istius modi refertur nd mvlierem = quae eius modi est op. Sabat., TotavTrj LXX) 17 prouerbia VR prouerbium PTE uerbis VRP uerfc T 18 explicant R ex explicat curro m. 1 V explicat PTE 19 nuntiant R nuntiat VPTE 20 sint RP sunt T 21 loquar nobis VR loquar PT 28 solomon V 24 optabit R et rursum PTE rursum R et rursus V. )

Hsec timentis deum uxor totis domus suas lateribus diffusa fecundae uitis modo se per omnia operum nostrorum latera extendit.. domum autem non ambigitur hoc animae nostrae esse domicilium, quod sibi unusquisque per timorem dei et uias eius ineundo ad habitationem sapientiae emundat. ex hac igitur filii qui erunt, tamquam nouella oliuarum in circuitu mensae nostrae erunt. non in conuiuii circuitu futuros ait esse, sed mensse. mensa enim domini est, ex qua cibum sumimus, panis scilicet uiui, cuius hsec uirtus est, ut ipse uiuens eos quoque, qui se accipiant, uiuificet. est et mensa lectionum dominicarum, in qua spiritalis doctrinae cibo alimur, sed de qua in psalmo alio scriptum est: fiat mensa eorum coram ipsis in laqueum et in captionem et in retributionem et in scandalum; qui doctrinam dei consectantur, nisi in operum bonorum ministerio uersentur, mensae illius cibo non proficient; in captionem enim illis et scandalum omnis intellectae ipsius prophetiae lectio proficit. [*]( 18 Pa. LXVIII, 23.' ) [*]( 1 conuiuendum T conuiug*** V conuiuandum RP (sed in P a m rlU.) 9 sum R supr. scr. P om. lacuna rel. T haec igitur tamquam RPTE tamquam V 3 sapientia uirilis RPTE sapiStia haec igitur uirilis V 4 in laborem R 7 timentes P 8 foecundae T secundae V se per VPT semp R 10 et uias eius VRP et uitae ius T 11 ex hanc P 12 erant P 18 conuiuii circuitu GVRPe circuitu conuiuii Tb 14 mensae.mensa GY'RPТ mensa V1 16 uiuificat G est et GRPT sed est et V 17 in qua ex in quas R sed de qua scripsi de qua G ? VR sed qui doctrinam dei conaectantur de qua PTa 20 uerba in captionem enim illis — proficit, quae in libris (GVRPT) pont retributionem et in scandalum leguntur, transposui post non proficient lin. 22 qui doctrinam dei consectantur scripsi sed qui doctrinam dei consectantur GRa**** nam di consectatur V om. PT 22 proficient GRPT , proficiunt V 28 et scandalum GRP et in scandalum T ipsius E ipsis RPT locus certe iam in ueteribus libris eo aberrationis genere, quod totiens in recentioribus occurrit, ualde con-uptus. )

Iungitur ad timentis meritum etiam uotum prophetse dicentis: benedicat te dominus ex Sion; et uideas. quse sunt bona Hierusalem. de Hierusalem et Sion iam in superioribus psalmis frequenter sumus locuti: ex quibus uel in quibus bonorum omnium consummatio speranda est. nunc enim quamuis bonis cselestibus perfruamur, tamen maiora nobis in Sion et Hierusales temporibus reseruantur. hoc enim sseculum promissorum bonorum capax non est. use enim nunc mundo a scandalis, in quo et zizaniam diabolus superserit, in quo regio est corruptionis et locus iniquitatis et conuallis plo.. rationis, in quo mundipotentes sunt harum tenebrarum. sed habemus interim promissorum nobis bonorum lumen. in quo [*]( 1 sapientiae V1 8 circumibunt RPT *+*umibunt G circuibunt V nostrae ex nostrae circuibunt corr. m. 2 V 4 seruabit V 5 uti R neofytam V neofitam RT neofitum P oliue R 6 nuper plantatum (; n ne super plantatum V qia per G qui per P tamquam GVT qua /' per coniugg G coniugem VPT haec uerba quia per — adsumptam om. R 8 plantantur G V plantatur RPT 9 habundantis R 10 p"" ez tali in P legitur centu uiginti tali 12 deum om. VR 13 dnni r% d5m V dfii R 14 timenteB G 15 dicentis GVRT dicens P 16 bona hierusalem GVPT bona in ierusalem R iam in VR iam GPT 17 post ex quibus uerba psalmia — ex quibus repetita del. m. 2 V 20 hieruaales G hierusalem uel ierusalem VRPT reseruantur lr VR ape Beruantur PT spe reserunntur E 22 in quo et zizaniam VRe in quc izania 7' in qua zizania P zabolus ex zabulus m. 2 V superaerat PT. )

Instituimur dictis propheticis ad tolerantiam praesentium passionum, et naturae nostrae infirmitas aduersus saeculi iniurias [*]( 1 enigmate GT enigmatae ex enigmaetae m. 1 V enigmatae R 2 facie ad RPT faciam acos (?) ad V interposita GRPT terposita V 3 nnbae V ****lantis G aemulante VRPTE conspicabili GRPT conspicnabili V 6 gignuntur G VR gignentur PT 7 nascitur GVR nascetur PT 8 consequemur GVR consequimur PT 9 retuso GVRlPlTl retuneo R'T' retruso PS 10 pax GVR om. PT 18 bona hierusalem GP bona in hierusalem piT quae bona sunt ierusalem R 14 pax super istrahel G pax super israel R et uideas pacem super israel (istrahel V) VPT 15 ergo haec bona GV ergo bona RE itaque haec bona PT hierusales G hierusalis V hierusalem RPT 16 quia G VR u qui PT 17 lhu G lfcs V 18 amen GRPT om. V Explicit psalfli CXXVII incipit psal. CXXVIII G = = = = = psalmus CXXVII incipit psalmus CXXVIH V Finit psSl. CXXVII incipit CXXVIII R Explicit trSct psalmi CXXVII inSp trSct psal. CXXVIII P Expl. de CXXVII incip. de CXXVIIIT 21 expugnauerunt h. I. R 23 profeticis V 24 aduersii R. )

Huc etiam uox haec prophetica conuenit: saepe inpugnauerunt me a iuuentute mea. fiduciae maximae gratulatio [*]( 10 II Tim. 2, 5. 14 II Cor. 11, 28 sq. 20 II Tim. 4, 8. ) [*]( 3 religioni V neque qui quietam V 5 saepe G 6 odia ex inodia corr. m. 2 V spe etiam G 7 infecta V 9 nouit ex nouerit corr. m. 2 V Paulus G VR om. PT 10 qui GVPT om. R 11 certandum eat — ipsum legitime om. G 18 hunc ipsum legitime certantem VRt certantis G hoc ipsum legitimum certamen PTb 14 de om. G 17 una minus V qf. Sabatier Ill, 754 minus una aminuI una RTP accepit 0 18 semel lapidatus sum GVR om. PT ter naufragaui GVPT ter DIUfragium feci R 19 noctem et diem VT nocte et die = P nocte et die GR feci VGPT om. R qf. Abh. IV, 81 21 superest VRPT super G 22 certauerit GVPT pugnauerit Re 28 huc G huic RPT (de V h. 1. non constat) conuenit G conpetit RPT cf. Acad. p. 42 m 24 fiduciae maxime G fiduciae maxime R confidentiae maxime VFT. )

Neque solum id ex apostolicis dictis intellegimus, sed etiam ex libro Iob docemur. cum enim diabolus potestatem temptandi Iob postulasset, per direptionem substantiae eius primum desseuiturus homines ad pastorum caedem et ad direptionem pecudum excitauit eosque in hanc uoluntatem latrocinii accendit. egit ergo, quod uolebat, per humanae operationis officium. ludas quoque in passione domini ministerium diaboli fuit, et per eum effectum uoluntatis est propriae exsecutus euangelista testante ita: intrauit, inquit, satanas inludam, qui cognominatur Scariotha.

In omni igitur, quam perpetimur, iniuria alterius opus, [*](7 Ephee. VI, 12. 11 Ibid. II, 2. 24 Luc. XXII, 3. ) [*]( 1 iam numerosorum P 8 qur R 4 q. V 9 mundi potentes G Vlt mundi huius potentes PTb mundi huius potestates e tenebrarum VRPTE tenebras... G. 10 spiritales nequitias T* cf. Acad. p. 60 et Sabatier III, 808 adn. spiritales nequitiae V spiritalis nequitiae RPTlE 11 4 spiritus R 19 haec P heae T 18 legis R 16 usuri VRP u usuri T 16 apostolicis RGe (in G ***ois d**** etiam nunc legi potest) cf. Acad. 69, apostoli VPTb intellegimus RPT intellegemus GV 20 in hac uoluntatè V in hac uoluntate P 22 in passione GVRPT om. Tn 28 uoluntatis est propriae VRT uoluntatis est proprie P *** est propter (?) G uoluntatis propriae est E 24 in iudam FPiudam RT 25 Scarioth R. )

Coepit itaque tamquam ex persona sua propheta; sed quid a nobis dici oporteret, quodam ipse confessionis exemplo ante praeloquitur. talis enim ordo dictorum est: saepe inpugnauerunt me a iuuentute mea, dicat nunc Israhel. ante ergo docetur Israhel, quid dicere debeat; tum deinde tamquam doctus et exemplo propbeticae confessionis inbutus Israhel ipse iam loquitur: saepe inpugnauerunt me & iuuentute mea: etenim non poterant mihi. talis religiosorum debet esse confessio. et haec uera fidei probatio est, ut, qui saepe et a iuuentute inpugnent, numquam tamen [*](1 aliquit V aliquod 2' 51 turbnlentia T turbulentiam P uoluu. mi tatis ex uoluntatae uoluntatis corr. m. 2 V 8 perpetimus V quotiensq. VT quotiensqu = e P quotiens ex quotiensq. R (ita etiam in seq., G k. I. deest) cf. quae de hac re (quotiensque = quotienscumque) dixi Acad. p. 29 5 & impiam R et impiam T ac impiam PE dampni R 7 uoluntatis P 8 ac ex hac R 10 operariis VRT operis P 12 tela VR teli Te tellum P militiae RPTb malitiae Ve ac ex hac R 18 paritores VRe portitores PTb cf. Acad. p. 58 distinctione VR dictione PT 15 per homines RPT per hominem V 20 istrahel V 21 quid VIlt quod PTb 22 et exemplo VRT* exemplo PT1 24 potuerant T 96 inpugnent VRPXT impugnant PiE. )

Mos autem est eorum, qui nequaquam longis atque adsiduis proeliis prseualent, ut uictorem exercitum et firmis agminibus incedentem a tergo adeant et dorso, sicubi iam praetereat, insidias machinentur, illic dolos fabricentur, illic omnia insidiarum artificia exerceant. ita et peccatores temptatos in cassum fideles uiros euntes iam in ueritatis uia dorso adeunt dorso insidiantur, dorso dolos concinnant. et idcirco ait: supra dorsum meum fabricabant peccatores. currit apostolus ea, quae retro sunt. obliuiscens seque in ea, quae priora sunt, extendens. lex ad fideles ita locuta est: persequentur te inimici tui et non conprehendent. nonconprehendisse autem eos docet, cum ait: fabricabant, indefiniti enim temporis significatio est. fabricabant enim semper, numquam fabricationis suse effectum consequentes, indefesso fidei cursu eo, cui cotidie supra dorsum fabricabantur bella, currente.

Atque hanc pertinacem infestantium iniquitatem sequens uersusabsoluit: prolongauerunt iniquitatem ipsorum. [*](lo Phil. III, 13. 18 cf. Deut. XXVIII, 7. ) [*]( 1 praepotentes VPTE potentes R sedcf. lin. 8 9 autem VPTE om. R' ualidiores RPTE ualidiorem V longum ex longus fIł. 2 V est RPTE add. m. 2 V 3 idciroo R et idcirco VPTE 6 impugnati R VT (in V pugnemur et saepe inpugnati add. m. 2) expugnati P 9 qui ex quia m. 2 V 10 agminibus ex agmibus m. 2 V ao moenib: P 11 iam VRPlJ uia Te 12 fabricentur R'PTb fabricantur RIVe 18 exerceant VPTb exercent R temptatos RPTE temptatio V 14 iam in E iam R in VPT 16 et ex ad m. 2 V 16 fabricabant VTb fabricauerunt Pe fabricantur R 18 locata ex locutus m. 2 V 19 te VPTE om. R conpraehendent VR 20 docet ex decet m. 2 V fabricabant VRT ex fabricant corr. P 22 fabricationis ex fabricant enim m. 2 V febricatiotfis (Nis ex corr.) R 23 oni RPT add. m. 2 V 25 ipsorum VPT suam RE. ) [*]( XXII. HUar. Pict. pm I. ) [*]( 41 )

Sed quid tandem hanc iniquitatum longitudinem maneat, noscendum est. sequitur enim: dominus iustus concidet ceruices peccatorum. iustus dominus, patiens scilicet in ultionem, dissimulator ad paenitentiae tempus, non inter exordia humanae iniquitatis promptus ad poenam, sed desinendi a criminibus seram licet uoluntatem peccatorum expectans, tum ceruices concidet, cum sine aliquo desinendi modo fabricatur, cum in longum peccata tenduntur, cum iam omne patientis misericordiae tempus exclusum est. exprobrari autem semper contumacibus legis meminimus, quod dura ceruice sint: cum cer- . uicosum populum esse Moyses ad deum arguit, cum propheta filiabus Sion exprobrat, quod alta ceruice incedant, ceruice scilicet iugum dedignante, operibus fidei insolente, patientia dei ad producendam peccatorum longitudinem abutente. summittenda autem ceruix est iugo suaui, ad quod dominus inuitat dicens: tollite iugum meum super uos et discite a me, quia mitis sum et humilis corde. non concidenda ceruix est huic se iugo subdens. est enim hoc humilitatis et mansuetudinis iugum, non semper inpugnans, non in dorso fabricans, [*](1 Esai. V, 18. 17 Exod. XXXIf, 9. 19 Esai. III, 16. 23 Matth. XI, 29. ) [*]( 1 eseiae V profetia V rpfetae R 3 conectere VR conneotere PTE funis modo in longum inplexa eaRfunis modo I longum inplexa V funem longum impleza ea Te funem longum ea implexa Pb 4 nãq R nanque e enim VPTb 8 iniquitatem V 9 concidet RTE cf. lin. 14 concidit VP 10 ceruices peccatorum VRE peccatorum ceruices PT inultione V 12desenendi I* 13 peccatorum Re peccatoris VPTb tum ceruices Rb tunc ceruices PTe tuam ceruicem V 14 concidet VPTE conoidit R 15 in longum RPTE in locum V misericordiae ex misericordiaet m. 2 V 17 cum ex our corr. m.1 V 19 post ceruice un. litt. eras. R 20 insolentem P patientiam R 21 abutente GVRT annnente P 22 est GRPT sit r 25 huic sed G 26 inter inpugnans et sed humilitate G nonnxtllas uoces (non in dorso — prolongans?) omisigse uidetvr. )

Dehinc sequitur: confundantur et reuertantur retrorsum omnes, qui oderunt Sion. frequenter admonuimus Sion montem esse Hierusalem proximum. sed cum rex Sion, cum filia Sion, cum portae Sion a prophetis nuncupantur, primum ipso nomine intellegi oportet aliud sub Sion ' significatione monstrari; Sion enim speculationis interpretatio est et, quod nobiscum speculatio, id hebraice Sion dicitur. tum deinde dicti apostolici meminisse nos conuenit, ad montem Sion et Hierusalem caelestem accessisse nos in dominum nostrum Iesum Christum credentes, in cuius glorifico corpore, quod in caelestem gloriam transformatum est, spei nostrae honorem speculamur, humilitatis nostrae corpore in gloriam corporis sui conformando. ecclesiam autem esse corpus Christi, cuius inuicem membra sumus, apostolus testis est, quae ipsa sit Sion mons Domini, regis filia, ciuitas sancta uiuis lapidibus in fundamento prophetarum et apostolorum sedificata. hanc ergo Sion quisquis odit, odit eum, cuius et corpus est; est enim speciale aduersus fideles infidelium odium. confundendi ergo erunt, qui Sion oderunt, et retrorsum reuertentur, non in caelestia currentes neque ad futura tendentes, sed ad . terrena sua et originalia reuertentes, pudorem iniquitatis et infidelitatis suae iudicii tempore sentientes et in poenalem corporum sensum amissa resurrectionis demutatione redeuntes. [*]( 11 Hebr. XII, 22. 16 Ephes. I, 28. ) [*]( 1 prolongians R humilitate et patientia P 2 fouens GRPT faaens V iusti ex isti corr. P 4 reuertantur ex conuertantur corr. T reuereantur RPa (de GV h. 1. non constat) 5 admonuimus ex admonuimui m. 2 V 6 hierusale G V 7 a profetis G V nuncupatur V 8 aliut V 9 interpraetatio R 10 et quod Re quod enim Wb (GV It. 1. legi non possunt) 19 et RPTE et ad V 18 glorifico VRP1 (litl. G h. 1. ettan.) glorifioato PiT E 14 est om. R honorem — nostrae in marg. infer. add. m. 2 V (in GRPT mnt in textu) 15 corpore postea erat. V 17 est ex estis corr. m. 2 V quae GRPT quod V sit GVIT om. R 20 Sion G VPT om. R 21 specialem (?) G 22 et retrorsum GR retrorsum PT 23 et (sed?) ad G 24 iniquitatis infidelitatis (om. et) G 25 iudiciis tempore G. ) [*]( 41* )

Idipsum autem psalmi consequentia docent : fiant sicut faenum aedificiorum, quod, priusquam euellatur. aruit: de quo non inplebit manum suam, qui metet, et sinum suum, qui manipulos colliget. et non dixerunt, qui pra)teribant:benedictiodomini super uos. nullum, ut arbitror, secundum corporalem intellegentiam aedificiorum faenum est: est agri eiusdemque fructuosissimi. ' ergo nihil hic secundum aurium sensum tractandum atque opinandum est. sunt autem secundum scripturae auctoritatem aedificia firma, sunt et infirma. firma sunt, quae fundamentis fidelibus supra petram iacta fluuiis, uentis, inundationibus non mouentur. sunt et infirma, quae harenoso aedificata fundamine, cum tempestates ortae erunt, efficiunt ingentem ruinam. sunt et sationes duae secundum apostolum, spiritus atque carnis: et qui spiritalia seuerit, spiritalia metet; et qui carnalia seuerit, carnalia metet. ergo qui saepe et pridem inpugnant. qui super dorsum fabricabantur, qui prolongauerunt iniquitates, quorum concidentur ceruices, qui oderunt Sion, hi sicut faenum aedificiorum erunt inutiles et corporeae huius praesentisque uitae fructum cassum inanemque referentes. aedificia enim atque tecta secundum euangelicam conparationem humana sunt corpora aut fide firma aut infidelitate ruitura. ab hoc etiam aedificii tecto instante persecutione dominus unumquemque uetuit descendere dicens: et qui super tectum est, non [*]( 10 cf. Matth. VII, 24 sqq. 15 Gal. VI, 8. 24 Matth. XXIV, 17. ) [*]( 1 adipsum V docet PT 4 et pr. I. aupr. add. P colligit T 7 est agri R et agri V eat autem agri PT 9 soribturae G 10 firma sunt, quae — eunt et infirma in marg. super. add. m. 2 V, in R firma h. I. rorr. m. 3 supr. 2 litt. eras. 12 et GVPT om. R harenoso (ip. arenoso VllTIJ fondamine G fundaminae R 18 ingentem rninam GVR ingentel ruinas PT 14 duae om. G adque GV 15 senerit V sernerit 0 se = uerit (eras. litt. r ut uidetur) R serit PT inspiritalia metet P senerit V seruerit G serit PT (R om. et qui carnalia — metet, P add. in marg. super.) 16 quia saepe P inpugnant G VRPT impugnabant E 17 fabricabantur G P fabricantur R fabricabant VT in iniquitates I 18 concidentur ex concidentes cnrr. m. 2 V hii V 19 inutilis T 30 fruotuum P adque V 22 aut fide RPT fide V 28 aedificia (lid ex aefidificia V 24 discedere F. )

Sed quia horum aedificiorum faenum carnalium operum fructus esse tractauimus, considerandum est, quae differentia sit in eo, qui implet manum et qui manipulos sinu colligit. non enim idem est neque scriptura res easdem iterare geminis elocutionibus solita est; plus est enim sinu colligere quam manum replere. et quidem qui manum replent, fructum recipere recte gestorum uidentur, quia in manibus sermo diuinus opera significat; in sinu uero conscientiae et fidei et perfectae uoluntatis monstratur adfectus. plus enim metit conscientia quam gesta; haec namque manum replent, manipulos uero illa sinu colligit. duos denarios uiduae inopis acceptiores dominus habet copiosis diuitum nummis. tanto praestat operibus uoluntas. et opera ob id manum inplent, sed sinus manipulis sunt [*](1 desdeaoendat V aliquid GRPTom. V 2 descendere GRPT discedere V 3 nisi quod G VRPe nisi Tb qui super G 4 ai per G naturam G VPT om. R 5 prohibentur T 6 seruerunt R 7 inplebit GPT inpleuit VR 8 collecturos V onerabit GPT onerauit VR 9 frnctuum G Ve fructuum R fructum PTb 10 enim om. PT 11 infructuoso G VPT infructuosa R 12 euellatur VR ipsum GPT ipsO. ex ipsud m. 2 R ipsud V 16 quipr. l. 11 VRPT qo G 17 scribtura V 18 pluris PT 19 replet R 20 rectae R 22 monatratur G demonstratur VRPT metet V mente (e in III ras.) P flitS T 28 namque om. PT illa uero G 24 sinu colligit GR colligit V ? PT 25 tanto om. V praestato V 26 et opera ob id manu inplent GR (in R post manum 5-6 litt. eras.) et opera quidem manu inplentur VP et ope quidem man' inplentl. T cf. Acad. p. 70. )