Excerpta ex Operibus Augustini

LXXXIIII. VTRVM SECVNDO IACOB LAPIDEM OLEO PERFVDERIT AN SE- CVNDO COMMEMOBATVM SIT. EX EODEM LIBRO QVAESTIONVM.

Ascendit autem deus ab eo loco, ubi locutus est cum eo. et statuit Iacob titulum in loco, in quo locutus est cum eo, titulum lapideum. et libauit super eum libamen et infudit super illum oleum et uocauit Iacob nomen loci, in quo locutus est cum eo illic deus, Bethel. iterum factum est hoc loco quod factum fuerat, an iterum commemoratum est P sed quodlibet horum sit, super lapidem libauit Iacob, non lapidi libauit: non ergo sicut idolatrae solent aras ante lapides constituere et tamquam dis libare lapidibus.

LXXXV. QVAESTIONEM, QVOD XII FILII IACOB COMPVTENTVR NONDVM NATO BENIAMIN, SOLVIT PER TROPVM SVNECDOCE. EX EODEM LIBRO QVAESTIONVM DE GENESI.

Quod duodecim filii computantur Israhel et dicitur: hi sunt filii Israhel, qui nati sunt in Mesopotamia, cum Beniamin postea longe natus sit, cum iam transissent Bethel et appropinquarent Bethlem. [*]( 4 Gen. 36, 13—15 18 Gen. 36, 26 ) [*](1 cap. LXXXIII M XCVII T XCVIIII P C o; om. G 2 utrum - iacob om. P secundo] Ydo MlV iterum v oleo] in eo MV; oa. P oleo lapidem v superfuderit P secundo] Ydo Mav iterum Po 3 sit] si P 7 infudit] fudit Pv 8 loci] loci illius a 9 illic] om. v 11 labauit P lapidi libauit] lap. lib. iacob T 12 idolatriae PT 13 diis PT2v labare V 14 cap. LXXXITII M XCVIII T C P CI c; om. G 15 questionum P computantur Pv 16 Beniamin] benia P sinecdoce P synecdoc T sinecdoche v ex] in Pv 18 flli V hi] hii PF 19 messopotamia P\' 20 ueniamin V longe postea PTv 21 bethleem Tv ) [*]( vnn. ) [*]( 22 )

Expositio.

Nulla est facilior solutio quaestionis huius, quam ut per synecdocen accipiatur. ubi enim pars maior est aut potior, solet eius nomine etiam illud comprehendi quod ad ipsum nomen non pertinet. sicut ad duodecim apostolos iam non pertinebat ludas, qui etiam mortuus fuit cum dominus resurrexit a mortuis, et tamen ipsius duodenarii numeri nomen apostolus in epistula sua tenuit, ubi ait eum apparuisse illis duodecim. cum articulo enim hoc graeci codices habent, ut non possint intellegi quicumque duodecim, sed illi in eo numero insignes. eo modo locutionis puto et illud a domino dictum: nonne ego uos duodecim elegi? et unus ex uobis diabolus est, ut non ad electionem etiam ipse pertinere uideatur. non enim facile inuenitur electorum nomen in malo, nisi quando mali eliguntur a malis. quod si putauerimus et illum electum, ut per eius traditionem domini passio compleretur, id est malitiam eius ad aliquid electam bene utente deo etiam malis, illud attendamus ubi ait: non de omnibus uobis dico; ego scio quos elegi; ubi declarat ad electionem non pertinere nisi bonos. ac per hoc illud quod dictum est: ego uos duodecim elegi, per synecdocen dictum est, ut nomine maioris meliorisque partis etiam illud complecteretur quod ad ipsum nomen non pertinet. hic modus est in hoc eodem libro, ubi Emmor pro filio suo Sychem, ut acciperet Dinam filiam Iacob, exiit loqui cum eodem Iacob, et uenerunt etiam filii eius, qui absentes erant, et ad omnes dicit Emmor: Sychem filius meus elegit animo filiam uestram; date ergo illi eam uxorem. [*]( 8 I Cor. 15, 5 12 Io. 6, 70 18 Io. 13, 18 27 Gen. 34, 8 ) [*]( 3 sinecdoche P sinodochen v 4 quod] quo T 5 apostolus Tl iam (non om.) P 7 et] hoc et v numeri] om. v 10 non] non non (prius non del. m. I) V possent Pv 11 lucntionis P locupletionis v 15 eleguntur T eligunt v 16 traditionem] I electione add. P1 in mg. 18 illut MV 22 sinecdochen (h add. m. 2) P sinedochen v melioresque Pl 24 est om. P1 25 sichem P loqui] liquo P* 26 erant] er Pl )

quia enim potior erat patris persona, per synecdocen filiam uestram dicens etiam fratres tenuit hoc nomine, quorum non erat filia. hinc est et illud: curre ad oues et accipe mihi inde duos hedos; simul enim pascebantur oues et hedi, et quia potiores sunt oues, earum nomine etiam caprarum pecus complexus est. sic quia potior erat numerus undecim filiorum Iacob, qui nati fuerant in Mesopotamia, ipsorum commemoratione scriptura complexa est etiam Beniamin, qui non erat ibi natus, et dictum est: hi sunt filii Iacob, qui facti sunt ei in Mesopotamia Syriae.

LXXXVI. VTRVM IN INFERNVM MALI TANTVM AN ETIAM BONI MORTVI DESCENDERE SOLEANT. EX EODEM LIBRO QVAESTIONVM.

Et noluit consolari dicens: quoniam descendam ad filium meum lugens in infernum. solet esse magna quaestio, quomodo intellegatur infernus, utrum illuc mali tantum an etiam boni mortui descendere soleant. si ergo tantum mali, quomodo iste ad filium suum se dicit lugentem uelle descendere? non enim in poenis inferni eum esse credit. an perturbati et dolentis uerba sunt, mala sua etiam hinc exaggerantis?

[ITEM DE INFERNO. EX LIBRO QVAESTIONVM NVMERORVM.

Et descenderunt ipsi et omnia, quaecumque sunt [*]( 101\' ) eis, uiuentes ad inferos. notandum secundum locum ter- 0 [*]( 3 Gen. 27, 9 9 Gen. 35, 26 14 Gen. 37, 35 23 Num. 16, 33 ) [*]( 1 enim] ergo Pv sinedochen Pv 2 fratris Pl 4 inde mihi PTx haedos T simul enim] sicut etiam T 7 fuerunt P 9 hi] ibi P fiU. P 10 mesopotamiam T 11 cap. XCVIIII T CI P CII v; om. G 12 mali] ubi mali Givan etiam] an et P manent Gv 13 quaestionum] q. t. CXXVI P q. t. CXX Gv 15 solent Gl 16 illic T1 17 si] sic GlP 18 mali quomodo] aliquo modo Gv isti P se* (d ras.) T lugente P 19 uelle om. GPv discendere GP infernis T credidit GST 22 quae inclusi desunt in GMPVv 22 numerorum scripsi: numeri T ) [*]( 22* )

rae nunc dictos esse inferos, hoc est in inferioribus terrae partibus. uarie quippe in scripturis et sub intellectu multiplici, sicut rerum, de quibus agitur, sensus exigit, nomen ponitur inferorum et maxime in mortuis hoc accipi solet. sed quoniam istos uiuentes dictum est ad inferos descendisse, et ipsa narratione quid factum fuerit satis apparet; manifestum est, ut dixi, inferiores terrae partes inferorum uocabulo nuncupatas in comparatione huius superioris terrae, in cuius facie uiuitur; sicut in comparatione caeli superioris, ubi sanctorum demoratio est angelorum, peccantes angelos in huius aeris detrusos caligine scriptura dicit tamquam carceribus inferi puniendos reseruari. si enim deus, inquit, angelis peccantibus non pepercit, sed carceribus caliginis inferi retrudens tradidit in iudicio puniendos reseruari, cum apostolus Paulus principem potestatis aeris diabolum dicat, qui operatur in filiis diffidentiae.

ITEM DE EADEM RE. EX PSALMO LXXXV.

[*]( 101b ) Et eruisti animam meam ex inferno inferiori. quid dicimus fratres? hoc si non uobis tamquam certus exposuero, ne suscenseatis; homo sum enim et quantum conici datur de scripturis sanctis, tantum audeo dicere, nihil ex me. infernum nec ego expertus sum adhuc nec uos. et fortassis alia uia erit et non per infernum erit. incerta sunt haec. uerum quia dicit scriptura, cui contradici non potest: eruisti animam meam ex inferno inferiore, intellegimus tamquam duo inferna esse, superius et inferius. nam unde infernum inferius, nisi quia est infernum superius? aliud non diceretur infernum nisi in comparatione illius superioris partis. uidetur ergo, fratres, esse habitatio quaedam caelestis angelorum: ibi gloria ineffabilium gaudiorum, ibi immortalitas et incorruptio, ibi omnia secundum dei donum et gratiam [*]( 12 II Petro 2, 4 15 cf. Epb. 2, 2 18 (et 24) Ps. 85, 13 ) [*]( b 2 oariae T 11 (et 24) scribtura T 30 mortalitas (in add. m. 2) T 31 et incorruptio (et in a m. 2 in ras.) T )

permanentia. illa pars rerum superna est. si ergo illa superna est, haec terrena, ubi caro et sanguis, ubi corruptibilitas, ubi natiuitas (et mortalitas), ubi decessio atque successio, ubi mutabilitas et inconstantia, ubi timores, cupiditates, horrores, laetitiae incertae, spes fragilis, caduca substantia, puto, quia omnis ista pars non potest comparari illi caelo, de quo loquebar paulo ante. si ergo illi parti haec pars non comparatur, illa superna est, haec inferna. et post mortem quo hinc, nisi sit infernum inferius hoc inferno, in quo sumus in carne et ista mortalitate? corpus enim mortuum est, ait apostolus, propter peccatum. ergo et hic sunt mortui, ut non mireris quia infernum dicitur, si mortuis abundat. non enim ait: "corpus moriturum est" sed: corpus mortuum est. adhuc habet uitam utique corpus nostrum; et tamen comparatum corpori illi, quod futurum est qualia sunt angelorum corpora, inuenitur corpus hominis mortuum, quamuis adhuc habens animam. sed rursus ab hoc inferno, id est ab hac parte inferni, est aliud inferius, quo eunt mortui; unde uoluit deus eruere animas nostras etiam illuc mittendo filium suum. etenim, fratres, propter ista duo inferna missus est filius dei undique liberans; ad hoc infernum missus est nascendo, ad illud moriendo. propterea uox eius est in illo psalmo, non quoquam homine coniciente, sed apostolo exponente, ubi ait: quoniam non derelinques animam meam in inferno. ergo aut ipsius uox est et hic: eruisti animam meam ex inferno inferiore, aut nostra uox per ipsum Christum dominum nostrum, quia ideo ille peruenit usque ad infernum, ne nos remaneremus in inferno.

Aliam etiam opinionem dicam. fortassis enim apud ipsos inferos est aliqua pars inferior, quo truduntur impii, qui plurimum peccauerunt. etenim apud inferos utrum in locis quibusdam iam fuisset Abraham non satis possumus definire. [*]( 10 Rom. 8,10 24 Ps. 15, 10 et Act 2, 27 26 Ps. 85,13 ) [*]( 3 et mortalitas a: om. T 6 qua (i add. tn. 2) T 18 eunt az erunt T 23 conitiente T 32 fuissent (n expunxit m. 2) T )

nondum enim dominus uenerat ad infernum, ut erueret inde omnium sanctorum praecedentium animas; et tamen Abraham in requie ibi erat. et quidam diues cum torqueretur apud inferos, cum uideret Abraham, leuauit oculos. non eum posset leuatis oculis uidere, nisi ille esset superius, ille inferius. et quid ei respondit Abraham, cum diceret: pater Abraham, mitte Lazarum ut intinguat digitum suum et stillet in linguam meam, quoniam crucior in hac flamma? fili, ait, memento quia percepisti bona in uita tua, Lazarus autem mala; nunc autem hic requiescit, tu uero torqueris. et super haec, ait, inter uos et nos chaos magnum firmatum est, ut nec nos possimus uenire ad uos nec inde aliquis uenire ad nos. ergo inter ista fortasse duo inferna, quorum in uno quieuerunt animae iustorum, in altero torquentur animae impiorum, attendens quidam orans hic, iam hic in corpore Christi positus et orans in uoce Christi, eruisse deum animam suam ab inferno inferiore dixit, quia liberauit se a talibus peccatis, per quae posset deduci ad tormenta inferni inferioris. quemadmodum si medicus uideat tibi imminentem aegritudinem forte ex aliquo labore et dicat: "parce tibi, sic te tracta; requiesce, his cibis utere; nam si non feceris, aegrotabis"; tu autem si feceris et saluus fueris, recte dicis medico: "liberasti me ab aegritudine", non in qua iam eras, sed in qua futurus eras. nescio quis habens causam molestam mittendus erat in carcerem. uenit alius, defendit eum; gratias agens quid dicit? "eruisti animam meam de carcere". suspendendus erat debitor; solutum est pro eo; liberatus dicitur de suspendio. in his omnibus non erant. sed quia talibus meritis agebantur et, nisi subuentum esset, ibi essent, inde se recte dicunt liberari quo per liberatores suos non sunt [*]( 6 Luc. 16, 24 sq. ) [*]( 9 percipisti T 15 torquentur a: torquetur T 21 ex a: am. T 25 qua a: quam T 26 carcerem a: carcere T 28 debitur (u in 0 corr. m. 1) T 30 agebantur a: agebatur T 31 liberari (ri a m. 2 in ras.) T ) permissi perduci. ergo, fratres, siue illud siue illud sit, hic me scrutatorem uerbi dei, non temerarium affirmatorem teneatis. et eruisti animam meam ex inferno inferiore.]

LXXXVII. QVOD IN GENESI TERTIO INSINVETVR SPIRITVS SANCTVS. EX EODEM LIBRO QVAESTIONVM DE GENESI.

Numquid inuenimus hominem talem, qui habeat spiritum dei in se? ecce iam, nisi fallor, tertio insinuatur nobis in hoc libro spiritus sanctus, id est spiritus dei. primo, ubi dictum est: spiritus dei super aquam; secundo, ubi dixit deus: non permanebit spiritus meus in hominibus istis, propter quod carnes sunt; et tertio nunc, quod Pharao dicit de Ioseph, esse in illo spiritum dei. nondum tamen legimus spiritum sanctum.

LXXXVIII. QVOMODO INTELLEGENDVM SIT TOT ANIMAS EXISSE DE FEMO- REBVS IACOB. EX EODEM LIBRO QVAESTIONVM.

Quod dicit scriptura tot animas peperisse Liam uel tot aut tot animas exisse de femoribus Iacob, uidendum est quid hinc respondeatur eis qui hoc testimonio confirmare nituntur a parentibus simul animas cum corporibus propagari. animas enim dictas pro hominibus a parte totum significante locutione nullus ambigit. sed quomodo ipsam partem, ex qua totum commemoratum est, hoc est animam, cuius nomine [*]( 3 Ps. 85, 13 7 Gen. 41, 38 10 Gen. 1, 2 11 Gen. 6, 3 16 cf. Gen. 46, 15 ) [*]( 4 cap. C T Cn P CIII v; om. G 7 qui. (d eras.) T 8 insunuator (o in u corr. m. 2) T 9 dei (spiritus om.) Pv 10 aquas PTv 13 pharao] parco P1 de] ad v at P 15 cap. CI T Cin P Cllll v; om. G 16 sit] est P 19 quid] quod T 20 respondea.tur (n ras.) P 22 significande locntionis v 23 iplQ P1 qua] quo PTV 24 totum] tantum v )

totus homo significatus est, alienemus ab eo quod dictum est: exierunt de femoribus eius, ut carnes tantum ex illo natas, quamuis solae animae nominentur, accipiamus, quaerendi sunt locutionum modi secundum scripturas.

LXXXVIIII QVOD AIT IAOOB AD JOSEPH: PONE MANVM SVB FEMVR r MEVM, ET FACIES IN ME MISERICOEDIAM ET VERI- TATEM. EX EODEM LIBRO QVAESTIONVM DE GENE6I.

Moriturus Iacob filio suo Ioseph dicit: si inueni gratiam in conspectu tuo, subice manum tuam sub femore meo, et facies in me misericordiam et ueritatem. ea filium iuratione constringit, qua seruum constrinxerat Abraham: ille mandans unde uxor ducatur filio suo, iste sepulturam commendans corporis sui. in utraque tamen causa nominata sunt duo illa, quae magni habenda atque pendenda sunt in scripturis omnibus, quacumque dispersim leguntur, misericordia et iustitia uel misericordia et iudicium uel misericordia et ueritas, quando quidem quodam loco scriptum est: uniuersae uiae domini misericordia et ueritas. ita haec duo multum commendata multum consideranda sunt. seruus autem Abrahae dixerat: si facitis in dominum meum misericordiam et iustitiam; sicut et iste filio suo dicit: ut facias in me misericordiam et ueritatem. quid sibi autem uelit tanto uiro tam sollicita corporis commendatio, ut non in Aegypto sepeliatur, sed in terra [*]( 6 (et 9) Gen. 47, 29 12 cf. GeD. 24, 2 19 Ps. 24, 10 21 Gen. 24, 49 ) [*]( 1 alienamus v 2 eius om. v 5 cap. CII T CIIII P CV v; om. G 6 manum] manum tuam P femore meo v 7 facias P 11 facie.s T 12 constrinxerat] constrinxit T 14 utroque P 15 pendenda] petenda P appetenda v 16 quqcumque Pv legitur Ppr. 17 misericordiam et iustitiam P 20 sunt] sit P 23 in me] om. P" 24 tanto] a tanto T )

Chanan iuxta patres suos, mirum uidetur et quasi absurdum nec conueniens tantae excellentiae mentis propheticae, si hoc ex hominum consuetudine metiamur. si autem in his omnibus sacramenta quaerantur, maioris admirationis gaudium ipsi qui inuenerit orietur. cadaueribus quippe mortuorum peccata significari in lege non dubium est, cum iubentur homines post eorum contrectationem siue qualemcumque contactum tamquam ab immunditia purificari. et hinc illa sententia ducta est: qui baptizatur a mortuo et iterum tangit illum, quid proficit lauatio eius? sic et qui ieiunat super peccata sua et iterum ambulans haec eadem. facit. sepultura ergo mortuorum remissionem significat peccatorum, eo pertinens quod dictum est: beati quorum remissae sunt iniquitates et quorum tecta sunt peccata. ubi ergo sepelienda erant hoc significantia cadauera patriarcharum nisi in ea terra, ubi ille crucifixus est cuius sanguine facta est remissio peccatorum ? mortibus enim patriarcharum peccata hominum figurata sunt. dicitur autem ab eo loco, quod Abramium uocatur, ubi sunt ista corpora, abesse locum, ubi crucifixus est dominus, fere xxx milibus, ut etiam ipse numerus eum significare intellegatur qui in baptismo apparuit ferme xxx annorum; et si quid aliud de re tanta uel hoc modo uel sublimius intellegi potest, dum tamen non frustra arbitremur tales ac tantos homines dei tantam gessisse curam pro sepeliendis corporibus suis, cum sit atque esse debeat fidelium ista securitas, quod ubicumque corpora eorum [*]( 9 Eooli. 31, 00 sq. 13 Pa. 31, 1 ) [*]( 1 channan P chanaan Tv suo P et] om. P adsurdum P 2 nec] ne P prophetiae P 3 metiamur] me timeatur T 4 maius v ipse P 5 cadaberibus V 1 siue] om. T qualecumque T cQtactum P 8 immunditia P1 9 babtizatur P baptizatuB v 10 profecit P labatio MVX lau.atio (d ras.) P 11 IUper] pro v peccato suo v iterum ambulausj on. Pv haec] om. P 12 ergo] ego P peccatorum significat P 15 cadabera MV1 16 nisi] nia P 19 abrahamii P 21 ipai P 22 ferme] fere Pv aliud] om. P 28 sublimiua) aubtilius P 24 tantol] tantis P 26 post debeat ras. 4 litt. in T securitas] curiositas v ) sepeliantur uel insepulta etiam per iniquorum rabiem relinquantur aut pro eorum libidine dilacerata absumantur, non ideo uel minus integram uel minus gloriosam eorum resurrectionem futuram.

XC. QVID SIT QVOD SCRIPTVM EST: ET APPOSITVS EST AD PATRES SVOS. EX EODEM LIBRO QVAESTIONVM.

Videndum quomodo dicant scripturae quod assidue dicunt de mortuis: et appositus est ad patres suos uel: appositus est ad populum suum. ecce enim de Iacob dicitur iam quidem mortuo, sed nondum sepulto, et ad quem populum apponatur non in promtu est uidere. ex illo enim populus prior nascitur, qui dictus est populus Israhel; qui uero eum praecesserunt, tam pauci iusti nominantur, ut eos populum appellare cunctemur. nam si dictum esset: appositus est ad patres suos", nulla quaestio fieret. an forte populus est non solum hominum sanctorum uerum et angelorum, populus ciuitatis illius, unde dicitur ad Hebraeos: sed accessistis ad montem Sion et ad ciuitatem dei Hierusalem et ad milia angelorum exsultantium? huic populo apponuntur qui hanc uitam placentes deo finiunt. tunc enim dicuntur apponi, quando nulla iam remanet sollicitudo temtationum et periculum peccatorum. quod intuens ait scriptura: ante mortem ne laudes hominem quemquam. [*]( 6 (et 9) Gen. 49, 33 18 Heb. 12, 22 24 Eccli. 11, 28 ) [*]( 1 sepelientur P iniquorum MV: inimicorum PTv 2 libidinem MV delacerata adsummautur P 3 integra P glorioea P 5 cap. CIII T CV P CYI v; om. G 6 quid] qd P 7 quaestionum] q. de (de om. P) genesi PTv 8 dicunt] dicant МPV 12 prnmptn P promptum T 21 opponuntur P deo] om. МV; dm P1 22 iam] om. v temtatiouum] temptantium P )

XCI. DE XL DIEBVS SEPVLTVRAE IACOB. EX LIBRO QVAESTIONVM DE GENESI.

Quadraginta dies sepulturae, quos commemorat scriptura, forte significant aliquid paenitentiae, qua peccata sepeliuntur. non enim frustra etiam XL dies ieiuniorum sunt constituti, quibus Moses et Helias et ipse dominus ieiunauit; et ecclesia praecipuam obseruationem ieiuniorum quadragesimam uocat. unde et in hebraeo de Nineuitis apud Ionam prophetam scriptum perhibent: quadraginta dies et Nineue euertetur, ut per tot dies, accommodatos uidelicet humiliationi paenitentium, intellegantur in ieiuniis sua defleuisse peccata et impetrasse misericordiam dei. nec tamen putandum est istum numerum luctui paenitentium tantummodo conuenire; alioquin non XL dies fecisset dominus cum discipulis suis post resurrectionem, intrans cum eis et exiens, manducans et bibens; qui dies utique magnae laetitiae fuerunt. nec septuaginta interpretes, quos legere consueuit ecclesia, errasse credendi sunt, ut non dicerent: XL dies, sed: triduum et Nineue euertetur. maiore quippe auctoritate praediti quam interpretum officium est, prophetico spiritu, quo etiam ore uno in suis interpretationibus, quod magnum miraculum fuit, consonuisse firmantur, triduum posuerunt, quamuis non ignorarent quod dies XL in hebraeis codicibus legerentur, ut in domini Iesu Christi clarificatione intellegerentur dissolui abolerique peccata; de quo dictum est: qui traditus est propter delicta nostra et resurrexit propter [*](4 cf. Gen. 50, 3 7 cf. Ex. 34, 28 m Reg. 19, 8 Matth. 4, 2 10 Ion. 3, 4 26 Rom. 4, 25 ) [*](1 cap. CVI P CVII Gv; deest in T 2 quaest. de genesi] supra wripto v 5 significat M aliquid] aliquam v paenitentiam v 7 moyses v 9 niniuitis v 10 nineuae MV niniue v 11 humiliationi] humiliati v 12 paenitentia v 16 exiens] exiens cum eis M 20 nineuae MV niniue v 21 interpraetum M 25 intellegerentur] legerentur M abolirique MV 26 qui] om. M )

iustificationem nostram. clarificatio autem domini in resurrectione et in caelum ascensione cognoscitur; unde et bis numero quamuis unum et eundem spiritum sanctum dedit: primo posteaquam resurrexit, iterum posteaquam ascendit in caelum. et quoniam post triduum resurrexit, post XL autem dies ascendit, unum horum, quod posterius factum est, numero dierum codices hebraei significant; alterum autem. de triduo, quod ad eandem etiam rem pertineret, septuaginta commemorare non interpretationis seruitute, sed prophetiae auctoritate uoluerunt. non ergo dicamus unum horum falsum esse et pro aliis interpretibus aduersus alios litigemus, cum et illi qui ei hebraeo interpretantur, probent nobis hoc scriptum esse quod interpretantur, et septuaginta interpretum. auctoritas, quae tanto etiam diuinitus facto miraculo commendatur, tanta in ecclesiis uetustate firmetur.

XCII. DE LVCTV, QVOD FECIT IOSEPH PATRI SVO SEPTEM DIEBVS. EX EODEM LIBRO QVAESTIONVM DE GENESI.

Et fecit luctum patri suo septem dies. nescie utrum inueniatur alicui sanctorum in scripturis celebratum esse luctum nouem dies, quod apud Latinos nouendial appellant. unde mihi uidentur ab hac consuetudine prohibendi, si qui christianorum istum in mortuis suis numerum seruant, qui magis est in gentilium consuetudine. septimus uero dies auctoritatem in scripturis habet. unde alio loco scriptum est: [*]( 4 cf. Io. 20, 22 cf. Act. 2, 2 sqq. 19 Gen. 50, 10 ) [*]( 4 primum v 6 numerum v 7 triduo (0 ex u çorr. m. 5) M 8 commemorari v 18 quae tanto] quae quanto v 14 tanta] tanto v 16 cap. CIIII T CVII P UVIU v, om. G 17 quod GMPTV; cf. Sonsch l. c. p. 269 sqq.: quem v 18 quaestionum de genesij om. PTv 19 dies] diebus P 20 alicuiul T 21 nouendial] nouendialia T nouem dies Pv appellatur v 22 hac] ** hac T hanc P 23 suis] om. T 24 septimus] septem v 25 habent v )

luctus mortui septem dierum; fatui autem omnes dies uitae eius. septenarius autem numerus propter sabbati sacramentum praecipue quietis indicium est; unde merito mortuis tamquam requiescentibus exhibetur. quem tamen numerum in luctu Iacob decuplauerunt Aegyptii, qui eum septuaginta diebus luxerunt.

HINC IAM CAPITVLA XIII EX LIBRO SVNT EXODI..

* XCIH. DE EO QVOD SCRIPTVM EST IN EXODO: OCCVRRIT EI ANGELVS ET VOLEBAT EVM OCCIDERE. EX LIBRO QVAESTIONVM DE EXODO.

In eo quod scriptum est: et factum est in uia ad refectionem obuiauit ei angelus et quaerebat eum occidere. et assumto Sepphora calculo circumcidit praeputium filii sui; et procidit ad pedes eius et dixit: stetit sanguis circumcisionis infantis mei. et recessit ab eo, propter quod dixit: desiit sanguis circumcisionis, primum quaeritur: quem uolebat angelus occidere, utrum Moysen, quia dictum est: occurrit ei angelus et quaerebat eum occidere? nam cui putabitur occurrisse nisi illi, qui uniuerso suorum comitatui praefuit et a quo ceteri ducebantur? an puerum quaerebat occidere, cui mater circumcidendo subuenit, ut ob hoc intellegatur occidere uoluisse infantem, quia non erat circumcisus, atque ita sancire praeceptum circumcisionis seueritate uindictae? [*]( 1 Eccli. 22,12 5 cf. Gen. 50, 3 9 (et 12) Ex. 4, 24 et 25 ) [*]( 2 aeptinarius V 4 exibetur P 5 aegypti P 6 dies PTv 7 binc-exodi om. T iam] etiam Gv capitula XIII] espito XVI P1 sunt] om. Gv 8 cap. CV T CVIII P CYIUI si om. G 10 ex] ex odem (stc) P 14 assumpta P 15 procedit P* 17 deeiit] stetit v 19 mosen T 20 quaerebat] P1 in mg.; colebftt P1v 21 comitata P1 23 ob] ab P1 25 aanxiro (eorr. m. 2) v sęaeritate (<j a m. 2) V )

+ quod si ita est, incertum est prius de quo dixerit: quaerebat eum occidere, quia ignoratur quem, nisi ex consequentibus reperiatur: mira sane locutione et inusitata, ut prius diceret: occurrit ei et quaerebat eum occidere, de quo nihil antea dixerat. sed talis est in psalmo: fundamenta eius in montibus sanctis; diligit dominus portas Sion. inde enim psalmus incipit nec aliquid de illo uel de illa dixerat, cuius fundamenta intellegi uoluit dicens: fundamenta eius in montibus sanctis. sed quia sequitur: diligit dominus portas Sion, ergo fundamenta uel domini uel Sion, ad faciliorem sensum magis Sion, ut fundamenta ciuitatis accipiantur. sed quia in hoc pronomine, quod est "eius", genus ambiguum est — omnis enim generis est hoc pronomen, id est et masculini et feminini et neutri — in graeco autem in feminino genere dicatur αὐτη̃ς, masculino et neutro avrov, et habet codex graecus atzov: cogit intellegere non fundamenta Sion, sed fundamenta domini, id est quae constituit dominus, de quo dictum est: aedificans Hierusalem dominus. nec Sion tamen nec dominum antea nominauerat, cum diceret: fundamenta eius in montibus sanctis. sic et hic nondum nominato infante dictum est: occurrit ei et quaerebat eum occidere, ut de quo dixerit in consequentibus agnoscamus. quamquam et si de Mose quisque accipere uoluerit, non est magnopere resistendum. illud potius quod sequitur, si fieri potest, intellegatur, quid sibi uelit ideo recessisse angelum ab interfectione cuiuslibet eorum, quia dixit mulier: stetit sanguis circumcisionis s infantis; non enim ait: "recessit ab eo", propter quod [*]( 5 Ps. 86, 1 sq. 18 Ps. 146, 2 ) [*](1 dixerat v 2 ex] e v 3 repperiatur V sane] om. T 5 antea] ante ea P 8 uel de illa] om. v 13 est hoc] hoc est P 14 »*masculini (et ras.) P et feminini] eras. in P fęminini (Q a m. 2) V femini T 15 dicitur v αὐτη̃ς] ayxec aytoc MY autes aviHc PT 16 avroii] avwv autu MPTV gregns P 19 ante T 22 occurrit ei] om. v 23 mosen V moyse Pv 24 quisque accipere] a. quisquam PTv magno opere T 25 quod] om. v 26 uellit P1 28 ait] aut M V ) circumcidit infantem, sed quia stetit sanguis circumcisionis; non quia cucurrit, sed quia stetit: magno, nisi fallor, sacramento.

XCIIII. DE, ID QVOD ASSIDVE DEVS DICIT, INDVRABO COR PHARAONIS. EX EODEM LIBRO QVAESTIONVM DE EXODO.

Assidue deus dicit: indurabo cor Pharaonis; et uelut causam. infert cur hoc faciat: indurabo, inquit, cor Pharaonis, etiam implebo signa mea et portenta mea in Aegypto, tamquam necessaria fuerit obduratio cordis Pharaonis, ut signa dei multiplicarentur uel implerentur in Aegypto. utitur ergo deus bene cordibus malis ad id quod uult ostendere bonis uel quos facturus est bonos. et quamuis uniuscuiusque cordis in malitia qualitas, id est quale cor habeat ad malum, suo fiat uitio, quod inoleuit ex arbitrio uoluntatis, ea tamen uoluntate mala, ut huc uel illuc moueatur, cum siue huc siue illuc male moueatur, causis fit, quibus animus propellitur. quae causae ut exsistant uel non exsistant, non est in hominis potestate, sed ueniunt ex occulta prouidentia iustissima plane et sapientissima, uniuersum, quod creauit, disponentis et administrantis dei. ut ergo tale cor haberet et Pharao, quod patientia dei non moueretur ad pietatem, sed potius ad impietatem, uitii proprii fuit; quod uero ea facta sunt quibus cor suo uitio tam malignum resisteret [*]( 5 (et 7) Ex. 7, 3 ) [*]( 2 magnum Pv 3 sacramentum Pv 4 cap. CVI T CVIIII P CX v; om. G 5 id MV: eo OPTv 6 pharaoni P\' ex] item (idem P1) ex P\'Тv exodi (om. de) PTv 10 induratio Pv cordis] cor T 11 dei] om. v 13 bonis] bonos v quo. (s raa.) P bonus (u in o corr. m. 2) P 14 cordia] cordibus v quali corde v 15 iuolebit V* 16 ea tamen (a ta a m. 2 m ras.) PT uoluntate] qualitate FT ut] et v moueaturilluc om. T1 18 ut] om. T 22 et] om. T patientia] poeniteotia v 23 impietate y )

iussionibus dei — hoc est enim quod dicitur induratum, quia non flexibiliter consentiebat, sed inflexibiliter resistebat — dispensationis fuit diuinae, qua tali cordi non solum non iniusta, sed euidenter iusta poena parabatur, qua timentes deum corrigerentur. proposito quippe lucro uerbi gratia, propter quod homicidium committatur, aliter auarus, aliter pecuniae contemtor mouetur: ille scilicet ad facinus perpetrandum, ille ad canendum; ipsius tamen lucri propositio in alicuius illorum non fuit potestate. ita causae ueniunt hominibus malis, quae non sunt quidem in eorum potestate; sed hoc de illis faciunt, quales eos inuenerint iam factos propriis uitiis ex praeterita uoluntate. uidendum sane est utrum etiam sic accipi possit: ego indurabo, tamquam diceret: "quam durum sit demonstrabo".

xcv QVOD ABSORBVIT VIRGA AARON VIRGAS MAGORVM. EX EODEM LIBRO QVAESTIONVM EXODI.

Et absorbuit uirga Aaron uirgas illorum. si dictum esset: „absorbuit draco Aaron uirgas illorum", intellegeretur uerus draco Aaron phantastica illa figmenta non absorbuisse, sed uirgas; hoc enim potuit absorbere quod erant, non quod esse uidebantur et non erant. sed quoniam dixit: absorbuit uirga Aaron uirgas illorum, draco utique potuit uirgas absorbere, non uirga. sed eo nomine appellata res est, unde [*]( 18 (et 22) Ex. 7, 12 ) [*]( 2 sed — resistebat] om. MV 8 qu.& (i eras.) T corda P iniusta P\'T: iniuste v iusta MPlV 4 sed euidenter add. P* in mg. iusta] om. P 6 commitatur P aliter-aliter] alter-alter T 8 propositio in alicuius] propositionali ouiuB T 9 ueniunt] fiunt Pv 11 inuenirent P\' preterita. T 13 indurabo] inindurabo T 15 cap. CYII T ex P CXI v, om. G 16 absorbit P 19 (et 20) dracho MY; sic semper 20 fantastica P fastastica T ficmenta P obsorbuisse v 24 nomina T )

uersa est, non in quod uersa est, quia in id etiam renersa est: et ideo hoc uocari debebat quod principaliter erat. quid ergo dicendam est de uirgis magorum? utrum et ipsae ueri dracones factae fuerant, sed ea ratione uirgae appellatae sunt, qua et uirga Aaron P an potius uidebantur esse quod non erant, Iudificatione ueneflca? cur ergo ex utraque parte et uirgae dicuntur et dracones, ut de figmentis illis nihil differat loquendi modus? sed demonstrare difficile est quomodo, etiam si ueri dracones facti sunt ex uirgis magorum, non fuerunt tamen creatores draconum nec magi nec angeli mali, quibus ministris illa operabantur. insunt enim rebus corporeis per omnia elementa mundi quaedam occultae seminariae rationes, -quibus cum data fuerit opportunitas temporalis atque causalis, prorumpunt in species debitas suis modis et finibus. et sic non dicuntur angeli, qui ista faciunt, animalium creatores, sicut nec agricolae segetum uel arborum uel quorumcumque in terra gignentium creatores dicendi sunt, quamuis nouerint praebere quasdam uisibiles opportunitates et causas, ut illa nascantur. quod autem isti faciunt uisibiliter, hoc angeli inuisibiliter; deus uero solus unus creator est, qui causas ipsas et rationes seminarias rebus inseuit. res breuiter dicta est; quae si exemplis et copiosa disputatione explicetur, ut facilius intellegatur, longo sermone opus est, a quo se ratio nostrae festinationis excusat., [*]( 3 ipsae t1: ipsi PTV ueli] uiri P1 4 facti PTV 5 an] om. P1T1 7 ut] et v defferat P .8 demontrare T 9 faerint P1v 12 occulta seminaria v rationea] oreatori v 15 qui iata] quq isti v 16 agricnlae V quorumcumque V : qaoramqae PTv 18 oportanitates T" oportunitatis P1 21 quae aij quasi v 22 ut] et P1 28 longe P\' festinationee T1 24 excasat] exeunt T.\', ) [*]( VIllI. ) [*]( 23 )

.XCVI. VNDE POTVEBINT INCANTATORES AQVAM IN SANGVINEM VERTERE, 81 IAM VBIQVE FACTVM ERAT. EX EODEM LIBRO QVAESTIONVM EXODI.

Fecerunt autem similiter et incantatores Aegyptiorum ueneficiis suis, et eduxerunt ranas super terram Aegypti. quaeritur unde, si iam ubique factum erat. sed similis quaestio est, unde et aquam in sanguinem uerterint, si tota aqua Aegypti in sanguinem conuersa iam fuerat. proinde intellegendum est regionem, ubi filii Israhel habitabant, plagis talibus non fuisse percussam; et inde potuerunt incantatores uel aquam haurire, quam in sanguinem uerterent, uel aliquas ranas educere ad solam demonstrationem magicae potentiae. quamquam potuerunt etiam, posteaquam illa compressa sunt, facere; sed scriptura cito narrando coniunxit quod etiam postea fieri potuit.

XCVII. ITEM DE 1NDVRATIONE CORDIS PHARAONIS. EX EODEM LIBRO QVAESTIONVM EXODI.

Et uidit Pharao quoniam facta est refrigeratio; et ingrauatum est cor eius, et non exaudiuit eos, sicut dixerat dominus. hic apparet non illas tantum fuisse causas obdurationis cordis Pharaonis, quod incantatores eius similia faciebant, uerum etiam ipsam dei patientiam, qua [*](6 Bx. 8, 7 20 Ex. 8, 16 ) [*]( 1 cap. CVIII T CXI P CXII v, om. G 2 potuerunt OPTv sanguine P\' 3 conuertere P ubique PVv: utique T erat] fuerat v 4 quaestionum] om. Y 6 ueneficis P 8 et] om. P1v 9 uerterent P1 10 ubi GM2PTv: ibbi M1 V 12 aurire P 14 potuerant P1V 17 cap. CVini T CXII P CXni 0; om. O 18 ex eodem—exodi om. T 21 ingratum (ua add. m. S) T 23 fuesse P cordis pharaonis] om. v cordis] cardis V 24 etiam] etiam et T patientiam] patiendam P1)

parcebat. patientia dei secundum corda hominum quibusdam utilis ad paenitendum, quibusdam inutilis ad resistendum deo et in malo perseuerandum. non tamen per se ipsa inutilis est, sed secundum cor malum, sicut iam diximus. hoc et apostolus dicit: ignoras quia patientia dei ad paenitentiam te adducit? secundum autem duritiam cordis tui et cor impaenitens thesaurizas tibi iram in die irae et reuelationis iudicii dei, qui reddet unicuique secundum opera eius. nam et alibi cum diceret: Christi bonus odor sumus in omni loco, etiam illud adiunxit: et in his qui salui fiunt et in his qui pereunt. non dixit Christi bonum se odorem esse his qui salui fiunt, malum autem his qui pereunt; sed tantum bonum odorem se dixit. illi uero tales sunt, ut et bono odore pereant secundum sui cordis, ut saepe dictum est, qualitatem, quae mutanda est bona uoluntate in dei gratia, ut incipiant ei prodesse iudicia dei, quae malis cordibus nocent. unde ille mutato in melius corde cantabat: uiuet anima mea et laudabit te, et indicia tua adiuuabunt me. non dixit: ,,munera tua" uel "praemia tua", sed: indicia tua. multum est autem, ut sincera fiducia dici possit: proba me, domine, et temta me; ure renes meos et cor meum. et ne sibi aliquid ex suis uiribus tribuisse uideatur, continuo addidit: quoniam misericordia tua ante oculos meos est, et complacui in ueritate tua. factam erga se commemorat [*]( 5 Rom. 2, 4-6 10 II Cor. 2, 15 18 Ps. 118, 175 21 Ps. 25, 2 et 3 ) [*]( tien enti 1 påia (titn add. m. 2) V patia (enti add. m. 2) M : 2 paenitendum PT: patiendum Vv 8 dalll P ipsam v 4 iam] om. v koc] nam hoc v 5 ignorans P patientia∗ (m ras.) T 6 addacet Pl adduxit v 7 impaenitena cor v 8 iudieii F: iuti isdieii PTv 11 adioncxit P qui salui— non dixit] T* m nu. 151 kit] in kis v 13 his] in his v pereunt (qui OM.) T 14 odore] odOle de re T pareant P 16 ei] eis t 98 aliqui. P tribusse T nideatnr V: nideretnr PTv 25 ergo P cummemorat V ) [*]( 23* ) misericordiam, ut complacere posset in ueritate, quoniam uniuersae uiae domini misericordia et ueritas.

XCVIII. PROPTER HOC IPSVM, INQVIT, EXCITAVI TB, QVI OSTENDAM IN TE VIBTVTBM MEAM. EX EODEM LIBRO QVAESTIONVM.

Et propter hoc ipsum conseruatus es, ut ostendam in te uirtutem meam et ut annuntietur nomen meum in uniuersa terra. haec scripturae uerba et apostolus posuit, cum in eodem loco perdifficili uersaretur. ubi autem et hoc ait: si autem uolens deus ostendere iram et demonstrare potentiam suam attulit in multa patientia uasa irae — parcendo utique his quos malos futuros esse praesciebat: quae nasa dicit perfecta in perditione - et ut notas, inquit, faceret diuitias gloriae suae in uasa misericordiae. unde uasorum misericordiae uox est in psalmis: deus meus, misericordia eius praeueniet me; deus mens demonstrauit mihi in inimicis meis. nouit ergo deus bene uti malis, in quibus tamen humanam naturam non ad malitiam creat, sed perfert eos patienter, quousque scit oportere; non inaniter, sed utens eis ad admonitionem uel exercitationem bonorum. ecce enim ut [*]( 1 Ps. 24, 10 4 (et 7) Ex. 9, 16 11 Bom. 9, 22 et 23 17 Ps. 58, 11 ) [*]( 1 possit Pv 3 cap. CXIII P CXIIII v; om. G T 4 propter hoc—quaestionum] Item de eadem re T propter-inquit om. Gv propter P: pro MV inquit om. P1 excitaoi te GPtJ: excitauit lilY qui (i ex e corr. m. 8 in V) MY: ut GP" 6 quaestionum] q. exodi t. XXXI OPv 8 nuntietur v 10 in om. P1 perdifficile v perdifioile P ubij ibi P\'T 11 ostendere Ü P 18 uae T futurus P 14 praescierat PTv perditionem T 16 suae om. v 18 in inimiois T: inimicis F inimicoe v inter inimicos P 19 meos Pv uti] nt i. (n rcu.) P humanam om. T 20 perfert} fert T 21 scit] scit eos PTv 22 eEercitationem] excitationem P )

annuntiaretur nomen dei in uniuersa terra, uasis misericordiae utique prodest. ad eorum utique utilitatem Pharao seruatus est, sicut et scriptura testatur et exitus docet.

XCVIIII. ITEM DE EO QVOD AIT: EGO INGRAVAVI COR PHARAONIS. EX EODEM LIBRO QVAESTIONVM EXODI.

Dixit deus ad Mosen: intra ad Pharaonem; ego enim grauaui cor eius et seruorum eius, ut ordine superueniant signa mea haec super eos. ita dicit: ego enim ingrauaui cor eius, ut ordine superueniant signa mea haec super eos, tamquam opus habeat deus cuiusquam malitiam. sed sic intellegendum est, ac si diceret: "ego enim patiens fui super eum et seruos eius, ut non eos auferrem, ut ordine superueniant signa mea super eos". quia enim patientia dei opstinatior fiebat malus animus, ideo pro eo quod est: "patiens in eum fui" dicitur: grauaui cor eius.

c. ET NON RELICTA LVCVSTA INDVRAVIT COR PHARAO- NIS. EX EODEM LIBRO QVAESTIONVM EXODI.

Et non est relicta lucusta una in omni terra Aegypti. et indurauit dominus cor Pharaonis. beneficium certe dei commemorauit scriptura, quod abstulit [*]( 5 (et 7) Ex. 10, 1 19 (et 21) Ex. 10, 19 sq. ) [*]( 1 dd] domini T utique misericordiae v 3 exitus (om. et) P* 4 eap. CXini P CXV "j om. GT 5 Item - exodi] item de eadem re T de eo] om. GPo 7 dena] dominos GPTv mojsen Pv 8 gntiaui] graui T 9 Buperueniant (eQ add. m. 2) P ita dicit—super eoe] OWl. T\' 10 ingrauauit T* grauaui PfJ 12 malitiam Y: malitia PTv si] aic T 14 auferem P1 ut] sed ut v 16 obatinatior PTv malos animos P malis animis v 16 fai] OWl. v grauaui] graui T cor om. T 18 cap. CXV P CXVI "j om. GT 19 Et non - ezodi] Item de eadem re T (rt 21) locuta Pv )

lucustas; et secuta dixit indurasse dominum cor Pharaonis: beneficio utique suo et patientia sua, qua illa fiebat opstinatio, dum ei parceretur, sicut omnia mala corda hominum patientia dei male utendo durescunt.

CI. QVOD TOLLBKDO AB AKGVPTHS AVRVM BT CETERA NON FECE- RINT FVRTVM. EX EODEM LIBRO QVAESTIONVM EXODI.

Deus ad Mosen: loquere ergo secreto in aures populi, et petat unusquisque a proximo, et mulier a proxima, uasa argentea et aurea et uestem. non hinc quisquam exemplum sumendum putare debet ad expoliandum isto modo proximum. hoc enim deus iussit, qui nouerat quid quemque pati oporteret. nec Israhelitae furtum fecerunt, sed deo iubenti ministerium praebuerunt: quemadmodum cum minister iudicis occidit eum quem iudex iussit occidi, profecto si id sponte faciat, homicida est, etiam si eum occidat quem scit occidi a iudice debuisse.

CII. NON EXAVDIET PHARAO, VT MVLTIPLICENTVR SIGNA. EX EODEM LIBRO QVAESTIONVM EXODI.

. Dixit autem dominus ad Mosen: non exaudiet nos Pharao, ut multiplicem signa mea et portenta [*]( 8 Ex. 11, 1 et 2 19 (et 21) Ex. 11, 9 ) [*]( 1 locastaB P" 2 ille v fiebat] faciebat MV obstinatio MPT obatinatior v 5 cap. CX T CXVI P CXVII v ; om. (J 6 quod] quomodo intellegenda quod P1 tollendo] hebrei tollendo P* in mg. fecerunt P1 8 deus Y: dixit dominue PTv mojseo P" 9 proximo] proximo suo v 11 quieque PTv sumendum exemplum PT" expoliendum v 12 enim] s v 18 quid] quod T quemque] quemquam V furtum] futurum P 14 iuuenti V iubente Pv 15 occidi iussit v 16 occidat] occidit v 18 cap. CXI T CXYIIP CXVIIIc; om. G 19 pharaonis (nia dd. m. 3) P ut— signa om. P 21 moysen Pv 22 multiplicentur P" )

mea in terra Aegypti: tamquam opus fuerit eius inoboedientia, ut signa illa multiplicarentur, quae utiliter fiebant ad terrendum populum dei atque ipsa discretione ad pietatem informandum. sed hoc dei fuit, malitia cordis illius bene utentis, non Pharaonis, dei patientia male abutentis. i

CIII. QVOMODO ACCIPIENDVM SIT QVOD AITI DIEM LEGITIMVM SEMPITERNVM. EX EODEM LIBRO QVAESTIONVM EXODI.

Quod scriptum est: et facietis diem hunc in progenies uestras legitimum aeternum uel aeternalem - quod graece dicitur αἰὠνιον — non sic accipiendum. est, tamquam possit istorum praetereuntium dies esse ullus aeternus; sed illud aeternum est quod iste significat dies: uelut cum dicimus ipsum deum aeternum, non utique istas duas syllabas aeternas dicimus, sed quod significant. quamquam diligenter scrutandum sit quomodo appellare scriptura soleat aeternum; ne forte ita dixerit sollemniter aeternum, quem nefas habeant praetermittere aut sua sponte mutare. aliud est enim quod praecipitur, quousque fiat — sicut praeceptum est, ut septies muros Hiericho circuiret arca — aliud cum praecipitur sic obseruari aliquid, ut nullus terminus praefiniatur obseruationis, siue cotidie siue per menses siue per annos sollemniter siue per multorum uel aliquorum annorum certa interualla. aut ergo sic appellauit aeternum, quod non sua sponte audeant desinere celebrare, aut, sicut dixi, ut non ipsa signa rerum, sed res, quae his significantur, aeternae intellegantur. [*]( 7 (et 9) Ex. 12, 14 20 cf. loa. 6, 3sq. ) [*]( 2 multiplicentur T 3 ipsi discritionS P 5 patientiam Pv . abutentts] abeuntis P 6 cap. CXII T CXVIII P CXVIIU v; om. 0 8 ex] et ex P 11 aeonion PTv eooion MV 14 dicemus P sillabus P 15 aeterna V 16 scriptum appellare » appellari P scriptura] om. T 17 soltmniter ,Pv quem] qaq a habeantur v 20 cum] eum T 21 obaeruationes P1 23 aut] ut Pl 26 ut] om. T_ )

Sustulerunt autem filii Israhel de Ramesse in Soccoth in sescenta milia peditum uiri praeter instructum uel censum.