Excerpta ex Operibus Augustini

CCVIII. EX EODEM LIBRO VII. QVOD VT IN PESSIMIS CATHOLICIS CORRECTIS BAPTISMA NON INCIPIT ADESSE, QVOD DEERAT, SED PRODESSE, QVOD INERAT, SIC ET IN HAERETICIS.

Ostendit dominus deus noster per pacificum episcopum Cyprianum et illos qui ei consenserunt, quantum sit catholica unitas diligenda, ut in eo quod aliter sapiebant, donec deus id quoque reuelaret, tolerarent potius diuersa sentientes quam se ab eis nefario schismate separarent. ubi Donatistarum prorsus ora clauduntur, etiam si de Maximianistis nihil [*]( 8 cf. Gal. 2, 14 21 cf. Philipp. 3, 15 ) [*]( 2 caritate V: a caritate Av elabsos V lapsoa G*v lapsus G* 4 quod scripsit-nolle) om. v 7 nati Vv: nam A 11 sortem v 12 claritate o: caritate libri unitates A 13 pro suis AGPv: prorsus MV 15 cap. CCXVIIIIA CCXXXVI P CCXXXVII Gv 16 VII] VII de baptismo AGPv 17 baptismus AGPv quod] qui GPv 18 sed prodesse-haereticil] om. A quod] qui GPv et] om. Pv 19 ostendit MV: ubi nobis ostendit AGPv 20 illos] de illos MV 21 eo] dditiiit in A sapiebat v 22 quoque] quod A 23 schismate (h ckl. m. 2) V scismate Pv 24 nihil dicamus] n**«* ***«mus A )

dicamus. si enim mali bonos in unitate contaminant, nullam iam ecclesiam, cui sociaretur, uel ipse Cyprianus inuenit: si autem mali bonos in unitate non maculant, nullam causam separationis sacrilegus Donatista proponit. baptismum autem si habent et tradunt alii tam multi, qui operantur opera carnis — qualia qui agunt regnum dei non possidebunt — habent ac tradunt et haeretici, qui inter illa opera enumerati sunt. quod quia recedendo non amiserunt, et tradere manendo potuerunt; sed tam infructuose atque inutiliter tales talibus, quam et illi ceteri pares eorum in eo quod regnum dei non possidebunt. et quemadmodum illis correctis baptisma non incipit adesse, quod erat de, sed prodesse, quod inerat, sic et haereticis. unde Cyprianus et qui cum eo senserunt catholicae ecclesiae, quam noluerunt praecidere, non potuerunt praescribere. quod uero aliter sapuerunt non expauiscimus, quia cum eis ueneramur et Petrum; quod autem ab unitate non recesserunt gaudemus, quia cum eis aedificamur in petra.

CCVIIII. EX LIBRO DE GRATIA NOVI TESTAMENTI AD HONORATVM. QVAE SINT TENEBRAE EXTERIORES.

Timore itaque casto permanenti in saeculum saeculi timeat deum omne semen Israhel. timeant quem diligunt non alta sapiendo, sed humilibus consentiendo, cum timore et tremore suam ipsorum salutem operentur. deus est enim, qui operatur in eis et uelle et Operari pro bona uoluntate.. [*]( 6 cf. Gal. 5, 19 sqq. 20 cf. Matth. 8, 12 21 cf. Ps. 18, 10 23 cf. Philipp. 2, 12 sq. ) [*]( 1 bony A nullam] numquid v 2 sotiaretur A 4 baptismum] baptiel/ll A 6 acunt A ac] hac A 7 et] om. v renumerati Å numerati v 9 tam] tamen v infructuosae A 11 correctis] om. v 12 erat de (de del. m. 2) V erada M\' (cf. p. 262, uy. deerat AGМ\'Pv sed-inerat] om. r 14 praecidere] praedidere V praescribere] fscribeie v 15 expauescimus v 18 cap. CCXX A CCXXXVII P CCXXXVIII Gv 21 permanente v 24 est] om. v )

Haec est iustitia dei, hoc est quod deus donat homini, cum iustificat impium; hanc dei iustitiam ignorantes superbi Iudaei et suam uolentes constituere iustitiae dei non sunt subiecti; hac superbia deiciuntur, ut humilis inseratur oleaster, et illi ibunt in tenebras exteriores, de quibus inter alia requisisti, uenientibus ab oriente et occidente multis, qui recumbant cum Abraham et Isaac et Iacob in regno caelorum. sunt enim modo in exteris tenebris, unde correctio desperanda non est. quam si contemserint, ibunt in tenebras exteriores, ubi correctionis locus non erit, quoniam deus lux est et tenebrae in eo non sunt ullae; sed lux cordis, non istorum qui in carne sunt oculorum. nec omnino talis huius uisibilis lucis phantasia cogitatur, quamquam et ibi est uidere, sed longe aliter, longe dissimiliter. qualis enim lux est ipsa caritas, quis uerbis explicat? quis earum rerum, quae sensibus corporis adiacent, ullo demonstrat exemplo? an forte lux caritas non est? audi apostolum dicentem Iohannem. ipse quippe dixit quod modo commemoraui: quoniam deus lux est et tenebrae in eo non sunt ullae, qui rursus dicit: deus caritas est. ac per hoc, si deus lux est et deus caritas est, profecto caritas lux ipsa est, quae diffunditur in cordibus nostris per spiritum sanctum, qui datus est nobis. item dicit: qui odit fratrem suum, in tenebris est usque adhuc. istae sunt tenebrae, in quas diabolus et angeli eius multum superbiendo progressi sunt. caritas enim non aemulatur, non inflatur; ideo non aemulatur, quia non inflatur. ubi enim praecedet inflatio, [*]( 2 cf. Prou. 17,15 cf. Rom. 10, 3 6 cf. Matth. 8,11 sq. 10 (et 18) I Io. 1, 5 20 I Io. 4, 8 21 Rom. 5, 5 23 I Io. 2. 9 26 I Cor. 13, 4 ) [*]( 1 iustitia (oro. est) A 2 dei PVv: deus A 3 sua A rlo 4 oliaster A 7 regnum A 8 exteris V: exte-ris (rio add. m. 2) A interiores v tenebrae v 9 contempserint Av exterioris A 12 talis AGlPV: talis ut GH 14 enim] om. v 16 demo.strat A 17 dicentem V: om. APv 24 sunt tenebrae] t. sunt v 27 praecedet Y: praecedit Av )

continuo sequitur aemulatio, quoniam superbia mater est inuidentiae.

Diabolus igitur et angeli eius a luce atque feruore caritatis auersi et nimis in superbiam inuidiamque progressi uelut glaciali duritia torperunt et ideo per figuram tamquam in aquilone ponuntur. unde cum generi humano diabolus incubaret, uentura gratia saluatoris dicitur in cantico canticorum: exsurge, aquilo, et ueni, auster, et perfla hortum meum, et fluent aromata. exsurge qui irruisti, qui subditis incumbis, qui possessos premis; exsurge, ut a tuo pondere releuati erigantur quorum animas premendo curuasti. et ueni, auster, inquit, spiritum inuocans flantem de meridie uelut a parte feruida et luminosa, ut fluant aromata. unde apostolus dicit: Christi bonus odor sumus in omni loco. hinc etiam dicitur in quodam psalmo: conuerte, domine, captiuitatem nostram sicut torrens in austro; captiuitatem scilicet, qua sub diabolo tamquam sub aquilone tenebantur, ubi abundante iniquitate friguerant et quodam modo congelauerant. hinc enim et euangelium dicit: quoniam abundabit iniquitas, refrigescit caritas multorum. at uero flante austro glacies resoluitur et torrentes fluent, id est peccatis remissis populi ad Christum caritate concurrunt. hinc et alibi scriptum est: sicut glacies in sereno, ita soluuntur peccata tua. [*]( 8 Cant. 4, 16 14 U Cor. 2, 14 sq. 15 Ps. 125, 4 20 Matth. 24, 12 24 Eccli. 3, 15 ) [*]( 1 inuidentiae AV: inuidiae v 5 torbuerunt A ficuram A 6 bumano] o ex um corr. A 7 cantico] cantica v 8 exurge .A hortum] ortum v 9 floent V 10 possessus V praemia V 11 releuati] leuati A praemendo F 12 inuocans V: uocans A inuocans gratiae GPv flante A 13 parte (om. a) A luminusa A 16 torrens] turreps A 17 qua] quam V 18 habundante A friguerunt V 20 abundauit A refrigescet v 21 glaties Av resolbitur V 22 fluent (u add. m. 2) v 24 soluuntur AV: solbuntur Vx soluentur v tua peccata v )

Proinde rationalis creatura siue in angelico spiritu siue in anima humana ita facta est, ut sibi ipsa bonum, quo beata fiat, esse non possit, sed, mutabilitas eius si conuertatur ad incommutabile bonum, fiat beata; unde si auertatur, misera est. auersio eius uitium eius et conuersio uirtus eius est. natura ergo non est mala, quia creatura spiritus uitae rationalis etiam priuata bono, cuius participatione beatificatur, id est etiam uitiosa, melior est corpore, quod summum est in corporibus, id est hac luce, quae sentitur oculis carnis, quia et ipsa corpus est. omni autem corpore quaelibet incorporea natura praestantior, non mole, quia non nisi corporum est moles, sed ui quadam, qua supergreditur omnem phantasiam, quam uolutat animus haustam de sensibus corporis. sed quemadmodum in ipsis corporibus ea quae inferiora sunt, sicut terra et aqua et ipse aer, meliora fiunt participatione melioris, id est cum luce inluminantur et feruore uegetantur: sic incorporeae creaturae rationales ipsius creatoris fiunt participatione meliores, cum ei cohaerent purissima et sanctissima caritate, qua omni modo si caruerint, tenebriscent et obduriscent quodam modo.

Proinde infideles homines tenebrae sunt. qui per fidem conuersi ad deum quadam praemissa inluminatione lux fiunt; in qua proficiendo si ex fide ad speciem peruenerint, ut id quod credunt etiam prospicere, sicut tantum bonum potest conspici, mereantur, perfectam recipient imaginem dei. talibus enim dicit apostolus: fuistis aliquando tenebrae, nunc autem lux in domino. porro diabolus et angeli eius tenebrae sunt infidelibus hominibus exteriores. plus enim ab illa [*](26 Eph. 5, 8. ) [*]( 1 angelico (om. in) A 4 incommutabilem A 5 anersio] auersi A conuersio) conuersio eius P 7 priuata GPv: pribata A probata V 10 omnia A 12 ui] ut v fantasiam v 13 quam] qua v uolutatur v sed] delituit in A 15 participationem V 19 qua] quam AV tenebrascunt A tenebrescnnt v obduriscent (u ex a corr. m. 2) V: obdurescent Av 25 perfectum A 27 angelis (s del. m. 2) A 28 hominibus] hominibus hominib. V )

caritate auersi et in suum fastum opstinationemque progressi sunt. et quoniam extremo iudicio dicturus est Christus eis quos ad sinistram discernit: ite in ignem aeternum, qui paratus est diabolo et angelis eius, his malignis spiritibus coniungendos simulque damnandos dicit ituros in tenebras exteriores, id est in societatem poenalem diaboli et angelorum eius. huic poenae contrarium est quod bono seruo dicitur: intra in gaudium domini tui, ut, quanto sunt istae tenebrae exteriores, tanto sit lumen illud interius. non haec per locorum interualla inani phantasmate cogitanda sunt. localia spatia non occupant nisi corporum moles. non est hoc spiritus uitae, non est hoc anima rationalis, multo minus deus, omnium benignissimus conditor et iustissimus ordinator. uoluntatibus et affectibus ista uel propinquare uel longe fieri uel intrare uel exire dicuntur.

Sed quia malo opere, id est tenebrose, delectantur facientes, secutura est autem poena, quae torqueat, ideo dominus ubi dicit: tenebras exteriores, addit etiam: ibi erit ploratus et stridor dentium, ne talibus oblectationibus, qualibus hic iniqui perfruuntur, quando infidelitate atque in- . iustitia tenebrae sunt, etiam in illo supplicio se usuros dementer existiment. quia enim uolentes iniuste utuntur bonis, iuste nolentes cruciabuntur malis. unde possunt etiam tenebrae exteriores intellegi poenae corporales. corpus quippe est animae exterius, ut sint animae mala, quibus a caritatis lumine. auersa in peccatis oblectatur, exterae tenebrae, corporis autem mala, quibus aeternis in fine torquebitur, exteriores tenebrae, [*](3 Matth. 25, 41 8 Matth. 25, 28 18 Matth. 8,12 (22,13) ) [*](1 fastum c: factum AV obstinationemque Av 2 eis Av. eos V 8 sinistra V 5 dicit ituros GPv : dicitur AV 6 diabuli A 7 huic] hinc A bono (o altera ex um corr.) A 13 benignuaimus (s ras.) A 15 intrare] intra v 16 tenebrosae V tenebroso APv 18 ploratus V: pluratus A fletus Pv 19 ne] nec AP* 21 tenebrae sunt MV (cf. 699,2): tenebrescunt AGPv usuros] arsuros v dementer] clementer v 22 exsistiment V 24 poene A 25 exterius AGPv: interius MV 26 exterae AMV: exteriores GPv )

quas solas timent qui seruili adhuc timore detinentur. nam si eis liceret in illis exteris, quae sunt in peccatis, impune semper uolui et inuolui, profecto numquam uellent accedere ad deum et inluminari et inhaerere illi per caritatem, ubi eat timor castus, permanens in saeculum saeculi. qui timor non cruciat, sed tenaciorem facit animam boni illius; quod si dimiserit, cadit.

CCXX. EX LIBSO DE GRATIA NOVI TESTAMENTI AD HONORATVM. QVAE SIT LATITVDO ET LONGITVDO ET ALTITVDO ET PRO- FVNDVM, QVOD AIT APOSTOLVS.

Merito ergo istorum qui saturantur uiuunt corda in saeculum saeculi. uita enim Christus est, qui habitat in cordibus eorum, interim per fidem, post etiam per speciem. uident enim nunc per speculum in aenigmate, tunc autem facie ad faciem. unde ipsa caritas nunc in bonis operibus dilectionis exercetur, qua se ad subueniendum quaquauersum potest porrigit; et haec latitudo est. nunc longanimitate aduersa tolerat et in eo quod ueraciter tenuit perseuerat; et haec longitudo est. hoc autem totum propter adipiscendam uitam facit aeternam, quae illi promittitur in excelso; et haec altitudo est. exsistit uero ex occulto ista caritas, ubi fundati quodam modo et radicati sumus, ubi causae uoluntatis dei non inuestigantur, cuius [*]( 5 Pa. 18,10 10 cf. Eph. 3,18 12 cf. Pe. 21, 27 14 I Cor. 13, 12 ) [*]( 1 solas (a ex u corr.) A timore adhuc v timore AOPv. more MV 2 exteris] exterioribus v impune] imponi v 3 numquam] num quo v 7 cadit AV: cadet GPv 8 cap. CCXXI A CCXXXVin P CCXXXVIIII Ov 9 libro] 1. supra scripto Pv. 10 et altitudo] om. v 12 uiuent Av 14 post APv: potest V 15 enigmate APVv facie] faciem (m del. m. 2) A 17 qua se} quasi v porriget v porrigi A 18 eat] om. v tolerat] tulerat Å 19 haec] hoc v 21 altitudo APv: latitodo V ex] in v 23 uestigantur ÅP )

gratia sumus salui facti, non ex operibus iustitiae, quae nos fecimus, sed secundum eius misericordiam. uoluntarie quippe genuit nos uerbo ueritatis, et haec uoluntas eius in abdito est. cuius secreti profunditatem quodam modo expauescens apostolus clamat: o altitudo d i ui tiar um sa.pientiae dei ao scientiae! quam inscrutabilia sunt iudicia eius et inuestigabiles uiae eius! quis enim cognouit sensum domini? et hoc est profundum. alti- . tudo quippe commune nomen est excelso et profundo, sed cum in excelso dicitur, sublimitatis eminentia commendatur, cum autem in profundo, difficultas inuestigationis et cognitionis. unde et illud deo dicitur: quam magnificata sunt opera tua, domine; nimis profundae factae sunt cogitationes tuae. et iterum: iudicia tua uelut multa abyssus. hinc igitur est illud apostoli quod requirendum inter cetera posuisti: huius rei gratia, inquit, flecto genua mea ad patrem domini nostri Iesu Christi, ex quo omnis paternitas in caelo et in terra nominatur, ut det uobis secundum diuitias gloriae suae uirtute corroborari per spiritum eius in interiorem hominem, habitare Christum per fidem in cordibus uestris, ut in caritate radicati et fundati praeualeatis comprehendere cum omnibus sanctis, quae sit latitudo et longitudo et altitudo et profundum, scire etiam supereminentem scientiam caritatis Christi, ut impleamini in omnem plenitudinem dei. [*]( 1 cf. Tit. 3, 5 2 Iac. 1, 18 5 Rom. 11, 38 sq. 12 Ps. 91, 6 14 Ps. 35, 7 16 Eph. 3, 14-20 ) [*]( 2 uolantariae AV 4 abdito V: abditu A abscondito v modum V 5 expauiscens A 6 dei ac scientiae V: et scientiae dei AP" 9 nomen] numen A excelsum v profundum v 10 cummendatur A 11 inuistigationiB A 14 cogitationis A iudicia- igitur est AGPv: om. V 20 interiorem Y: interiore A interiori v 21 hominem V: homine A" 23 compraehendere A cum] coni A 24 latitudo Av: altitudo V 26 omni v 27 plenitudine v )

Attende omnia diligenter. huius rei gratia, inquit, flecto genua cordis mea ad patrem domini nostri Iesn Christi, ex quo omnis paternitas in caelo et in terra nominatur. quaeris, cuius rei gratia? hoc supra dixerat: propter quod peto non infirmari in tribulationibus meis pro uobis. hoc ergo eis optat, ut non infirmentur in tribulationibus apostoli, quas pro illis sustinebat, et propter hoc genua flectebat ad patrem. proinde non infirmari unde illis sit sequitur et dicit: ut det uobis secundum diuitias gloriae suae uirtute corroborari per spiritum eius. hae sunt diuitiae, de quibus dicit: o altitudo diuitiarum abditas enim habent causas; ubi nullis meritis praecedentibus quid habemus quod non accepimus? deinde sequitur et quid oportet adiungit: in interiore, inquit, homine habitare Christum per fidem in cordibus uestris; haec est uita cordium, qua uiuimus in saeculum saeculi ab initio fidei usque ad finem speciei, ut in caritate, inquit, radicati et fundati praeualeatis comprehendere cum omnibus sanctis. ista est communio cuiusdam diuinae caelestisque reipublicae; hinc saturantur pauperes, non sua quaerentes, sed quae Iesu Christi, id est non commoda priuata sectantes, sed in commune, ubi salus omnium est, consulentes. nam de ipso pane, quo tales saturantur, quodam loco apostolus dicit: unus panis, unum corpus multi sumus. quid ergo comprehendere? quae sit, inquit, latitudo, sicut iam dixi, in bonis operibus, quibus beniuolentia porrigitur usque ad diligendos inimicos, [*]( 5 Eph. 3, 13 11 Rom. 11, 33 24 I Cor. 10, 17 ) [*]( 2 cordis V: om. APv mea] a ex u corr. m. 1 V 5 infirmari PVv: infirmari uos A 9 sequitur - nobiaJ add. A* in mg. det] dit A* 11 per] p A hae] haec AV 13 praecidentibus A quid] aliquid v 14 quid] quod vl oportet V: optet Av interiori v 19 compraehendere A cum] com A 22 commune] commune pane A 28 consolentes A 24 loco] o aUera ex um corr. A 25 cumpraehendere A ante quae spatium 4 litt. V 27 quibus] om. v beneuolentia AP porrigatur v )

et longitudo, ut longanimitate pro hac latitudine molestiae tolerentur, et altitudo, ut pro his aeternum quod in supernis est praemium, non uanum aliquid temporale speretur, et profundum, unde gratuita gratia dei secundum secretum et abditum uoluntatis eius exsistit. ibi enim radicati, ibi fundati sumus; radicati propter agriculturam, fundati propter aedificationem. quae quoniam non est ab homine, dicit alio loco idem apostolus: dei agricultura, dei aedificatio estis. hoc totum agitur, cum in hac nostra peregrinatione fides per dilectionem operatur. in futuro autem saeculo perfecta et plena caritas sine ulla malorum tolerantia non fide credit quod non uidet, nec spe desiderat quod non tenet, sed in aeternum ueritatis incommutabilem speciem contemplabitur, cuius sine fine quietum opus erit laudare quod amat et amare quod laudat. de hac consequenter dicit: scire etiam super-is eminentem scientiam caritatis Christi, ut impleamini in omnem plenitudinem dei.

In hoc mysterio figura crucis ostenditur. qui enim quia uoluit mortuus est, quomodo uoluit mortuus est. non frustra igitur tale genus mortis elegit, nisi ut in eo quoque latitudinis huius et longitudinis et altitudinis et profunditatis magister existeret. nam latitudo est in eo ligno, qua transuersum desuper figitur; hoc ad bona opera pertinet, quia. ibi extenduntur manus. longitudo in eo quod ab ipso ligno usque ad terram conspicuum est; ibi enim quodam modo statur, id est persistitur et perseueratur, quod longanimitati tribuitur. altitudo est in ea ligni parte, quae ab illo quod transuersum figitur sursum uersus relinquitur, hoc est ad caput crucifixi, [*]( 8 I Cor. 3, 9 15 Eph. 3, 19 ) [*]( 1 ut P1 Vv: et AP1 longanimitatem P 3 uanom AVv. uarium P temporale] temporales A et temporale v 7 aedificatione» (m ras.) V 11 earitas] caritate v tolerantiam A 17 dei] om. v 18 mysterium A 21 huius et longitudinis] add. A1 supr. uers. altitudinis APv: latitudinis V 22 qua F: quo Av 23 pertinet] ptinet A extenditur A 24 ligno] longe v 27 quod APv: quad V1 quae Y\' 28 sursum] rursum v )

quia bene sperantium superna exspectatio est. iam uero illud ex ligno, quod non apparet, quod fixum occultatur, unde totum illud exsurgit, profunditatem significat gratuitae gratiae, in qua multorum ingenia conteruntur id uestigare conantia, ut ad extremum eis dicatur: o homo, tu quis es, qui respondeas deo? uiuent ergo corda saturatorum pauperum in saeculum saeculi, hoc est humilium caritate flagrantium, non sua quaerentium, sed sanctorum societate gaudentium.

CCXXI. EX EPISTVLA AD BONIFATIVM EPISCOPVM DE PARVVLIS REQVTRENTEM, VTRVM PARENTES BAPTIZATIS PARVVLIS SVXS NOCEANT, CVM EO8 DAEMONIORVM SACRIFICIIS SANARE CONANTVR.

Quaeris a me, utrum parentes baptizatis paruulis suis noceant, cum eos daemoniorum sacrificiis sanare conantur, et si non nocent, quomodo eis prosit, cum baptizantur, parentum fi les, quorum eis non potest obesse perfidia. ubi respondeo tantam illius sacramenti, hoc est baptismi salutaris, esse uirtutem in sancta compage corporis Christi, ut semel generatus per aliorum carnalem uoluptatem, cum semel regeneratus fuerit per aliorum spiritalem uoluntatem, deinceps non possit uinculo alienae iniquitatis obstringi, cui nulla sua uoluntate consentit. etenim anima patris mea est, inquit, et anima filii mea est; anima, quae peccauerit, ipsa morietur ur. non autem peccat ipsa, cum parentes ei omnino [*]( 5 Rora. 9, 20 6 cf. Ps. 21, 27 23 Ezech. 18, 4 ) [*]( 1 eipectatio Å" 3 exurgit A exsnrget v 4 uestigare APV: inuestigare" conantibuB v 5 quia] qui A 7 flagnntiam A 8 suam (m del. m. 2) Å 9 cap. CCXXII A CCXXXVIIII P CCXL Gv 10 bonifacium Pv bouefacium G paruolis A 11 auÎJ MV: om. AGPv 13 cf. p. 714, 2 not. 14 quaeria GPv: quaerea  V paruolis A 21 uuluntatem Å 22 oinculo (o ex um corr.) A 23 etenim anima V: et anima enim Av 25 ei] et v ) [*]( VIIII. ) [*]( 45 )

nescienti uel quilibet alius adhibet sacrilegia daemoniorum. sed ideo ex Adam traxit quod sacramenti illius gratia solueretur, quia nondum erat anima separatim uiuens, id est altera anima, de qua diceretur: et anima patris mea est, et anima filii mea est. iam itaque, cum homo in se ipso est ab eo qui genuit alter effectus, peccato alterius sine sua consensione non tenetur obnoxius. traxit ergo reatum, quia unus erat cum illo a quo traxit, quando quod traxit admissum est. non autem trahit alter ab altero, quando sua unoquoque propria uita uiuente. iam est unde dicatur: anima, quae peccauerit, ipsa morietur.

Vt autem possit regenerari per officium uoluntatis alienae, cum offertur consecrandus, facit hoc unus spiritus, ex quo regeneratur oblatus. non enim scriptum est : "nisi quis renatus fuerit ex parentum uoluntate aut ex offerentium uel ministrantium fide", sed: nisi quis renatus fuerit ex aqua et spiritu. aqua igitur exhibens forinsecus sacramentum gratiae et spiritus operans intrinsecus beneficium gratiae, soluens uinculum culpae, reconcilians bonum naturae regenerant hominem in uno Christo, ex uno Adam generatum. regenerans ergo spiritus in maioribus offerentibus ut paruulo oblato renatoque communis est. ideo per societatem unius eiusdemque spiritus prodest offerentium uoluntas paruulo oblato. quando autem in paruulum maiores peccant offerentes eum atque obligare conantes daemonum sacrilegis uinculis, non est anima utrorumque communis, ut etiam culpam possint habere [*]( 4 (et 10) Ezech. 18, 4 16 Io. 3, 5 ) [*]( 2 Adam] udam A solueretur Av: saluaretur V 5 fili V in] om. A ipso Av: ipaa MPV 6 alter AMPVv: aliter a effectus AP*v: affectus Mpt V peccato] peccata MI V peccata M\' alterius] aliterius A sine sua] in ea v 7 teneretur A 8 ammissum A amissum Vv 10 quae] qui A 12 possit Av: posset V 15 ministrantum A 19 reconchilians (h del. m. 2) V regenerans v 21 in] et in v ut F: et Av (et 28) paruolo A oblatu V 24 paruolum A 25 daemonium V 26 possint Av: possent V communeml cummune A )

communem; non enim sic communicatur culpa per alterius uoluntatem, quemadmodum communicatur gratia per sancti spiritus unitatem. potest enim et in hoc et in illo homine esse unus spiritus sanctus, etiam si inuicem nesciant per quem sit utriusque gratia communis. non autem potest spiritus hominis esse et huius et illius, per quem peccante altero et altero non peccante sit tamen culpa communis; ac per hoc potest paruulus semel ex parentum carne generatus dei spiritu regenerari, ut ex illis obligatio contracta soluatur. non potest autem semel dei spiritu regeneratus ex parentum carne regenerari, ut obligatio, quae soluta est, iterum contrahatur; et ideo semel perceptam paruulus Christi gratiam non amittit nisi propria impietate, si aetatis accessu tam malus euaserit. tunc enim etiam propria incipiet habere peccata, quae non regeneratione auferantur, sed alia curatione sanentur.

Verum tamen recte dicuntur parentes uel quicumque maiores filios seu quoslibet paruulos baptizatos daemoniorum sacrilegio obligare conantes spiritaliter homicidae. nam in illis quidem interfectionem non faciunt, sed, quantum in ipsis est, interfectores fiunt. recte illis dicitur, quando ab hoc scelere prohibentur: nolite occidere paruulos uestros; dicit enim apostolus: spiritum nolite extinguere, non quia ille extingui potest, sed, quantum in ipsis est, extinctores eius merito dicuntur, qui sic agunt, ut extinctum uelint.

» INTER CETERA.

Si enim sacramenta quandam similitudinem rerum earum, quarum sacramenta sunt, non haberent, omnino sacramenta [*]( 22 I Thesa. 5, 19 ) [*]( 2 per] om. v spiritus sancti v 3 unitate v hoc] hoci (i del. m. 2) V 4 sanctus] om. A 5 utriusque A: utrumque V ntrisque v spiritus poteat v 6 esae huius (om. et) v peccante] peccant V alterom et A 7 non] om. v sit] si V 8 pamolufl A 10 carne .(ne add. m. 1 in mg.) V 11 regenera (ri add. m. 1) V : generari APv 12 paruolas A 15 sanantur v 17 paruolos A 21 paruulos A 25 inter cetera MY: om. GPv item inter c. A ) [*]( 45* )

non essent. ex hac autem similitudine plerumque iam ipsarum rerum nomina accipiunt. sicut ergo secundum quandam sacramentum corporis Christi corpus Christi est, sacramentum sanguinis Christi sanguis Christi est, ita sacramentum fidei fides est. nihil est autem aliud credere quam fidem habere; ac per hoc, cum respondetur paruulus credere, qui fidei nondum habet affectum, respondetur fidem habere propter fidei sacramentum et conuertere se ad deum propter conuersionis sacramentum, quia et ipsa responsio ad celebrationem pertinet sacramenti; sicut de ipso baptismo apostolus: consepulti, inquit, sumus Christo per baptismum in mortem; non ait: sepulturam significauimus", sed prorsus ait: consepulti sumus. sacramentum enim tantae rei non nisi eiusdem rei uocabulo nuncupauit.

Itaque paruulum etsi nondum fides illa, quae in credentium uoluntate consistit, iam tamen ipsius fidei sacramentum fidelem facit. nam sicut credere respondentur, ita etiam fideles uocantur, non rem ipsam mente annuendo, sed ipsius rei sacramentum percipiendo. cum autem sapere homo coeperit, non illud sacramentum repetit, sed intellegit eiusque ueritati consona etiam uoluntate coaptabitur. hoc quamdiu non potest, ualebit sacramentum ad eius tutelam aduersus contrarias potestates et tantum ualebit, ut, si ante maioris usum ex hac uita emigrauerit, per ipsum sacramentum commendante ecclesiae caritate ab illa condemnatione, quae per unum hominem intrauit in mundum, christiano adiutorio liberetur. hoc qui non credit et fieri non posse arbitratur, profecto infidelis est, etsi habeat fidei sacramentum, longeque melior est ille [*]( 10 Bom. 6, 4 25 cf. Rom. 5, 12 ) [*]( 2 quandam (sc. similitudinem) F: quendam modum A" 6 nondum] non v 7 habet APv- habent V 9 pertinet] om. o 11 sumns inquit v Christo] xpi A 12 sepultnra A aignificabimns A 13 enim Y: ergo AP" 15 paruolum A 17 fidelis A 20 repetet A intellegit V: intelleget Av 23 maioris APV (». e. quem natu maior facere poteat): om. v; rationis a usum v: usn AP V ex] e ex f corr. m. 1 V 26 christiano] xpi v liberatur A )

paruulus, qui etiam si fidem nondum habet in cogitatione, non ei tamen obicem contrariae cogitationis opponit, unde sacramentum eius salubriter percipit.

CCXXII. EX EPISTVLA AD SELEVCIANAM. AN APOSTOLI FVERINT BAPTIZATI.

Nescio quale cor habeat qui, cum apostolos baptizatos dicat, Petrum baptizatum negat. quod autem dicitur Petrus egisse paenitentiam, cauendus est, ne ita putetur egisse, quomodo agunt in ecclesia qui proprie paenitentes uocantur. et quis hoc ferat, ut primum apostolorum inter tales paenitentes numerandum putemus? paenituit enim eum negasse Christum, quod eius indicant lacrimae; sic enim scriptum est, quia fleuit amare. nondum enim fuerant resurrectione domini confortati ex illo aduentu spiritus sancti, qui apparuit die pentecostes, uel illa inspiratione, quam demonstrauit dominus, post quam resurrexit a mortuis, cum exsufflauit in eorum faciem dicens: accipite spiritum sanctum.

Vnde recte dici potest quia, cum Petrus negauit dominum, nondum fuerant apostoli baptizati, non tamen aqua, sed spiritu sancto. hoc eis dixit, posteaquam resurrexit et conuersatus est cum eis: Iohannes quidem baptizauit aqua, uos autem baptizabimini spiritu sancto, quem accepturi estis non post multos hos dies usque ad pentecosten. alii autem codices habent: uos autem spiritu sancto incipietis baptizari. sed siue dicatur [*]( 14 Mattb. 26, 75 18 Io. 20, 22 22 Act. 1. 5 ) [*]( 3 percepit v 4 cap. CCXXIII A CCXL P CCXLI Gv 5 epistoIa p., Seleucianam A: seleucianum MPVv 7 qui cum PVv: quam A apostolus A 9 cauendus V: canendam AP" 11 ferat PYv: fecerat A primus v 15 confortati MV: conflrmati A" ex V: et Av 16 pentecosten v illa] om. o 17 posteaquam Av ezsuflauit V insuflaait A insufflauit v 18 accipete A 20 fuerant] om. v 21 hoc V: hoc enim AP" 22 iohannis A )

baptizabimini, siue dicatur incipietis baptizari, ad rem nihil interest; nam in quibuscumque codicibus inueniuntur baptizabitis aut incipietis baptizare, mendosi sunt: qui ex graecis facillime conuincuntur. si autem dicimus aqua non fuisse baptizatos, metuendum est, ne grauiter in eis erremus, ne demus hominibus auctoritatem contemnendi baptismum, quem usque adeo non contemnendum ipsa apostolica disciplina commendat, ut Cornelius centurio et hi qui cum illo erant etiam accepto spiritu sancto fuerint baptizati.

Sicut antiqui iusti si non circumciderentur, non erat eis peccatum, postea uero quam iussit deus, ut circumcideretur Abraham eiusque posteritas, iam, si non fieret, graue peccatum fuit: sic etiam antequam dominus Christus in ecclesia sua sacramentum noui testamenti pro circumcisione carnis sanctum baptismum dedit et apertissime dixit: si quis non renatus fuerit ex aqua et spiritu sancto, non intrabit in regnum caelorum, iam non debemus quaerere, quando quisque fuerit baptizatus, sed quoscumque legimus in corpore Christi, quod est ecclesia, pertinere ad regnum caelorum, non nisi baptizatos intellegere debemus, nisi forte quos angustia passionis inuenit et nolentes negare Christum, antequam baptizarentur, occisi sunt; quibus ipsa passio pro baptismo deputata est. sed numquid hoc possumus de apostolis dicere, qui usque adeo largum tempus habuerunt, quo baptizarentur,. ut alios etiam baptizauerint? sed non omnia, quae facta sunt, etiam scripta inueniuntur, uerum tamen facta esse ex, ceteris documentis probatur. scriptum est, quando baptizatus est apostolus Paulus, et scriptum non est, quando baptizati sunt [*]( 8 cf. Act. 10, 48 15 Io. 3, 5 27 cf. Act. 9, 18 ) [*]( bt 2 inuenitur v 3 baptizatis (bi add. m. 2) P 4 qui PVv: quia A grecia Av conuinoontur A dicimus Av: dicis V 5 meduendum A 6 ne demus] et ne d. v 7 contempnendum A 9 etiam Vv: etiam iam A fuerant v 12 eius* (q. add. m. 2) A 21 negare] necare A 24 adeo] adeam (m dd. m. 2) A 26 tamen] etiam v 27 probatur Vv: probantur A 28 sunt] sint v )

apostoli alii; uerum tamen etiam ipsos baptizatos intellegere debemus, quemadmodum scriptum est, quando baptizatae sunt plebes ecclesiarum in Hierusalem et in Samaria; quando autem baptizatae sint aliae plebes gentium, quibus apostoli epistulas miserunt, non est utique scriptum, et tamen etiam ipsas minime dubitamus propter illam domini sententiam: nisi quis renatus fuerit ex aqua et spiritu sancto, non intrabit in regnum caelorum.

Vtrumque autem de domino scriptum est, et quia baptizabat plus quam Iohannes, et quia ipse non baptizabat, sed discipuli eius, ut intellegeremus et ipsum quidem baptizasse praesentia maiestatis, non tamen ipsum baptizasse manibus. ipsius enim erat baptismi sacramentum, ad discipulos autem baptizandi ministerium pertinebat. tunc ergo, quando dicit Iohannes euangelista in euangelio suo: post haec exiit Iesus et discipuli eius in Iudaeam terram et illic morabatur cum eis et baptizabat, tunc paulo post de ipso loquens ait: ut ergo cognouit Iesus, quod audierunt pharisaei, quod Iesus plures discipulos haberet et baptizaret plures quam Iohannes — quamquam Iesus ipse non baptizaret, sed discipuli eius — reliquit Iudaeam terram et abiit iterum in Galilaeam: tunc ergo, quando ab Hierosolymis exiit cum discipulis suis in Iudaeam et illic morabatur cum eis, baptizabat non per se ipsum, sed per discipulos suos, quos intellegimus iam fuisse baptizatos siue baptismo Iohannis, sicut nonnulli arbitrantur, siue, quod magis credibile est, baptismo Christi. neque enim ministerium baptizandi [*]( 3 cf. Act 2, 41 et 8, 12 7 Io. 3, 5 16 Io. 3, 22 18 Io. 4, 1-3 ) [*]( 1 alii apostoli APv 8 sunt PVv: sint A hierusalem (om. in) v 6 ipsas MV: ipsas baptisatas Av 10 iohanniB A ipse non PVv: non ipse A 11 ut PlY: utet APxv 13 manibos F: manibus suis Av 15 quando PlY: om. AP*v iohannis A 17 terram] suam v 18 ipso V: illo Av 19 quod aud. V: quia a. Av audierant Av 20 discipulus A baptizare v quam Iohannes] on. v 22 reliquid V 23 galileam Av quando quando (corr. m. 1) V 28 enim] enim ei v...... )

defugeret, ut haberet baptizatos seruos, per quos ceteros baptizaret, qui non defugit memorabilis illius humilitatis ministerium, quando eis lauit pedes et petenti Petro, ut non tantum pedes, uerum etiam manus et caput ei lauaret, respondit: qui lotus est, non indiget, nisi ut pedes lauet, sed est mundus totus; ubi intellegitur, quod iam Petrus fuerat baptizatus.

[EX LIBRO DE CIVITATE DEI XIIII INTER CETERA ET AD LOCVM. QVOD SVPERBIS VEL OCCVLTE PECCANTIBVS VTTLJE SIT CADERE IN ALIQVOD APERTVM MANIFESTVMQVE PECCATVM.

Manifesto ergo apertoque peccato, ubi factum est quod deus fieri prohibuerat, diabolus hominem non cepisset, ni iam ille sibi ipsi placere coepisset. hinc enim et delectauit quod dictum est: eritis sicut di. quod melius esse possent summo ueroque principio cohaerendo per oboedientiam, non suum sibi exsistendo principium per superbiam. di enim creati non sua ueritate, sed dei ueri participatione sunt di. plus autem appetendo minus est qui, dum sibi sufficere delegit, ab illo qui ei uere sufficit defecit. illud itaque malum, quo, cum sibi homo placet, tamquam sit et ipse lumen, auertitur ab eo lumine, quod ei si placeat et ipse fit lumen — illud, inquam, malum praecessit in abdito, ut sequeretur hoc malum, quod [*]( 5 Io. 13, 10 15 Gen. 3, 5 ) [*]( 1 defugeret AV: defuerat v 2 difugit v memorabile v 4 capud A 6 totus mundus v 8 cap. CCXXIIII A CCXLI P CCXLII Gv; deest in MY inter-locum A: om. GPfJ 10 aliquod] aliquo A apertum] aptum A 13 homine A eoepisset AP ni A: nisi GPv sibi ille Gv 14 ipai] ipse Gv 15 di] dl A dii GPv poesent] possit Gv 16 coherendo AGv 17 per auperbiatn di A: per superbiendi Gx saperbiendo G*v p supbia quando G* enim] om. Gv 18 di AGl: dii G"P" 19 delegit A: diligit Gv 20 defecit AGl: deficit G1 v quo] quod A 22 ei AG\': et GItJ illum A 23 praecesiit] percessit Gl )

perpetratum est in aperto. ueram est enim quod scriptum est: ante ruinam exaltatur cor et ante gloriam humiliatur. illa prorsus ruina, quae fit in occulto, praecedit ruinam, quae est in manifesto, dum illa ruina esse non putatur. quis enim exaltationem ruinam putat, cum iam ibi sit defectus, quo est relictus excelsus? quis autem ruinam esse non uideat, quando fit mandati euidens atque indubitata transgressio ? propter hoc deus illud prohibuit, quod cum esset admissum, nulla defendi posset imaginatione iustitiae. et audeo dicere superbis esse utile cadere in aliquod apertum manifestumque peccatum, unde sibi displiceant, qui iam sibi placendo ceciderant. salubrius enim Petrus sibi displicuit, quando fleuit, quam sibi placuit, quando praesumsit. hoc dicit et sacer psalmus: imple facies eorum ignominia, et quaerunt nomen tuum, domine, id est, ut et tu eis placeas quaerentibus nomen tuum, qui sibi placuerant quaerendo suum.

Sed est peior damnabiliorque superbia, qua etiam in peccatis manifestis suffugium excusationis inquiritur; sicut illi primi homines, quorum et illa dixit: serpens seduxit me, et manducaui, et ille dixit: mulier, quam dedisti mecum, haec mihi dedit a ligno, et edi. nusquam hic sonat petitio ueniae, nusquam imploratio medicinae.] [*]( 2 Prou. 18, 12 12 cf. Mattb. 26, 33 et 75 14 Pa. 82, 17 20 Gen. 8, 13 21 Qen. 3, 12 ) [*]( 2 exaltatar A\' 9 ammisaum A amiMum 01 possit A 10 audeo] audio 01 11 displiciant A iam sibi] iam ipsi Gl iam sibi ipsis G*v 13 praesumpsit libri 15 quaerunt A: quaerant 01 quaerent 02" tu (om. et) G3P, - om. v eis] om. Gv 16 placoerant A quaerendum A 18 qua] quae O\'tJ 19 inquiritur AGinquirit G2tJ 21 mecum AG1: mihi G\'v 22 a AP: de Gv 23 nusquamj numquam 01 )

CCXXIII. EX EPISTVLA DE TRINITATE AD COKSENTIVM.

Cogitationis carnalis compositionem uanumque figmentum ubi uera ratio labefactare incipiet, continuo intus illo adiuuante atque inluminante qui cum talibus idolis in corde nostro habitare non uult, ita ista confringere atque a fide nostra quodam modo excussare festinamus, ut ne puluerem quidem ullum talium phantasmatum illic manere patiamur.

Quam ob rem nisi rationem disputationis, qua forinsecus admoniti ipsi intrinsecus ueritate lucente haec falsa esse perspicimus, fides in nostro corde antecessisset, quae nos indueret pietate, nonne incassum quae uera sunt audiremus? ac per hoc, quoniam id quod ad eam pertinebat fides egit, ideo subsequens ratio aliquid eorum quae inquirebat inuenit. falsae itaque rationi non solum ratio uera, qua id quod credimus intellegimus, uerum etiam fides ipsa rerum nondum intellectarum sine dubio praeferenda est. melius est enim quamuis nondum uisum credere quod uerum est, quam putare te uerum uidere quod falsum est. habet namque fides oculos suos, quibus quodam modo uidet uerum esse quod nondum uidet, et quibus certissime uidet nondum se uidere quod credit. porro autem qui uera ratione iam quod tantummodo credebat [*]( 1 cap. CCXXV A CCXLII P CCXLIII Gv 2 ex] om. P cetera de trinitate ex epistola A consentiam A post Consentium add. MV: et si non nocet quomodo eis prosit cum baptiaantur parentum fides quorum eia non potest obesse perfidia; cf. cap. CCXXI 3 cogitationes V carnales AVv figmentum] firmamentum v 4 aera ratio] ueneratio v labefactari v incipiet V: incipit Pv coeperit A 6 conf.ingere (r ras.) P atque] om. A a dPsn : ad p. V fidem nostram P\'V 7 ezcussare scripst (cr. Bdnsch t. c. p. 215): excusare V excutere Å" festinemns v puluere V 8 fantasmatum v manere V: remanere APv 9 ratione v forensecus A 10 aeritatis v lucente] luce ne v praespicimas I A 12 audirem v 15 rationi] ratione (corr. m. 2) A ratio V 16 intellecturum A 18 te] om. v 19 nideri v 21 et] ex v )

intellegit, profecto praeponendus est ei qui cupit adhuc intellegere quod credit. si autem nec cupit et ea quae intellegenda sunt credenda tantummodo existimat, cui rei fides prosit ignorat. nam pia fides sine spe et sine caritate esse non uult. sic igitur homo fidelis debet credere quod nondum uidet, ut uisionem et speret et amet.

Et uisibilium quidem rerum praeteritarum, quae temporaliter transierunt, sola fides est, quoniam non adhuc uidenda sperantur, sed facta et transacta creduntur. sicut est illud, quod Christus semel pro peccatis nostris mortuus est et resurrexit, nec iam moritur et mors ei ultra non dominabitur. ea uero quae nondum sunt, sed futura sunt, sicut nostrorum spiritalium corporum resurrectio, ita creduntur, ut etiam uidenda sperentur, sed ostendi modo nullo possunt modo. quae uero ita sunt, ut neque praetereant neque futura sint, sed aeterna permaneant, partim sunt inuisibilia, sicut iustitia, sicut sapientia, partim uisibilia, sicut Christi immortale iam corpus. sed inuisibilia intellecta conspiciuntur ac per hoc et ipsa modo quodam sibi congruo uidentur et, cum uidentur, multo certiora sunt quam ea quae corporis sensus attingit; sed ideo dicuntur inuisibilia, quia oculis istis mortalibus uideri omnino non possunt. at illa quae uisibilia sunt permanentia possunt, si ostendantur, etiam his mortalibus oculis conspici, sicut se discipulis post resurrectionem dominus ostendit, sicut etiam post ascensionem apostolo Paulo et diacono Stephano. [*]( 10 cf. Rom. 6, 9sq. 24 cf. Matth. 28 Marc. 16 Luc. 24 Io. 20 sq. 25 cf. Act. 9, 8 sq. et 7, 55 ) [*]( 1 proponendus A 8 exsistimat V 5 nondum PVv: non A 6 uidet (e ex i corr.) A ut] et v 8 speratur Y 10 semel] om. v nostris] om. v resorrexit A 11 moritur V ■ {cf. gr. anoih>rjoxei): morietur Av 13 etiam AV: iam v 14 modo nnllo] nullo modo v 15 ut neque PVv: utque A 17 sapientia] patientia v uisibilia 1\\ fol. 66" bilia A 18 conspicuuntur A 19 cum uidentur] om. v 20 cerciora A quae] quam v 22 permanentia possunt] om. v 23 ostendatur A 25 ascensione V Paulo PVv: om. A )

Proinde ista uisibilia permanentia ita credimus, ut, etiam si non demonstrentur, speremus ea nos quandoque uisuros, nec ea conemur ratione intellectuque comprehendere, nisi ut ea, quia uisibilia sunt, ab inuisibilibus distinctius cogitemus: et cum cogitatione qualia sint imaginamur, satis utique nouimus ea nobis nota non esse. nam et Antiochiam cogito incognitam, sed non sicut Carthaginem cognitam; illam quippe uisionem cogitatio mea fingit, hanc recolit, nequaquam tamen dubito, sine quod de illa testibus multis, sine quod de ista meis aspectibus credidi. iustitiam uero et sapientiam et quid- quid eius modi est non aliter imaginamur, aliter contuemur, sed haec inuisibilia simplici mentis atque rationis intentione intellecta conspicimus sine ullis formis et modulis corporalibus, sine ullis liniamentis figurisque membrorum, sine ullis localibus siue finibus sine spatiis infinitis. ipsumque lumen, quo cuncta ista discernimus, in quo nobis satis apparet quid credamus incognitum, quid cognitum teneamus, quam formam corporis recordemur, quam cogitatione fingamus, quid corporis sensus attingat, quid imaginetur animus simile corpori, quid certum et omnium corporum dissimillimum intellegentia contempletur: hoc ergo lumen, ubi haec cuncta diiudicantur, non utique sicut huius solis et cuiusque corporei luminis fulgore per localia spatia circumquaque diffunditur mentemque nostram quasi uisibili candore conlustrat, sed inuisibiliter et ineffabiliter, et tamen intellegibiliter lucet tamque nobis certum est, quam nobis efficit certa quae secundum ipsum cuncta conspicimus. [*]( 1 bisibili» (b in v corr. m. 2) V 3 compraehendere A 5 cum] com A 6 et] om. v anthiociam V anthiochiam A antiociam v 7 cartaginem A illam (a eas u corr.) A 8 hanc] haec A 9 ista "eis (m add. m. 2) A 13 modulis V: molibus Av 15 ipsoque A 18 recordemur] refordemur (d del., m add. m. 2) V fingamus] ficamus A 19 simili A 20 disaimillimum V: dissimillium A dissimillimam v intelligentiam v 21 deiudicantur A 22 fulgor AP\'v 25 et tamen intellegibiliter] om. MV 26 efficit V: efflcet A effecit v quae] quo v )

Cum igitur tria sint rerum genera, quae uidentur, unum corporalium, sicut hoc caelum et terra et quidquid in eis corporeus sensus cernit et tangit, alterum simile corporalibus, sicut sunt ea quae spiritu cogitata imaginamur, siue recordata uel oblata quasi corpora contuemur; unde sunt etiam uisiones, quae uel in somnis uel in aliquo mentis excessu his quasi localibus quantitatibus ingeruntur; tertium ab utroque discretum, quod neque sit corpus neque habeat ullam similitudinem corporis, sicuti est sapientia, quae mente intellecta conspicitur et in cuius luce de his omnibus ueraciter iudicatur: in quo istorum genere credendum est esse istam quam nosse uolumus trinitatem ? profecto aut in aliquo aut in nullo. si in aliquo, eo utique quod est aliis duobus praestantius, sicut est sapientia. quod si donum eius in nobis est et minus est quam illa summa et incommutabilis quae dei sapientia dicitur, puto quod non debemus dono suo inferius cogitare donantem. si autem aliquis splendor eius in nobis est, quae nostra sapientia dicitur, quantumcumque eius per speculum et in aenigmate capere possumus, oportet eam et ab omnibus corporibus et ab omnibus corporum similitudinibus secernamus.

Si autem in nullo istorum genere esse putanda est ista trinitas et sic est inuisibilis, ut nec mente uideatur, multo minus de illa huius modi opinionem habere debemus, ut eam rebus corporalibus uel corporalium rerum imaginibus similem esse credamus. non enim corpora pulchritudine molis aut magnitudine superat, sed dissimilitudine ac disparilitate [*]( 2 hoc] hunc P" terram v 3 aimele A 4 spirito A II imanamur (corr. m. 2) A 5 oblata AGlVv. oblita G* contaentor v 7 loqualibus V 8 similitudine A 10 conspiciuntur v 13 si AV- om. v 15 summam (m del. m. 2) A 16 puto quod-18 dicitur AGPv: om. MY 18 quantumque A 19 in] om. v enigmate libri 20 corporibus et ab omnibus] om. v 22 putanda PVv: pacanda A 24 de illa APv: om. V at Av: quod V eam] ea A 25 simile A 26 pulchritudine molis Av: pulchritudinein oculis V 27 magnitudinem (m del. m. 1) Y )

naturae. et si discreta est a comparatione bonorum animi nostri, qualia sunt sapientia, iustitia, caritas, castitas et cetera talia, quae profecto non mole corporis pendimus nec eorum quasi corporeas formas cogitatione figuramus, sed ea quando recte intellegimus, sine aliqua corpulentia uel similitudine corpulentiae in luce mentis aspicimus: quanto est ab omnium qualitatum et quantitatum corporalium comparatione discretior? non eam tamen a nostro intellectu omnino abhorrere apostolus testis est, ubi ait: inuisibilia enim eius a constitutione Mundi per ea quae facta sunt intellecta conspiciuntur, sempiterna quoque eius uirtus ac diuinitas. ac per hoc, cum eadem trinitas fecerit et corpus et animam, sine dubitatione est utroque praestantior. anima itaque considerata maxime humana et rationalis atque intellectualis, quae ad eius imaginem facta est, si cogitationes nostras et intellegentias non euicerit, sed eius quod habet praecipuum, id est ipsam mentem atque intellegentiam, mente atque intellegentia potuerimus apprehendere, non erit fortassis absurdum, ut eam ad suum quoque creatorem intellegendum ipso adiuuante meditemur attollere. si autem in se ipsa deficit sibique succumbit, pia fide contenta sit, quamdiu peregrinatur a domino, donec fiat in homine quod promissum est, faciente illo, qui potens est, sicut ait apostolus, facere supra quam petimus et intellegimus.

Restat itaque, ut ita credamus unius esse substantiae trinitatem, ut ipsa essentia non aliud sit quam ipsa trinitas. ad quam uidendam quantumlibet in hac uita proficiamus, per speculum erit et in aenigmate quod uidebimus. cum uero [*]( 9 Rom. 1, 20 22 cf. II Cor. 5, 6 23 Eph. 3, 20 ) [*]( 8 tali a] alia A nec] non A 5 corpulentia] copnlentia F uel AV: sine v 9 testes A 14 maximae A humana et] humanae V 17 quod] quid v 18 mente atque intellegentia] eras. V; om. v appraehendere A 20 attollere] re eras. V 21 in se] ipse (p in n corr. m. 1) V 22 quamdio A 26 sub- \'tantiae A 29 enigmate libri )

quod in resurrectione promittitur spiritale corpus habere coeperimus, sine illam mente siue mirabili modo, quoniam ineffabilis est spiritalis corporis gratia, etiam corpore uideamus, non tamen per locorum interualla nec in parte minorem, in parte maiorem, quoniam non est corpus et ubique tota est, pro nostra capacitate uidebimus.

Quod uero posuisti in epistula tua, uideri tibi, uel potius quod uidebatur tibi nihil uiuum secundum substantiam inesse iustitiae ideoque te non posse adhuc deum, id est uiuentem naturam iustitiae similem cogitare, nquiaquia iustitia" sicut dicis "non in se, sed in nobis uiuit, immo potius nos secundum illam uiuimus, ipsa uero per se iustitia nequaquam uiuit": ad hoc ut tibi ipse respondeas, illud intuere, utrum recte dici possit uitam ipsam non uiuere, qua fit, ut uiuat quidquid non falso dicimus uiuere. puto enim absurdum tibi uideri, ut per uitam uiuatur et uita non uiuat. porro si uita ipsa praecipue uiuit, qua uiuit omne quod uiuit, recole, obsecro, quas dicat scriptura diuina animas mortuas; profecto inuenies iniustas, impias, infideles. nam licet per illas uiuant corpora impiorum, de quibus dictum est, quod mortui sepeliunt mortuos suos, et ibi intellegantur etiam iniquae animae non esse sine aliqua uita — neque enim aliter ex eis possent corpora uiuere, nisi qualicumque uita, qua omnino animae carere non possunt, unde immortales merito uocantur — non tamen ob aliud amissa iustitia dicuntur mortuae, nisi quia et animarum licet immortaliter uita qualicumque uiuentium uerior et maior uita iustitia est, tamquam uita uitarum; quae cum sunt in corporibus, etiam [*]( 21 cf. Matth. 8, 22 ) [*]( 1 habere Ati: debere V 2 mentem A 3 gratiam A uideamur A 4 minorem in parte GPv: minorem nec in parte GS; om. I AMV 7 epistola v 8 uidebatur] om. v uuum A 10 na-t tura v quia V: quae APv 11 nos Å": non V 13 ad hoc] adhuc v 17 qua Av: qui V 21 sepeliunt V: sepeliant Å" intelleguntur A 23 qua] qu.a (i ras.) A 27 qualiscumque c iustitia est] iuatitiae v 28 uita] uitam A )

ipsa corpora uiua sunt, quae per se ipsa uiuere nequeunt. quapropter si animae non possunt nisi etiam in se ipsis utcumque uiuere, quia ex eis uiuunt et corpora, a quibus deserta moriuntur: quanto magis uera iustitia etiam in se ipsa uiuere intellegenda est, ex qua sic uiuunt animae, ut hac amissa mortuae nuncupentur, quamuis quantulacumque uita non desinant uiuere.

Ea porro iustitia, quae uiuit in se ipsa, procul dubio deus est atque incommutabiliter uiuit. sicut autem, cum sit in se ipsa uita, etiam nobis fit uita, cum eius efficimur utcumque participes: ita, cum in se ipsa sit iustitia, etiam nobis fit iustitia, cum ei cohaerendo iuste uiuimus et tanto magis minusue iusti sumus, quanto illi magis minusue cohaeremus. unde scriptum est de unigenito filio dei, cum sit utique patris sapientia atque iustitia et semper in se ipsa sit, quod factus sit nobis a deo sapientia et iustitia et sanctificatio et redemtio, ut, quemadmodum scriptum est, qui gloriatur, in domino glorietur. quod quidem et ipse uidisti addendo atque dicendo: "nisi forte non haec humanae aequitatis, sed illa quae deus est sola asseratur esse iustitia". est plane ille summus deus uera iustitia uel ille uerus deus summa iustitia, quam profecto esurire ac sitire, ea nostra est in hac peregrinatione iustitia, et qua postea saturari, ea nostra est in aeternitate plena iustitia. non ergo deum nostrae iustitiae similem cogitemus, sed cogitemus nos potius tanto similiores deo, quanto esse potuerimus eius participatione iustiores. [*]( 16 I Cor. 1, 30 sq. ) [*]( 1 nequaeunt A 3 eis AV: his v 6 nunccnpentur A deainant] desinent A sinant v 9 in] om. A 10 eius Vv: eis AP efficiamur A 12 iustitiam A coherendo Av (et 13) magis Av: maius V (cf. p.,44, 12) . 14 unigenitu A 19 ni" forte (si add. m. 2) A 21 summus (us ex e corr. m. 1) V uel illeiustitia AGPv: om. V 22 summa GPo: summus A profecto (to ex tu corr.) A sitire V: sitire debemus AP" 24 nostra] U nam v iustia (ti add. m. 2) A 27 iustioris A )

Si ergo cauendum est, ne iustitiae nostrae similem putemus deum, quoniam lumen, quod inluminat, incommutabiliter excellentius illo est quod inluminatur: quanto magis caueri oportet, ne aliquid inferius et quodam modo decoloratius eum esse credamus, quam est nostra iustitia? quid est autem aliud iustitia, cum in nobis est, uel quaelibet uirtus, qua recte sapienterque uiuitur, quam interioris hominis pulchritudo? et certe secundum hanc pulchritudinem magis quam corpus sumus ad imaginem dei. unde nobis dicitur: nolite conformari huic saeculo, sed reformamini in nouitate mentis uestrae ad probandum uos, quae sit uoluntas dei, quod bonum et placitum et perfectum. si ergo non in mole neque in distantibus per loca sua partibus, sicut corpora siue cernuntur siue cogitantur, sed in uirtute intellegibili, qualis est iustitia, mentem dicimus seu nouimus seu uolumus pulchram et secundum hanc pulchritudinem reformamur ad imaginem dei: profecto ipsius dei, qui nos reformauit et reformat ad imaginem suam, non in aliqua mole corporea suspicanda est pulchritudo, eoque iustorum mentibus credendus est incomparabiliter pulchrior, quo est incommutabiliter iustior. [*]( 9 Rom. 12, 2 ) [*]( 2 incommutabiliter MV: incomparabiliter AGPv 3 illo est V: est illo AG eat illo v quod] quo V 4 decoloratius AGv: decoratine V 6 rectae A 7 sapienterque] sapienter quia Gl 11 mentes Å 12 placitum] placitum est A bene placitum P 13 in mole] immobile v 16 hunc A 17 profectu A protu fecto—dei] om. v 18 in] om. v 19 pulchrido (tu add. m. 2) V pulcritudo A 20 incommutabiiiter MV: incomparabiliter A GPv ) [*]( VIlli. ) [*]( 46 )

CCXXIIII. DE VNITATE PATRIS ET FILII ET SPIRITVS SANCTI, QVAE EST VNVS ET SOLVS ET VERVS DEVS. EX LIBRO DE TRINITATE I, TITVLO VI.

Qui dixerunt dominum nostrum Iesum Christum non esse deum aut non esse uerum deum aut non cum patre unum et solum deum aut non uere immortalem, quia mutabilem, manifestissima diuinorum testimoniorum et consona uoce conuicti sunt. unde sunt illa: in principio erat uerbum, et uerbum erat apud deum, et deus erat uerbum. manifeste enim uerbum dei filium dei unicum accipimus, de quo post dicit: et uerbum caro factum est, propter natiuitatem incarnationis eius, quae facta est in tempore ex uirgine. in eo autem declarat non tantum deum esse sed etiam eiusdem cum patre substantiae, quia, cum dixisset: et deus erat uerbum, hoc erat, inquit, in principio aput deum; omnia per ipsum facta sunt, et sine ipso factum est nihil. neque enim dicit omnia, nisi quae facta sunt, id est omnem creaturam. unde liquido apparet ipsum factum non esse per quem facta sunt omnia; et si factus non est, creatura non est; si autem creatura non est, eiusdem cum patre substantiae est. omnis enim substantia, quae deus non est, creatura est, et quae creatura non est, deus est. et si non est filius eiusdem substantiae, cuius pater, ergo facta substantia est; si facta substantia est, non omnia per ipsum facta sunt; at si omnia per ipsum facta [*]( 9 Io. 1, 1 12 Io. 1, 14 15 Io. 1, 2sq. ) [*](1 cap. CCXXVI A CCXLIII P CCXLIIII G; om, v 2 quae] qui AGP est] P\' in ras.; sunt AGP\' 4 titulo VI] inter cetera et ad locum A 6 aut non cum—solum deum AGPv: om. MY non cum} non esse cum Gv 11 manifeste MV: manifestum A manifestum est Gv enim MV: enim quod AGv uerbum] uerum Gv filium dei AGPvi om. MV 15 quia] qui v 16 inquid A 17 apud AGv 21 si autem] et si v 25 substantia ..t non (est add. m. 2) A 26 at si-facta sunt AGv: om. V at Go: ut A )

sunt, unius igitur eiusdemque cum patre substantiae est, et ideo non tantum deus sed et uerus deus. quod idem Iohannes apertissime in epistula sua dicit: scimus, quod filius dei uenerit et dederit nobis intellectum, ut cognoscamus uerum et simus in uero, filio eius Iesu Christo. hic est uerus deus et uita aeterna.

Hinc etiam consequenter intellegitur non tantummodo de patre dixisse apostolum Paulum: qui solus habet immortalitatem, sed de uno et solo deo, quod est ipsa trinitas. neque enim ipsa uita aeterna mortalis est secundum aliquam mutabilitatem, ac per hoc filius dei, quia uita aeterna est, cum patre etiam ipse intellegitur, ubi dictum est: solus habet immortalitatem; eius enim uitae aeternae et nos participes facti pro modulo nostro immortales efficimur. sed aliud est ipsa cuius participes efficimur uita aeterna, aliud nos qui eius participatione uiuimus in aeternum. si enim dixisset: "quem temporibus propriis ostendit pater beatus et solus potens, rex regum et dominus dominantium, qui solus habet immortalitatem", nec sic inde separatum filium oporteret intellegi. neque enim, quia ipse filius alibi loquens uoce sapientiae — ipse est enim sapientia dei — ait: gyrum caeli circuiui sola, separauit a se patrem, quanto magis ergo non est necesse, ut tantummodo de patre praeter filium intellegatur quod dictum est: solus habet immortalitatem, cum ita dictum sit: ut serues, inquit, mandatum sine macula, inreprehensibile, usque in aduentum domini nostri Iesu Christi, quem temporibus [*]( 3 I Io. 5, 20 8 (et 12) I Tim. 6, 16 21 cf. I Cor. 1, 24 Eccli. 24, 5 25 I Tim. 6, 14sqq. ) [*]( 1 substantiae] substantia V 2 iohannis A 5 simne (i ex n corr.) A 7 intelligitur A 11 aetena A 13 aeternaf] ueternae A 14 modolo A immortalis A 15 efficimus v uita aeterna AGv: uitae aeternae V 16 uiuimns V: uiuemus A Gv 17 ostendit AlGlV: ostendet A\'G2v 19 sic] sit A 21 girum v 22 circuiui Vv: circuii A 24 solus] qui solus v 25 inquid A 26 inrepraehensibile A ) [*]( 46* )

propriis ostendit beatus et solus potens, rex regum et dominus dominantium, qui solus habet immortalitatem et lucem habitat inaccessibilem, quem nemo hominum uidit nec uidere potest; cui est honor et gloria in saecula saeculorum. in quibus uerbis nec pater proprie nominatus est nec filius nec spiritus sanctus, sed beatus et solus potens, rex regum et dominus dominantium, quod est unus et solus et uerus deus, ipsa trinitas.

Nisi forte quae secuntur conturbabunt hunc intellectum, quia dixit: quem nemo hominum uidit nec uidere potest, cum hoc etiam ad Christum pertinere secundum eius diuinitatem accipiatur, quam non uiderunt Iudaei, qui tamen carnem uiderunt et crucifixerunt. uideri autem diuinitas humano uisu nullo modo potest, sed eo uisu uidetur, quo iam qui uident, non homines, sed ultra homines sunt. recte ergo ipse deus trinitas intellegitur beatus et solus potens, ostendens aduentum domini nostri Iesu Christi temporibus propriis. sic enim dictum est: solus habet immortalitatem, quomodo dictum est: qui facit mirabilia solus. quod uelim scire, de quo dictum accipiunt; si de patre tantum, quomodo ergo uerum est quod ipse filius dicit: quaecumque enim pater facit, haec eadem et filius facit similiter? an quicquam est inter mirabilia mirabilius quam resuscitare et uiuificare mortuos? dicit autem idem filius: sicut pater suscitat mortuos et uiuificat, sic et filius quos uult uiuificat. quomodo ergo solus pater facit mirabilia, cum haec uerba nec patrem tantum nec [*]( 20 Ps. 71, 18 23 Io. 5, 19 26 Io. 5, 21 ) [*]( 1 ostendet v potens] om. v 3 quem] que A 4 uidit Vv: uidet A 6 propriae A 10 sequuntur AGtJ conturbabunt] conturaabunt V perturbabunt AGv 11 uideri (ri ex re corr.) G 13 eius V: eiusdem AGv 15 humano uiau AGv: h. usn V eo] ideo v uiso (o ex u corr.) A 18 ostendens] om. A 21 uelim AV: uellem Gv dictum] dictum est Gl dictum esse G\'" accipiunt V; accipiant AGv 22 quomodo] modo A ergo] om. Gn 24 filius] filius similiter 01 25 autem] h... v )

filium tantum permittant intellegi, sed utique deum unum, uerum, solum, id est patrem et filium et spiritum sanctum?

Item dicit idem apostolus: nobis unus deus pater, ex quo omnia et nos in ipso, et unus dominus Iesus Christus, per quem omnia et nos per ipsum. quis dubitet eum omnia quae creata sunt dicere, sicut Iohannes: omnia per ipsum facta sunt? quaero itaque, de quo dicit alio loco: quoniam ex ipso et per ipsum et in ipso sunt omnia, ipsi gloria in saecula saeculorum? si enim de patre et filio et spiritu sancto, ut singulis personis singula tribuantur, ex ipso, ex patre, per ipsum, per filium, in ipso, spiritu sancto, manifestum, quod pater et filius et spiritus sanctus unus deus est, quando singulariter intulit: ipsi gloria in saecula saeculorum. unde enim coepit hunc sensum, non ait: o altitudo diuitiarum sapientiae et scientiae "patris aut filii aut spiritus sancti", sed sapientiae et scientiae dei; quam inscrutabilia sunt iudicia eius et inuestigabiles uiae ipsius. quis enim cognouit sensum domini? aut quis consiliarius eius fuit? aut quis prior dedit illi, et retribuetur ei? quoniam ex ipso et per ipsum et in ipso sunt omnia; ipsi gloria in saecula saeculorum. amen. si autem hoc de patre tantummodo intellegi uolunt, quomodo ergo omnia per patrem sunt, sicut hic dicitur, et omnia per filium, sicut ad Corinthios, ubi ait: et unus dominus Iesus Christus, per quem omnia, et sicut in euangelio Iohannis: omnia per ipsum facta sunt? si enim alia per patrem, alia per filium, iam non omnia per patrem nec omnia per filium; si autem omnia per patrem et [*]( 3 (et 25) I Cor. 8, 6 7 (et 27) Io. 1, 3 8 (et 15) Rom. 11, 33sqq. ) [*]( 1 intellegiaF: intellegant v 7 omnia] om. Gl 11 patre (om. ei) G\'Pv 12 filium (om. per) GlPv spiritu APV: in spiritn Gv 16 fili V 18 iniiistigabiles A ipsius AV: eius v 20 prior dedit illi V: ei prior dedit AGv 24 patrem f): patre dY snnt] om. v 29 nec PVv: et A autem] haec v )

omnia per filium, eadem per patrem quae per filium. aequalis ergo patri est filius et inseparabilis operatio est patris et filii, quia, si uel filium fecit pater, quem non fecit ipse filius, non omnia per filium facta sunt; at omnia per filium facta sunt: ipse igitur factus non est, ut cum patre faceret omnia, quae facta sunt. quamquam nec ab ipso uerbo tacuerit apostolus et apertissime omnino dixerit: qui cum in forma dei esset, non rapinam arbitratus est esse aequalis deo, hic deum proprie patrem appellans, sicut alibi: caput autem Christi deus est.

Similiter et de spiritu sancto collecta sunt testimonia, quibus ante nos qui haec disputauerunt abundantius usi sunt, quia et ipse deus, et non creatura. quod si non creatura, non tantum deus — nam et homines dicti sunt dii — sed etiam uerus deus. ergo patri et filio prorsus aequalis et in trinitatis unitate consubstantialis et coaeternus. maxime uero illo loco satis claret, quod spiritus sanctus non sit creatura, ubi iubemur non seruire creaturae, sed creatori, non eo modo, quo iubemur per caritatem seruire inuicem, quod est graece dovXeveiv, sed eo modo, quo tantum deo seruitur, quod est graece hxvquveiv\\ unde idololatrae dicuntur qui simulacris eam quae deo debetur exhibent seruitutem. secundum hanc enim seruitutem dictum est: dominum deum tuum adorabis et illi soli seruies. nam hoc distinctius in graeca scriptura inuenitur ????? enim habet. porro si tali [*]( 7 Philipp. 2, 6 10 I Cor. 11, 3 14 cf. Pa. 81, 6 18 cf. Rom. 1, 25 19 cf. Gal. 5, 13 23 Deut. 6, 13 ) [*]( 1 quae per tilium] q. p filium A 2 ergo patri est V: eat ergo p. A ergo patri v patris] patri A 3 uel filium] sine filio v 4 at omnia - facta sunt] om. Aj add. P5 in ras. 6 ipso Av: ipse V 9 propriae A patrem proprie v 10 est V: om. AGti 12 usi Av: uisi V 13qu!aF 14 tantum A V: tamen v dii] di A deus uerus A 15 in] om. A 19 est] add. A* supr. uers. 20 AOYAS.YS.IN V: duleuin AOv quo] quod v 21 AATPS.YS.1N V: latreuin AGtJ idololatriae V idolatre AGv 22 seruitutem exhibent (exibent A) quae debetur deo AGv 25 inuenitur] om. Glv AATPSYClC V latreusis AGv )

seruitute creaturae seruire prohibemur — quando quidem dictum est: dominum deum tuum adorabis et illi soli seruies; unde et apostolus detestatur eos qui coluerunt et seruierunt creaturae potius quam creatori—non est utique creatura spiritus sanctus, cui ab omnibus sanctis talis seruitus exhibetur dicente apostolo: nos enim sumus circumcisio, spiritui dei seruientes, quod est in graeco XatQetovreg; plures enim codices etiam latini sic habent: qui spiritui dei seruimus; graeci autem omnes ant paene omnes. in nonnullis autem exemplaribus latinis inuenimus non spiritui dei seruimus, sed spiritu deo seruimus. sed qui in hoc errant et auctoritati grauiori cedere detractant, numquid et illud uarium in codicibus reperiunt: nescitis, quia corpora uestra templum in uobis est spiritus sancti, quem habetis a deo? quid autem insanius magisque sacrilegum est, quam ut quisquam dicere audeat membra Christi templum esse creaturae minoris secundum ipsos, quam Christus est? alio enim loco dicit: corpora uestra membra sunt Christi. si autem quae membra sunt Christi, templum est spiritus sancti, non est creatura spiritus sanctus, quia cui corpus nostrum templum exhibemus, necesse est, ut huic eam seruitutem debeamus, qua non nisi deo seruiendum est, quae graece appellatur wreeia. unde consequenter dicit: glorificate ergo et portate deum in corpore uestro. [*]( 2 Deut. 6, 13 6 Philipp. 3, 3 13 I Cor. 6, 19 18 I Cor. 6, 15 24 I Cor. 6, 20 ) [*]( 1 seruire creaturae v eeruire] om. Gl 8 testatur Gl 5 omnibus] hominibus A 7 AATPGYONTtC V: latreuontes A O* latreuolentes GS" 8 sic] om. v 9 autem] autem haec v 11 spiritu* (i ras.) G 12 auctoritate AlGlv detractant (e add. m. 3) G 13 repperiunt GVv 14 sancti] scs v 15 magisque] maiusque v 17 quam] qua v 20 sancti] scs v sanctns AGPv: sa V 23 quae] quod v AATPIA V latria AGtJ 24 corpore uestro AGSV: cordibua uestris OSf) )

CCXXV. QVOD VNIGENITVS DEI FILIVS PROPTER FORMAM SERVI MINOR PATRE DICATVR, QVI IN FORMA DEI AEQVALIS EST PATRI. EX LIBRO DE TRINITATE SVPRA SCRIPTO, TITVLO VII.

; [His et talibus diuinarum scripturarum testimoniis, quibus, ut dixi, priores copiosius usi expugnauerunt haereticorum tales calumnias uel errores, insinuatur fidei nostrae unitas et aequalitas trinitatis. sed] quia multa in sanctis libris propter incarnationem uerbi dei, quae pro salute nostra reparanda facta est, ut mediator dei et hominum esset homo Christus Iesus, ita dicuntur, ut maiorem filio patrem significent uel etiam apertissime ostendant: errauerunt homines minus diligentes, scrutantes uel intuentes uniuersam seriem scripturarum, et ea quae de Christo Iesu secundum hominem dicta sunt ad eius substantiam, quae ante incarnationem sempiterna erat et sempiterna est, transferre conati sunt. et illi quidem dicunt minorem esse filium, quam pater est, quia scriptum est ipso domino dicente: pater maior me est. ueritas autem ostendit secundum istum modum etiam se ipso minorem filium; quomodo enim non etiam se ipso minor factus est qui semet ipsum exinaniuit formam serui accipiens? neque enim sic accepit formam serui, ut amitteret formam dei, in qua erat aequalis patri. si ergo ita accepta est forma serui, ut non amitteretur forma dei, cum et in forma serui et in forma dei idem ipse sit filius unigenitus dei patris, in forma dei aequalis patri, in forma serui mediator dei et hominum, homo Christus Iesus: quis non intellegat, quod in [*]( 10 cf. I Tim. 2, 5 18 Io. 14, 28 21 Philipp. 2, 7 ) [*]( 1 cap. CCXXVII A CCXLIIII P CCXLV Gv 4 ex] ex eodem AGPv supra scripto] om. AGPv titulo VII] om. A 5 quae uncinis inclusi om. MV 6 hereticorum AGv 7 insinuatnr] et insinuata eat G"\'fJ 12 ostendent V diligentea V: diligenter Av 13 uniuersa V 14 quae AGv: om. V 17 filium esse Av pater est AV: patrem v 18 dicentem A 19 secundum] se secundum V 20 minor] om. v 25 patris AV: patris et v )

forma dei etiam ipse se ipso maior est, in forma autem serui etiam se ipso minor est? non itaque immerito scriptura utrumque dicit, et aequalem patri filium et patrem maiorem filio; illud enim propter formam dei, hoc autem propter formam serui sine ulla confusione intellegitur. et haec nobis regula per omnes sanctas scripturas dissoluendae huius quaestionis ex uno capite epistulae Pauli apostoli promitur, ubi manifestius ista distinctio commendatur. ait enim: qui cum in forma dei esset, non rapinam arbitratus est esse aequalis deo, sed semet ipsum exinaniuit formam serui accipiens, in similitudine hominum factus et habitu inuentus ut homo. est ergo dei filius deo patri natura aequalis, habitu minor; in forma enim serui, quam accepit, minor est patre, in forma autem dei, in qua erat etiam antequam hanc acciperet, aequalis est patri. in forma dei uerbum, per quod facta sunt omnia, in forma autem serui factus ex muliere, factus sub lege, ut eos qui sub lege erant redimeret. proinde in forma dei fecit hominem, in forma serui factus est homo. nam si pater tantum sine filio fecisset hominem, non scriptum esset: faciamus hominem ad imaginem et similitudinem nostram. quia forma dei accepit formam serui, utrumque deus, utrumque homo; sed utrumque deus propter accipientem deum, utrumque autem homo propter acceptum hominem. neque enim illa susceptione alterum eorum in alterum conuersum atque mutatum est; nec diuinitas quippe in creaturam mutata [*]( 8 Philipp. 2, 6 sqq. 16 cf. Io. 1, 3 17 cf. Gal. 4, 4sq. 20 Gen. 1, 26 ) [*]( 2 etiam] etiam ipse A 3 maiorem] minorem v 6 scripturas sanctas v 7 capite V: capitalo Av epistolae v manifestias (o ea: a (?) corr. m. 2) V 9 rapina A 10 ipso A 11 similitudine V (cf. gr. b 6ftoulfian)i similitudinem Ãv 12 inaenta V A. 14 accipit A 15 hanc V: nc At - om. v acciperet V: accepisset px accipisset A 18 redemeret A 19 forma] om. v 22 quia e V: ergo quia AGPv forma] in forma A forma O. 25 alterum A conaersus v 26 mutatus v quippe] om. Ã creatura Å ) est, ut desisteret esse diuinitas, nec creatura in diuinitatem, ut desisteret esse creatura.

[DE SVBIECTIONE, QVA FILIVS SVBICIENDVS DIOTTVE PATRL. EX EODEM LIBRO DE TRINITATE.

Illud autem quod ait idem apostolus: cum autem ei omnia subiecta fuerint, tunc et ipse filius subiectus erit ei qui illi subiecit omnia aut ideo dictum est, ne quisquam putaret habitum Christi, qui ex humana creatura susceptus est, conuersum iri postea in ipsam diuinitatem uel, ut certius expresserim, deitatem, quae non est creatura, sed est unitas incorporea trinitatis et incommutabilis et sibimet consubstantialis et coaeterna natura, aut, si quisquam contendit, ut aliqui senserunt, ita dictum: et ipse filius subiectus erit qui illi subiecit omnia, ut ipsam subiectionem commutationem et conuersionem credat futuram creaturae in ipsam substantiam uel essentiam creatoris, id est ut quae fuerat substantia creaturae fiat substantia creatoris, certe uel hoc concedit quod non habet ullam dubitationem, nondum hoc fuisse factum, cum dominus diceret: pater maior me est. dixit enim hoc, non solum antequam ascendisset in caelum, uerum etiam antequam passus resurrexisset a mortuis. illi autem qui putant humanam in eo [*]( 5 (et 13) I Cor. 15, 28 20 Io. 14, 28 ) [*]( 1 creaturam GI V diuinitate A 2 disisteret A creatura] creatura CCXXVIII ex eodem libro primo explicit liber A 3 quae uncinis inclusi desunt in MV cap. CCXLV P CCXLVI Gv 4 trinitate] t. P titulo VII* v 6 ipse (e ex i corr.) P subiect-us (ur eras.) G 8 quisquam Gv: quisque P 9 conuersum G2,,: conuersus GlP iri o: om. GPv 11 trinitaii. Gs: trinitas GlPv 12 quisquam Gv: quisque P 18 contendit] condit P ut] ut (a ras.) G aliqui GIp: aliquis G*v el senserunt GIp: senserit Gh 14 erit] erit (ei add. m. 3) G 15 commutationem G*: om. GlPv credit (a add. m. 3 F) P 17 fuerat substantiae P )

naturam in deitatis substantiam mutari atque conuerti et ita dictum: tunc et ipse filius subiectus erit ei qui illi subiecit omnia, ac si diceretur: tunc et ipse filius hominis et a uerbo dei suscepta humana natura commutabitur in eius naturam, qui illi subiecit omnia: tunc futurum putant, cum post diem iudicii regnum tradiderit deo et patri, ac per hoc etiam secundum istam opinionem adhuc pater maior est quam forma serui, quae de uirgine accepta est. quod si et aliqui hoc affirmant, quod iam fuerit in dei substantiam mutatus homo Christus Iesus, illud certe negare non possunt, quod adhuc natura hominis manebat, quando ante passionem dicebat: quoniam pater maior me est. unde nulla cunctatio est secundum hoc esse dictum, quod forma serui maior est pater, cui in forma dei aequalis est filius. nec quisquam, cum audierit quod ait apostolus: cum autem dixerit, quia omnia subiecta sunt, manifestum, quia praeter eum qui subiecit illi omnia, ita existimet de patre intellegendum, quod subiecerit omnia filio, ut ipsum filium sibi omnia subiecisse non putet; inseparabilis enim est operatio patris et filii. alioquin nec ipse pater sibi subiecit omnia, sed filius ei subiecit, qui ei regnum tradidit et euacuat omnem principatum et omnem potestatem et uirtutem. de filio quippe ista dicta sunt: cum tradiderit, inquit, regnum deo et patri, cum euacuauerit omnem principatum et omnem potestatem et uirtutem; ipse enim subiecit qui euacuat. [*]( 2 I Cor. 15, 28 12 Io. 14, 28 15 I Cor. 15, 27 23 I Cor. 15, 24 ) [*]( 5 futurum GSP: futuram G\'v 6 deo €h>- dei P 7 oppinionem G adhnc] ad hoc P 8 formam v 13 formae G\'fJ 14 cui Gv: cum P nec] ne G quisquam Gv: quisque P 16 manifestum] manifestum est v 17 illi omnia Of): omnia illi P 18 subierit (ce add. m. 2) P filio] filius P 21 qui] q; P 23 et patri Gat): patri GlP 24 euacuerit (au add. m. 2) P 25 poteaM«tatem P )

Nec sic arbitremur Christum traditurum regnum deo et patri, ut adimat sibi; nam et hoc quidam uaniloqui crediderunt. cum enim dicitur tradere regnum deo et patri, non separatur ipse, quia simul cum patre unus deus est. sed diuinarum scripturarum incuriosos et contentionum studiosos fallit uerbum, quod positum est, donec; ita namque sequitur: oportet enim illum regnare, donec ponat inimicos sub pedibus suis, tamquam cum posuerit non sit regnaturus, nec intellegunt ita dictum, sicut est illud: confirmatum est cor eius; non commouebitur, donec uideat super inimicos suos; non enim, cum uiderit, iam commouebitur.]

CCXXVI. DE REGNO, QVOD PATRI FILIVS DICITVB TRADITVRVS. EX LIBRO DE TRINITATE SVPRA SCRIPTO, TITVLO VIII.

Quid ergo est: cum tradiderit regnum deo et patri? quasi modo non habeat regnum deus et pater. sed quia omnes iustos, quibus nunc regnat ex fide uiuentibus, mediator dei et hominum homo Christus Iesus perducturus est ad speciem, quam uisionem dicit idem apostolus facie ad faciem, ita dictum est: cum tradiderit regnum deo et patri, ac si diceretur: "cum perduxerit credentes ad contemplationem dei et patris". sicut enim dicit: omnia mihi tradita sunt a patre meo, et nemo nouit filium nisi pater; neque patrem quis nouit nisi filius et [*]( 3 I Cor. 15, 24 sq. 9 Ps. 111, 8 20 I Cor. 13, 12 23 Matth. 11, 27 ) [*]( « tt 1 arbitrem (ur add. m. 2) G Christum] om. P deo .,patri (et add. m. 2) G 3 tradere P: tradidit Gv 5 incuriosus 01 P studiosus G\'P 6 falli GlP uerbo G1- om. v namque G\': , que nam P etiam quod G\'v 7 illum (m ex d corr.) P 8 cum posuerit G\': posuerit GI P postea C\'o 13 num. et inscriptionem om. GPv 18 quibus PV: in quibus Gv n- regnat (unc add. m. 3) P regnat nunc v 23 sicut GlMV: sic v )

cui noluerit filius reuelare, tunc reuelabitur a filio pater, cum euacuauerit omnem principatum et omnem potestatem et uirtutem, id est ut necessaria non sit dispensatio similitudinum per angelicos principatus et potestates et uirtutes. ex quarum persona non inconuenienter intellegitur dici in cantico canticorum ad sponsam: similitudines auri faciemus tibi cum distinctionibus argenti, quoad usque rex in recubitu suo est, idest quoad usque Christus in secreto suo est, quia uita nostra abscondita est cum Christo in deo; cum Christus, inquit, apparuerit, uita uestra, tunc et uos cum ipso apparebitis in gloria. quod antequam fiat, uidemus nunc per speculum in aenigmate — hoc est in similitudinibus — tunc autem facie ad faciem.

Haec enim nobis contemplatio promittitur actionum omnium finis \'atque aeterna perfectio gaudiorum. filii dei enim sumus, et nondum apparuit quod erimus; scimus, quia cum apparuerit similes ei erimus, quoniam uidebimus eum, sicuti est. quod enim dixit famulo suo Moysi: ego sum qui sum; et dices itaque filiis Israhel: qui est, misit me ad uos: hoc contemplabimur, cum uiuemus in aeternum. ita quippe ait: haec est uita aeterna, ut cognoscant te unum uerum deum et quem misisti legum Christum. hoc fiet, cum uenerit dominus et inluminauerit occulta tenebrarum, cum tenebrae mortalitatis huius corruptionisque transierint. tunc erit mane nostrum, de quo in psalmo dicitur: mane [*](2 I Cor. 15, 24 6 Cant. 1,11 sq. 9 Col. 3, 3 sq. 12 I Cor. 13, 12 16 I Io. 3, 2 20 Ex. 3, 14 22 Io. 17, 3 25 cf. I Cor. 4, 5 27 Ps. 5, 4 ) [*]( 4 similitudinis v 8 quoad usque] quo usque v 11 apparebitu cum ipso Gv 13 enigmate GPVv 15 liaec] hac v contemplatione v 16 dei enim V: enim dei Gv 17 quod V: quid G; deest in v 20 dices (e ex i corr.) P itaque G\'Vv: sic- (in ras.) P; om. G. 21 contemplabitur v 22 aiaemas (e ex i corr.) P 23 est uita Y: est autem uita GPv unum V: IOlum Gv )

adstabo tibi et contemplabor. de hac contemplatione intellego dictum: cum tradiderit regnum deo et patri, id est cum perduxerit iustos, quibus nunc ex fide uiuentibus regnat mediator dei et hominum homo Christus Iesus, ad contemplationem dei et patris. [si desipio, corrigat me qui melius sapit; mihi aliud non uidetur. neque enim quaeremus aliud, cum ad illius contemplationem peruenerimus, quae nunc non est, quamdiu gaudium nostrum in spe est. spes . autem, quae uidetur, non est spes; quod enim uidet quis, quid sperat? si autem quod non uidemus speramus, per patientiam expectamus, quoad usque rex in recubitu suo est. tunc erit quod scriptum est: adimplebis me laetitia cum uultu tuo. illa laetitia nihil amplius requiretur, quia nec erit quod amplius requiratur. ostendetur enim nobis pater et sufficiet nobis. quod bene intellexerat Philippus, ut diceret: domine, ostende nobis patrem et sufficit nobis; sed nondum intellexerat eo quoque modo id ipsum se potuisse dicere: "domine, ostende nobis te, et sufficit nobis". ut enim hoc intellegeret, responsum est ei a domino: tanto tempore uobiscum sum, et non cognouistis me? Philippe, qui uidet me, uidet et patrem. sed quia uolebat eum ex fide uiuere, antequam illud posset uidere, secutus est et ait: non credis, quia ego in patre et pater in me? quamdiu enim sumus in corpore, peregrinamur a domino; per fidem enim ambulamus, non per speciem. contemplatio quippe merces [*]( 2 I Cor. 15, 24 8 Rom. 8, 24 sq. 12 cf. Cant. 1, 12 Pe. 15, 11 16 Io. 14, ssqq. 25 II Cor. 5, 6sq. ) [*]( 1 de] om. v 3 quibus GlV: in quibus G\'v 5 quae uncinis inclusa desunt in MV desipio (p in ras. G) Gv: desideo P 6 queremus v quaerimus GP 10 quid (d ex t corr.) P 12 in recnbitu scripsi (cf. p. 733, 8): cubito G. recubito P in accubitn G2x 15 ostendetur G3: ostenditur P ostendet Glv pater] patrem Gth sufficiat G\'v 17 sufficiet Glv 18 potuisse aap: potius G*v 21 uidet me P: me uidet Gv uidet et Gvt uief et P 25 peregrinam (ur add. m. 2) G 26 mercis P ) est fidei, cui mercedi per fidem corda mundantur, sicut scriptum est: mundans fide corda eorum. probatur autem, quod illi contemplationi corda mundantur, illa maxime sententia: beati mundicordes, quoniam ipsi deum uidebunt. et quia haec est uita aeterna, dicit deus in psalmis: longitudine dierum replebo eum et ostendam illi salutare meum. siue ergo audiamus: "ostende nobis filium", siue audiamus: ostende nobis patrem, tantundem ualet, quia neuter sine altero potest ostendi. unum quippe sunt, sicut ait: ego et pater unum sumus. denique propter ipsam inseparabilitatem sufficienter aliquando nominatur uel pater solus uel filius solus adimpleturus nos laetitia cum uultu suo.

Nec inde separatur utriusque spiritus, id est patris et filii spiritus, qui spiritus sanctus proprie dicitur spiritus ueritatis, quem hic mundus accipere non potest. hoc est enim plenum gaudium nostrum, quo amplius non est, frui trinitatis deo, ad cuius imaginem facti sumus. propter hoc aliquando ita loquitur de spiritu sancto, tamquam ipse solus sufficiat ad beatitudinem nostram; et ideo solus sufficit, quia separari a patre ac filio non potest, sicut et pater solus sufficit, quia separari a filio et spiritu sancto non potest, et filius ideo sufficit solus, quia separari a (patre et) spiritu sancto non potest. quid enim sibi uult quod ait: si diligitis m e, [*]( 2 Act. 15, 9 4 Matth. 5, 8 6 Ps. 90. 16 10 Iw 10, 30 12 cf. Pa. 15, 11 15 Io. 14, 17 24 Io. 14, 15 sqq. ) [*]( 1 cni G: cum P cuius v mercede GPv 3 illi P: illa GD contemplatione Gv mundentur P 4 sententiae P mundicordes a: mundocordes P mundi corde Gv 5 deus P: dominus Gv 6 longitudinem P 7 audiamus (i ex e corr.) P 8 tandundem P 9 ualeat P ostendi (i ex e corr.) P 10 denique Gv: deinde F 12 adimpleturos P1 adimpletos P1 17 est enim Gv: 3 nim P 18 trinitatis P: trinitate Gv deo P: dei G\'fJ 19 solus] om. Gv 20 sufficit P: sufficiat Gv 21 separare P ac Gv: et P sicut et P: sicut Gv 22 quia] quam Gl 23 a Gv: ab P patre et a: ojn. GPv 24 diligis (ti add. m. 2) P )

mandata mea seruate. et ego rogabo patrem, et alium aduocatum dabit uobis, ut nobiscum sit in aeternum, spiritum ueritatis, quem hic mundus accipere non potest, id est dilectores mundi? animalis autem homo non percipit quae sunt spiritus dei. sed adhuc uideri potest ideo dictum: et ego rogabo patrem, et alium aduocatum dabit uobis, quasi non sufficiat solus filius. illo autem loco ita de illo dictum est, tamquam solus omnino sufficiat: cum uenerit ille spiritus ueritatis, docebit uos omnem ueritatem. numquid ergo hinc separatur, tamquam ipse non doceat omnem ueritatem ? aut quasi hoc impleat spiritus sanctus quod minus potuit docere filius? dicant ergo, si placet, maiorem esse filio spiritum sanctum, quem minorem illo solent dicere. an quia non dictum est: "ipse solus" aut: "nemo nisi ipse uos docebit omnem ueritatem", ideo permittunt, ut cum illo docere credatur et filius ? apostolus ergo separauit filium ab sciendis his quae sunt dei, ubi ait: sic et quae sunt dei nemo scit nisi spiritus dei, ut iam isti peruersi possent ex hoc dicere, quod et filium non doceat quae dei sunt nisi spiritus sanctus tamquam maior minorem; cui filius ipse tantum tribuit, ut diceret: quia haec locutus sum uobis, tristitia cor uestrum impleuit. sed ego ueritatem dico: expedit uobis, ut ego eam. nam si non abiero, aduocatus non ueniet ad uos. hoc autem dixit non propter inaequalitatem uerbi dei et spiritus sancti, sed tamquam impedimento esset praesentia filii hominis apud eos, quominus ueniret ille [*]( 4 I Cor. 2, 14 9 Io. 16, 13 18 I Cor. 2, 11 22 Io. 16, 6sq. ) [*]( 4 dilectores (i ex e corr.) G animales P\' 5 sunt] ow. P 9 uenerit] uener P 11 separatur] s. fill.. (filius add. m. 3) G 13 maiorem P: minorem Gv esse filio-16 omnem ueritatem] P in ras. et in mg. 14 sanctum] om. P 17 quae Gv: qui P 19 possent GPv: possint a 20 filium a: filius G Pv 21 ipse OSP: ipsum 01 ipsi v 22 uobis P: om. Gv 26 spirita sancto P 27 esset GfJ: esse P ille G\'v: illi G\'P ) qui minor non esset, quia non semet ipsum exinaniuit sicut filius, formam serui accipiens.

QVOD VTILE CBEDENTEBVS FVERIT, VT AD PATREM IN FORMA SEBVI CHRISTVS ASCBNDBBIT. EX EODEM LIBRO, TITVLO VIDI.

Oportebat ergo, ut auferretur ab oculis eorum forma serui, quam intuentes hoc solum esse Christum putabant quod uidebant. inde est et illud quod ait: si diligeretis me, gauderetis, quoniam eo ad patrem, quia pater maior me est, id est propterea me oportet ire ad patrem; quia, dum me ita uidetis et ex hoc quod uidetis aestimatis, minor sum patre, atque ita circa creaturam susceptumque habitum occupati aequalitatem, quam cum patre habeo, non intellegitis. inde est et illud: noli me tangere; nondum enim ascendi ad patrem meum. tactus enim tamquam finem facit notionis, ideoque nolebat in eo esse finem intenti cordis in se, ut hoc quod uidebatur tantummodo putaretur. ascensio autem ad patrem erat ita uideri, sicut aequalis est patri, ut ibi esset finis uisionis, quae sufficit nobis.]

CCXXVI. QVOMODO TBADITVBVS SIT REGNVM FILIVS PATBI. EX LIBRO DE TRINITATE SVPBA SCBIPTO, TITVLO X.

[Sed propter insinuationem trinitatis personis etiam singulis nominatis dicuntur quaedam, non tamen aliis separatis [*]( 1 cf. Philipp. 2, 7 8 Io. 14, 28 14 Io. 20, 17 ) [*]( 1 semet ipeum non G*v 2 forma P 3 cap. CCXLVI P CCXLVII Gv; decst in MV 4 ex] ut ex P 6 auferretur G*: auferetur G\'P auferatur O\'tJ 11 et] del. Ot; om. v 12 sum] 5 G* in raa. 2 litt.j om. v creaturam G*: creaturae GlPv 13 intellegetia Gl 14 inde PtJ: unde G et] om. v 16 ideoque cadd. m. 2) v 19 esset] esse v 20 cap. CCXLVII P CCXLVIII Gv 21 ex] ex eodem OPtJ 22 de trinitate n MY: om. GPv 23 quae uncinia indusi om. MV ) [*]( vnn. ) [*]( 47 )

intelleguntur propter eiusdem trinitatis unitatem unamque substantiam atque deitatem patris et filii et spiritus sancti.]

Tradet itaque regnum deo et patri dominus noster Iesus Christus non se inde separato nec spiritu sancto, quoniam perducet credentes ad contemplationem dei, ubi est finis omnium bonarum actionum et requies sempiterna et gaudium, quod non auferetur a nobis. hoc enim significat in eo quod dicit: iterum uidebo uos, et gaudebit cor uestrum, et gaudium uestrum nemo auferet a uobis. huius gaudii similitudinem praesignabat Maria sedens ad pedes domini et intenta in uerbum eius, quieta scilicet ab omni actione et intenta in ueritatem secundum quendam modum, cuius capax est ista uita, quo tamen praefiguraret illud quod futurum est in aeternum. Martha quippe sorore sua in necessitatis actione conuersante quamuis bona et utili, tamen cum requies successerit transitura, ipsa requiescebat in uerbo domini, et ideo dominus conquerenti Marthae, quod eam soror non adiuuaret, respondit: Maria optimam partem elegit, quae non auferetur ab ea; non partem malam dixit quod agebat Martha, sed istam optimam, quae non auferetur. illa enim quae in ministerio indigentiae est, cum indigentia ipsa transierit, auferetur. boni quippe operis transituri merces est requies permansura. in illa igitur contemplatione deus erit omnia in omnibus, quia nihil ab illo aliud requiretur, sed solo ipso inlustrari perfruique sufficiet. ideoque ille in quo spiritus interpellat gemitibus inenarrabilibus: unam, inquit, petii a domino, hanc requiram, ut inhabitem in domo domini per omnes dies uitae meae, ut contempler delectationem domini. contemplabimur enim [*]( 8 Io. 16, 22 18 Luc. 10, 42 26 cf. Rom. 8, 26 Ps. 26, 4. ) [*]( 4 Christus MV: om. GPv nec V: nec patre nec GPv 6 bonorum G\'P 8 dicit V: ait GPv 9 huius gaudii—739, 26 uado ad patrem MV: om. GPv 17 conquaerenti MV 20 istam a: ista MV 25 inlustrari (1 add. m. 2) V 29 contemplabimor V: contemplabitur M )

deum patrem et filium et spiritum sanctum, cum mediator dei et hominum homo Christus Iesus tradiderit regnum deo et patri, ut iam non interpellet pro nobis mediator et sacerdos noster, filius dei et filius hominis, sed et ipse, in quantum sacerdos est, assumta propter nos forma serui subiectus sit ei qui illi subiecit omnia et cui subiecit omnia, ut, in quantum deus est, cum illo nos subiectos habeat, in quantum sacerdos, nobiscum illi subiectus sit.

Cum ergo tradiderit regnum deo et patri, id est cum credentes et uiuentes ex fide, pro quibus nunc mediator dei et hominum interpellat, perduxerit ad contemplationem, cui percipiendae suspiramus et gemimus, et transierit labor et gemitus, iam non interpellabit pro nobis tradito regno deo et patri. hoc significans ait: haec uobis I ocutus s u m in similitudinibus; ueniet hora, quando iam non in similitudinibus loquar uobis, sed manifeste de patre nuntiabo uobis, id est iam non erunt similitudines, cum uisio fuerit faciem ad faciem. hoc est enim quod ait: sed manifeste de patre nuntiabo uobis, ac si diceret: "manifeste patrem ostendam uobis"; nuntiabo quippe ait, quia uerbum eius est. sequitur enim et dicit: illa die in nomine meo petitis, et non dico uobis, quia ego rogabo patrem; ipse enim pater amat uos, quia uos me amastis et credidistis, quia ego a deo exiui. (a patre exiui) et ueni in hunc mundum; iterum relinquo mundum et uado ad patrem. quid est: a patre exiui nisi "non in ea forma, in qua aequalis sum patri, sed aliter, id est in assumta creatura minor apparui" ? et quid est: ueni in hunc mundum nisi "formam serui, [*]( 9 I Cor. 15, 24 14 Io. 16, 25-29 ) [*]( d. 6 qui illi a: illi qui MV 10 meator (di add. m. 2) M 14 loquutas V loqutus M 18 faciem ad Y (cf. d. ciu. d. II p. 624 et 628 ed. Dombarl): facie ad M 25 a patre exiui a: om. MV 27 patre (e ex i corr.) P eiii Glpt non ea (om. in) P in qua MV: qua GPv sum] -g- P 28 assumtam M V aparui P 29 mundam] add. P* supr. tiers. forma P ) [*]( 47* )

quam me exinaniens accepi, etiam peccatorum, qui istum mundum diligunt, oculis demonstraui" ? et quid est: iterum relinquo mundum nisi "ab aspectu dilectorum mundi aufero quod uiderunt"? et quid est: uado ad patrem nisi "doceo me sic intellegendum a fidelibus meis, quomodo aequalis sum patri" ? hoc qui credunt, digni habentur perduci a fide ad speciem, id est ad ipsam uisionem, quo perducens dictus est tradere regnum deo et patri. fideles quippe eius, quos redemit sanguine suo, dicti sunt regnum eius, pro quibus nunc interpellat. tunc autem illic eos sibi faciens inhaerere, ubi aequalis est patri, non iam rogabit patrem pro eis; ipse enim, inquit, pater amat uos. ex hoc enim rogat, quo minor est patre; quo uero aequalis est, exaudit cum patre. [unde se ab eo quod dixit: ipse enim pater amat uos, utique ipse non separat, sed secundum ea facit intellegi quae supra commemoraui satisque insinuaui, plerumque ita nominari unamquamque in trinitate personam, ut et aliae illic intellegantur. sic itaque dictum est: ipse enim pater amat uos, ut consequenter intellegatur et filius et spiritus sanctus, non quia modo nos non amat qui proprio filio non pepercit, sed pro nobis omnibus tradidit eum, sed tales nos amat deus, quales futuri sumus, non quales sumus. quales enim amat, tales in aeternum conseruat. quod tunc erit, cum tradiderit regnum deo et patri, qui nunc interpellat pro nobis, ut iam non roget patrem, quia ipse pater e r [*]( 20 cf. Rom. 8, 32 24 I Cor. 15, 24 ) [*]( * 1 quam me] qua me Y qui e M accepi (e ex i corr.) P mundum istum GPfJ 3 dilectorum] delictorum G\' 5 doce" (0 add. m. 2) P 6 habentur MPlV: habebuntur GPb 7 quo Gw: qua MPY quod O. 8 et] om. P* fidelis 01 11 rogabit (i ex a corr.) P 13 eet pat-re (e? rae.) Y aequalis (om. est) G PfJ patre. (m ras.) G 14 quae uncinis daust om. MV 15 separat] se separat v 17 unamquamque] umquamque P alia P 18 intellegatur P 19 spiritus (om. et) P* B 24 nunc] tunc (corr. m. 2) P ) amat uos. quo autem merito nisi fidei, qua credimus, antequam illud quod promittitur uideamus? per hanc enim peruenimus ad speciem, ut tales amet, quales amat ut simus, non quales odit quia sumus, et hortatur ac praestat, ne tales esse semper uelimus.]

CCXXVIII. QVA DISCRETIONE INTELLEGENDVS SIT NVNC AEQVALIS PATRI FILIVS, NVNC AVTEM MINOR, ET QVA RATIONE FILIVS NESCIRE DICATVR DIEM ET HORAM. EX LIBRO DE TRINITATE S. S. T. XI.\'

Quapropter cognita ista regula intellegendarum scripturarum de filio dei, ut distinguamus, quid in eis sonet secundum formam dei, in qua est et aequalis est patri, et quid secundum formam serui, quam accepit et minor est patre, non conturbabimur tamquam contrariis ac repugnantibus inter se sanctorum librorum sententiis. nam secundum formam dei aequalis est patri et filius et spiritus sanctus, quia neuter eorum creatura est, sicut iam ostendimus; secundum formam autem serui minor est patre, quia ipse dixit: pater maior me est; minor est se ipso, quia de illo dictum est: semet ipsum exinaniuit; minor est spiritu sancto, quia ipse ait: qui dixerit blasphemiam in filium hominis, dimittetur ei; qui autem dixerit in spiritum sanctum, non dimittetur ei. et in ipso uirtutes operatus [*]( 19 Io. 14, 28 20 Philipp. 2, 7 22 Matth. 12, 32 ) [*]( 1 uos OIPfJ: nos G* quo. (d ras.) G 2 peruenimus G PfJ: peinemenras P2 3 amet] amat P 5 es" (se add. m. 2) P -per (sem add. m. 2) G ue*limtis (1 ras.) P 6 cap. CCXLVIII P CCXLVIIII Gv 8 et qua ratione-horam MPV: om. Gv 9 dicatur] om. Pl horam] h. qu5 (qua P1) scit pater P 12 souat v 13 qua est et MV: qua Gv 15 conturbabitur v 18 fonnam] hanc formam v 19 autem] om. v 23 dimittetur Y: remittetur GPo )

est dicens: si ego in spiritu eicio daemonia, certe superuenit super uos regnum dei. et apud Esaiam dicit, quam lectionem ipse in synagoga recitauit et de se completam sine scrupulo dubitationis ostendit: spiritus, inquit, domini super me, propter quod unxit me euangelizare pauperibus, misit me praedicare captiuis remissionem et cetera, ad quae facienda ideo se dicit missum, quia spiritus domini est super eum. secundum formam dei omnia per ipsum facta sunt, secundum formam serui ipse factus est ex muliere, factus sub lege; secundum formam dei ipse et pater unum sunt, secundum formam serui non uenit facere uoluntatem suam, sed uoluntatem eius qui misit eum; secundum formam dei, sicut habet pater uitam in semet ipso, sic dedit filio habere uitam in semet ipso; secundum formam serui tristis est anima eius usque ad mortem et: pater, inquit, si fieri potest, transeat hic calix; secundum formam dei ipse est uerus deus et uita aeterna; secundum formam serui factus est oboediens usque ad mortem, mortem autem crucis; secundum formam dei omnia, quae habet pater, ipsius sunt: et omnia, inquit, tua mea sunt et mea tua; secundum formam serui non est doctrina illius, sed illius qui eum misit.

Et de die et hora nemo scit, neque angeli in caelo neque filius, nisi pater. hoc enim nescit quidquid nescientes [*]( 1 Matth. 12, 28 4 Es. 61,1 Luc. 4,18 sq. 9 Io. 1, 3 10 cf. Gal. 4, 4 11 cf. Io. 10, 30 12 cf. Io. 6, 38 13 Įo. 5, 26 16 Matth. 26, 38 sq. 18 I Io. 5, 20 19 Philipp. 2, 8 21 cf. Io. 16,15 Io. 17, 10 23 cf. Io. 7,16 24 Marc. 13,32 ) [*]( 1 spiritu V: spiritu dei GPv 3 synagogam Y 4 spiritus-20 autem crucis MPV: om. Gv 5 uncxit P 6 euangelizare — misit me] add. P1 in mg. 7 remissione M 20 ante secundum formam praemittunt Gv titulum: CCL. Qua ratione nescire dicatur filius diem et horam quam scit pater. ex eodem libro de trinitate t. XII. 21 tua mea sunt inquit GPv 22 et mea V: et omnia mea Gv non eat .1". (eias add. m. 3) G 23 illius V (cf. p. 372,12): ipsrus GPc 24 de] om. V in caelo] om. v 25 nescit] scit P quidquid Horte!: quotquot V quod GpfJ )

facit, id est quod non ita sciebat, ut tunc discipulis indicaret, sicut dictum est ad* Abraham: nunc cognoui, quia times deum, id est "nunc feci, ut cognosceres", quia et ipse sibi in illa temtatione probatus innotuit. nam et illud utique dicturus erat discipulis tempore opportuno, de quo futuro tamquam praeterito loquens ait: iam non dicam uos seruos, sed amicos; seruus enim nescit uoluntatem domini sui, uos autem dixi amicos, quia omnia, quae audiui a patre meo, nota uobis feci; quod nondum fecerat, sed quia certo facturus erat, quasi iam fecisset locutus est. ipsis enim ait: multa habeo uobis dicere, sed non potestis illa portare modo, inter quae intellegitur et de die et de hora. nam et apostolus: neque enim iudicaui me, inquit, scire aliquid inter uobis nisi Iesum Christum, et hunc crucifixum; eis enim loquebatur qui capere altiora de Christi deitate non poterant. quibus etiam paulo post dicit: non potui uobis loqui quasi spiritalibus, sed quasi carnalibus. hoc ergo inter illos nesciebat quod per illum scire non poterant, et hoc solum se scire dicebat quod eos per illum scire oportebat. denique sciebat inter perfectos quod inter paruulos nesciebat; ibi quippe ait: sapientiam loquimur inter perfectos. eo namque genere locutionis nescire quisque dicitur quod occultat, quo dicitur fossa caeca quae occulta est. neque enim aliquo genere locuntur scripturae, quod in consuetudine humana non inueniatur, quia utique hominibus locuntur.

Secundum formam dei dictum est: ante omnes colles genuit me, id est ante omnes altitudines creaturarum, et: [*]( 2 Gen. 22, 12 6 Io. 15, 15 11 Io. 16, 12 13 I Cor. 2, 2 17 I Cor. 3, 1 22 I Cor. 2, 6 27 Pron. 8, 25 ) [*]( 4 et] om. Gv 5 oportuno Gv 9 feci uobis v 10 certo OlV: pro certo G\'v loquutus 7 12 illa] om. vl intellegitur (om. et) Gv 13 hora (om. de) Gv 14 scire inquit Gv inter uobis V (cf. gr. iv vfj.lv, Rdnsch p. 442): in uobis Gv 15 et hunc crucihum] om. v 17 loqui uobis Gv 19 et Gv: de V 20 se] om. v 23 loquutionis V 24 quo] quod P 25 (et 26) loquuntur V humano v 27 forma V 28 et] om. v )

ante luciferum genui te, id est ante omnia tempora et temporalia; secundum formam autem serui dictum est: dominus creauit me in principio uiarum suarum, quia secundum formam dei dixit: ego sum ueritas, secundum formam serui: ego sum uia. quia enim ipse est primogenitus a mortuis, iter fecit ecclesiae suae ad regnum dei, ad uitam aeternam, cui caput est ad immortalitatem etiam corporis; ideo creatus est in principio uiarum dei in opera eius. secundum enim formam dei principium est, quod et loquitur nobis, in quo principio fecit deus caelum et terram; secundum formam autem serui sponsus procedens de thalamo suo. secundum formam dei primogenitus omnis creaturae et: ipse est ante omnes et omnia illi constant; secundum formam serui ipse est caput corporis ecclesiae. secundum formam dei dominus gloriae, unde manifestum est, quod ipse glorificet sanctos suos: quos enim praedestinauit, ipsos et uocauit; et quos uocauit, ipsos et iustificauit; quos autem iustificauit, ipsos et glorificauit de illo quippe dictum est, quod iustificet impium; de illo dictum est, quod sit iustus et iustificans. si ergo quos iustificauit ipsos et glorificauit, qui iustificat, ipse glorificat, qui est, ut dixi, dominus gloriae. secundum formam tamen serui satagentibus discipulis de glorificatione sua respondit: sedere ad dexteram meam aut ad sinistram non est meum dare uobis, sed quibus paratum est a patre meo.

Quod autem paratum est a patre eius, et ab ipso filio [*]( 1 Ps. 109, 3 2 Proa. 8, 22 4 Io. 14, 6 6 cf. Apoc. 1, 5 9 cf. Io. 8, 26 10 Gen. 1, 1 11 PI. 18, 6 12 Col. 1, 15 et 17 sq. 15 cf. I Cor. 2, 8 17 Rom. 8, 30 20 cf. Rom. 4, 5 21 cf. Bom. 3, 26 24 Matth. 20, 23 ) [*]( 1 tempora et GSpV: om. Glv 4 quia V: qui v nerites secundum V: u. et secundum GPv 8 creatus (om. eat) v 11 procedeos F: procedit v 14 illi GlV: in illo G*v 15. forma F 17 praedistiuauit v 21 iustus sit v 22 ipse F: ipse et Qv ipse est et qui P 25 meam aut ad sinistram GPV: aut sinistram meam v )

paratum est, quia ipse et pater unum sunt. iam enim ostendimus in hac trinitate per multos locutionum diuinarum modos etiam de singulis dici quod omnium est propter inseparabilem operationem unius eiusdemque substantiae. sicut et de spiritu sancto dicit: cum ego iero, mittam eum ad uos. non dixit: "mittemus", sed ita, quasi tantum filius eum missurus esset, non et pater, cum alio loco dicat: haec locutus sum uobis apud uos manens; aduocatus autem ille, spiritus sanctus, quem mittet pater in nomine meo, ille uobis declarabit omnia. hic rursus ita dictum est, quasi non eum missurus esset et filius, sed tantum pater. sicut ergo ista, ita et illud quod ait: quibus paratum est a patre meo cum patre se intellegi uoluit parare sedes gloriae quibus uellet. sed dicit aliquis: „illic, cum de spiritu sancto loqueretur, ita missurum se ait, ut non negaret patrem missurum, et alio loco ita patrem, ut non negaret se missurum; hic uero aperte ait: non est meum dare, atque ita secutus a patre dixit ista praeparata." sed hoc est quod praestruximus secundum formam serui dictum, ut ita intellegeremus: non est meum dare uobis, ac si diceretur: "non est humanae potestatis hoc dare", ut per illud intellegatur hoc dare, per quod deus et aequalis est patri. non est meum, inquit, dare, id est: "non humana potestate ista do, sed quibus paratum est a patre meo; sed iam tu intellege, quia, si omnia quae habet pater mea sunt, et hoc utique meum est et cum patre ista paraui" .

Nam et illud quaero, quomodo dictum sit: si quis non [*](1 cf. Io. 10, 30 5 Io. 16, 7 7 Io. 14, 25 sq. 12 (et 23) Matth. 20, 23 25 Io. 16, 15 28 Io. 12, 47—50 ) [*]( 1 ipse V: et ipse v 4 unius V: hniua v 5 de (tlPVv: om. G. ego] ergo Gap iero V: abiero GPtJ eum V: illum G Pt 6 mittemus GfJ: mittimus V 8 loquutaa V 9 mittit v 12 qaibus V: sed quibus Gv 15 se missorum Gv 18 a patre Gpt,,: aperte pi (?) V 19 praestruximus V: praestrinzimus v 22 boc Y: haec Gpy, per quod (fiPb: quod per V pro quod U. et] om. P1 28 sit V: est v )

audit me, ego non iudicabo illum. fortassis enim ita hoc dixit: ego non iudicabo illum, quemadmodum ibi: non est meum dare uobis. sed quid hic sequitur? non enim ueni, inquit, ut indicem mundum, sed ut saluum faciam mundum. deinde adiungit et dicit: qui me spernit et non accipit uerba mea, habet qui se iudicet. hic iam intellegeremus patrem, nisi adiungeret et diceret: uerbum, quod locutus sum, ipsum iudicabit illum in nouissima die. quid igitur? iam nec filius indicabit, quia dixit: ego non iudicabo illum, nec pater sed uerbum, quod locutus est filius? immo audi adhuc quod sequitur: quia ego, inquit, non ex me locutus sum, sed ille qui misit me pater, ille mandatum mihi dedit, quid dicam et quid loquar. et scio, quia mandatum eius uita aeterna est. quae ego loquor ita ut dixit mihi pater, sic loquor. si ergo non iudicat filius, sed uerbum, quod locutus est filius, ideo autem iudicat uerbum, quod locutus est filius, quia non ex se locutus est filius, sed qui misit eum pater mandatum ei dedit, quid dicat et quid loquatur: pater utique iudicat, cuius uerbum est, quod locutus est filius, atque ipsum uerbum, uerbum patris, idem ipse est filius. non enim aliud est mandatum patris, aliud uerbum patris; nam et uerbum hoc appellauit et mandatum. uideamus ergo, ne forte quod ait: ego non ex me locutus sum, hoc intellegi uoluerit: "ego non ex \'me natus sum". si enim uerbum patris loquitur, se ipsum loquitur, quia ipse est uerbum patris. plerumque enim dicit: dedit mihi pater; in quo uult intellegi, quod eum genuerit pater, ut non iam tamquam exsistenti et non habenti dederit [*]( 28 Io. 5, 86 ) [*]( 1 me F: uerba mea Gpt) non] om. G1 2 illum F: eum v 8 quid Y: om. GPv 7 intellegerimus v 8 loquutus V 9 nouissimo Gv 11 (et 12) loquutus Y immo] inmo v 12 locutus sum-dicam et] om. v 14 quid loquar F: aliquid 1. v 17 (18. 21) loquutus Y 19 dedit ei v 21 uerbum uerbum (uerbum del. m. 2) F: uerbum Gv 25 loquutus Y 28 dedit] om. v 29 iam tamquam P2Y: tamquam G\'P\'v tamquam iam G* ) aliquid, sed ipsum dedisse, ut haberet, genuisse est, ut esset. non enim sicut creatura, ita dei filius ante incarnationem et ante assumtam creaturam unigenitus, per quem facta sunt omnia, aliud est et aliud habet, sed hoc ipsum est, quod est id quod habet. quod illo loco manifestius dicitur, si quis ad capiendum sit idoneus, ubi ait: sicut habet pater uitam in semet ipso, ita dedit filio habere uitam in semet ipso; neque enim iam exsistenti et uitam non habenti dedit, ut haberet uitam in semet ipso, cum eo ipso quod est uita sit. hoc est ergo: dedit filio habere uitam in semet ipso, genuit filium esse incommutabilem uitam, quod est uita aeterna. cum ergo uerbum dei sit filius dei et filius dei sit uerus deus et uita aeterna, sicut in epistula sua dicit Iohannes, etiam hic quid aliud agnoscimus, cum dicit dominus: uerbum, quod locutus sum, ipsum iudicabit eum in nouissimo die? et ipsum uerbum patris uerbum esse dicit et mandatum patris, ipsumque mandatum uitam aeternam. et scio, inquit, quia mandatum eius uita aeterna est.

Quaero itaque, quomodo intellegamus: ego non iudicabo, sed uerbum, quod locutus sum, iudicabit. quod ex consequentibus apparet ita dictum, ac si diceret: "ego non iudicabo, sed uerbum patris iudicabit." uerbum autem patris est ipse filius dei. sicine intellegendum est: "ego non iudicabo, sed iudicabo"? quomodo istud potest esse uerum nisi ita: negoego scilicet non iudicabo ex potestate humana, quia filius hominis sum, sed ego iudicabo ex potestate uerbi, quoniam filius dei sum." aut si contraria et repugnantia uidentur: „ego non iudicabo, sed iudicabo", quid illic dicemus, ubi ait: mea [*]( 6 (et 10) Io. 5, 26 18 I Io. 5, 20 15 Io. 12, 48 18 Io. 12, 50 29 Io. 7, 16 ) [*]( 3 ante assumtam creaturam V: assumptionem creaturae GP\'v ante assnmptionem creaturae P\' 9 cum eo ipso GPtJ: om. V 15 loquutus V 18 eius 0ZPestis V; om. GI Plv 21 loquutus V 24 sicine V: om. v 25 sed V: sed ego GP; om. v 28 contraria et repugnantia GPv: contrariae repugnantiae V 29 sed F: sed ego GPv dicimus v )

doctrina non est mea? quomodo mea? quomodo non mea? non enim dixit: "ista doctrina non est mea," sed: mea doctrina non est mea; quam dixit suam, eandem dixit non suam. quomodo istud uerum est, nisi secundum aliud suam dixerit, secundum aliud non suam, secundum formam dei suam, secundum formam serui non suam? cum enim dicit: non est mea, sed eius qui misit me, ad ipsum uerbum nos facit recurrere; doctrina enim patris. est uerbum patris, qui est unicus filius. quid sibi et illud uult: qui in me credit, non in me credit? quomodo in ipsum? quomodo non in ipsum ? qua ratione tam contrarium sibique aduersum potest intellegi? qui in me, inquit, non in me credit, sed in eum qui me misit, nisi ita intellegas: qui in me credit, non in hoc quod uidet credit, ne sit spes nostra in creatura, sed in illo qui suscepit creaturam, in qua humanis oculis appareret, et sic ad se aequalem patri contemplandum per fidem corda mundaret. ideoque ad patrem referens intentionem credentium et dicens: non in me credit, sed in eum qui me misit, non utique se a patre, id est ab illo qui eum misit, uoluit separari, sed ut sic in eum crederetur, quomodo in patrem, cui aequalis est. quod aperte alio loco dicit: credite in deum, et in me credite, id est "sicut creditis in deum, sic et in me, quia ego et pater unus deus". sicut ergo hic tamquam abstulit a se fidem hominum et in patrem transtulit dicendo: non in me credit, sed in eum qui me misit, a quo tamen se non utique separauit: sic etiam quod ait: non est meum dare, sed quibus paratum est a patre meo puto clarere, secundum quid utrumque accipiendum sit. tale est enim et illud: ego non iudicabo, cum ipse iudicaturus sit uiuos et mortuos, sed quia non ex [*]( 9 (12. 18. 25) Io. 12, 44 22 Io. 14,1 30 cf. II Tim. 4,1 ) [*](2 sed mea T: om. v 3 est V: om. v 7 me misit Ov 8 uerbum V: et uerbum v 12 qui in me F: qai in me credit G Pv 16 et V: ac Qv 21 patrem OPv: patre V 23 sic GV: sicut v 25 transtulit GPv: abstulit V 28 clarere Y: dare quod v quid V: om. v 29 iudicabo V: iudicabo eum v ) potestate humana, propterea recurrens ad deitatem sursum erigit corda hominum, propter quae subleuanda descendit.

CCXXVIIII. DE VNITATE PERSONAE FILII DEI ET FILII HOMINIS SIVE IN GLORIA SIVE IN HVMILITATE. EX LIBRO DE TRINITATE s. 8. T. XIII.

Nisi tamen idem ipse esset filius hominis propter formam serui, quam accepit, qui est filius dei propter formam dei, in qua est, non diceret apostolus Paulus de principibus huius saeculi: si enim cognouissent, numquam dominum gloriae crucifixissent. ex forma enim serui crucifixus est, et tamen dominus gloriae crucifixus est; talis enim erat illa susceptio, quae deum hominem faceret et hominem deum. quid tamen propter quid et quid secundum quid dicatur, adiuuante domino prudens et diligens et pius lector intellegit. nam ecce diximus, quia secundum id quod deus est glorificat suos, secundum hoc utique, quod dominus gloriae est; et tamen dominus gloriae crucifixus est, quia recte dicitur et deus crucifixus, non ex uirtute diuinitatis, sed ex infirmitate carnis, sicut dicimus, quia secundum id quod deus est iudicat, hoc est ex potestate diuina, non ex humana; et tamen ipse homo iudicaturus est, sicut dominus gloriae crucifixus est. ita enim aperte dicit: cum uenerit filius hominis in gloria sua et omnes angeli cum eo, tunc congregabuntur ante eum omnes gentes et cetera, quae de futuro iudicio usque ad ultimam sententiam in eo loco praedicantur. et Iudaei quippe, qui in malitia perseuerantes in illo iudicio puniendi sunt, sicut alibi scriptum est, uidebunt in quem pupugerunt. cum enim et boni et mali uisuri sint [*]( 10 I Cor. 2, 8 19 cf. II Cor. 13,4 23 Matth. 25, 31 sq. 28 Io. 19, 37 (Zach. 12, 10) ) [*]( 3 cap. OCXXVIIII decst in ommbus libris praeter MV 14 tamen a: tam (uel tum) enim V )

iudicem uiuorum et mortuorum, procul dubio eum mali uidere non poterunt nisi secundum formam, qua filius hominis est, sed tamen in claritate, in qua iudicabit, non in humilitate, in qua iudicatus est. ceterum illam dei formam, in qua aequalis est patri, procul dubio impii non uidebunt. non enim sunt mundicordes; beati enim mundicordes, quoniam ipsi deum uidebunt. et ipsa uisio est faciem ad faciem, quae summum praemium promittitur iustis, et ipsa fiet, cum tradet deo regnum et patri. in quo et suae formae uisionem uult intellegi, subiecta deo uniuersa creatura et ipsa, in qua filius dei filius hominis factus est, quia secundum hanc et ipse filius tunc subiectus illi erit, qui ei subiecit omnia, ut sit deus omnia in omnibus. alioquin si filius dei iudex in forma, in qua aequalis est patri, etiam impiis cum iudicaturus est apparebit, quid est quod pro magno dilectori suo pollicetur dicens: et ego diligam eum et ostendam me ipsum illi? quapropter filius hominis iudicaturus est, nec tamen ex humana potestate, sed ex ea qua filius dei est; et rursus filius dei iudicaturus est, nec tamen in ea forma apparens., in qua deus est aequalis patri, sed in ea qua filius hominis est.

Itaque utrumque dici potest, et: filius hominis iudicabit, et: non filius hominis iudicabit: (et filius hominis iudicabit), ut uerum sit quod ait: cum uenerit filius hominis, tunc congregabuntur ante eum omnes gentes; et non filius hominis iudicabit, ut uerum sit quod ait: ego non iudicabo et: ego non quaero gloriam meam; est qui quaerat et iudicet. nam secundum id quod in iudicio non forma dei, sed forma filii hominis apparebit, nec ipse pater iudicabit. (secundum hoc enim dictum est: pa ter [*]( 6 Matth. 5, 8 7 cf. I Cor. 13, 12 9 cf. I Cor. 15, 24 11 I Cor. 15, 28 16 Io. 14, 21 24 Matth. 25, 31 sq. 26 Io. 12, 47 27 Io. 8, 50 30 Io. 5, 22 ) [*]( 7 faciem ad V (cf. p. 739,18): facie ad a 10 subiecta a: subiecta V 11 quia a: qua V 23 et (scripsi: quia o) filius-iudicabit a: om. V 30 secundum hoc-quemquam o: om. V )

non iudicat quemquam), sed omne iudicium dedit filio. quod utrum ex illa locutione dictum sit, quam supra commemorauimus, ubi ait: sic dedit filio habere uitam in semet ipso, ut significaret, quia sic genuit filium, an ex illa qua loquitur apostolus dicens: propter quod eum suscitauit et donauit ei nomen, quod est super omne nomen - hoc enim de filio hominis dictum est, secundum quem dei filius suscitatus est a mortuis. ille quippe in forma dei aequalis est patri, ex qua se exinaniuit formam serui accipiens; in ipsa forma serui et agit et patitur et accipit, quae consequenter contexit apostolus: humiliauit se, factus oboediens usque ad mortem, mortem autem crucis. propter quod eum exaltauit et donauit ei nomen, quod est super omne nomen, ut in nomine Iesu omne genu flectatur caelestium, terrestrium et infernorum et omnis lingua confiteatur, quia dominus Iesus Christus in gloria est dei patris — utrum ergo secundum illam an secundum istam locutionem dictum sit: omne iudicium dedit filio, satis hic apparet, quia, si secundum illud diceretur, secundum quod dictum est: dedit filio habere uitam in semet ipso, non utique diceretur: pater non iudicat quemquam: secundum hoc enim, quod aequalem pater genuit filium, iudicat cum illo. secundum hoc ergo dictum est, quod in iudicio non in forma dei, sed forma filii hominis apparebit, non quia non iudicabit qui omne iudicium dedit filio, cum de illo filius dicat: est qui quaerat et iudicet, sed ita dictum est: pater non iudicat quemquam, sed omne iudicium dedit filio, ac si diceretur: "patrem nemo uidebit in iudicio uiuorum et mortuorum, sed omnes filium", quia et filius hominis est, ut possit et ab impiis uideri, cum et illi uidebunt in quem pupugerunt. [*]( 3 (et 21) Io. 5, 26 5 (et 11) Philipp. 2, 8 sqq. 31 Io. 19, 37 (Zach. 12, 10) ) [*]( 2 loquutione V 18 loquationem V 20 hic F: hinc a 28 non] om. V1; add. V supr. uers. )

Quod ne conicere potius quam aperte demonstrare uideamur, proferimus eiusdem domini certam manifestamque sententiam, qua ostendimus ipsam fuisse causam, ut diceret: pater non iudicat quemquam, sed omne iudicium dedit filio, quia index forma filii hominis apparebit, quae forma non est patris, sed filii, nec ea filii, in qua aequalis est patri, sed in qua minor est patre, ut sit in iudicio conspicuus et bonis et malis. paulo post enim dicit: amen dico uobis, quia qui uerba mea audit et credit in eum qui me misit, habet uitam aeternam et in iudicium non ueniet, sed transiet de morte inuitam. haec uita aeterna est illa uisio, quae non pertinet ad malos. deinde sequitur: amen, amen dico uobis, quia ueniet hora et nunc est, cum mortui audient uocem filii dei, et qui audierint, uiuent. et hoc proprium est piorum, qui sic audiunt de incarnatione eius, ut credant, quia filius dei est, id est sic eum propter se factum accipiant minorem patre in forma serui, (ut credant, quia aequalis est patri in forma dei.) et ideo sequitur et hoc ipsum commendans dicit: sicut enim habet pater uitam in semet ipso, ita dedit et filio uitam habere insemet ipso. deinde uenit ad uisionem suae claritatis, in qua uenturus est ad iudicium, quae uisio communis erit et impiis et iustis. sequitur enim et dicit: et potestatem dedit ei et iudicium facere, quoniam filius hominis est. puto nihil esse manifestius. nam quia filius dei est et aequalis est. patri, non accipit hanc potestatem iudicii faciendi, sed habet illam cum patre in occulto; accipit autem illam, ut boni et mali eum uideant iudicantem, quia filius hominis est. uisio quippe filii hominis exhibebitur et malis; nam uisio formae dei non nisi mundis corde, quia ipsi deum uidebunt, id est solis piis, quorum dilectioni hoc ipsum promittit, quia [*]( 3 Io. b, 22 8 Io. 5, 24-28 30 Matth. 5, 8 ) [*]( 3 ostendimus V: ostendamus a 5 filii a: fili V 7 bonis a: bonus V 17 ut credant-forma dei a: om. V 31 ipsum a: ipsad V (cf. Sdnsch l. c. p. 276) quia ostendere V (cfp. 540, 9 et Viet. Vito p. 78, 16 ed. Petschenig): quia.... ottendet a )

ostendere se ipsum illis. et ideo uide quid sequitur: nolite, inquit, mirari hoc. quid nos prohibet mirari nisi illud quod re uera miramur omnis, qui non intellegit, ut ideo diceret patrem dedisse ei potestatem et iudicium facere, quoniam filius hominis est, cum magis quasi hoc exspectaretur, ut diceret, quoniam filius dei est? sed quia filium dei secundum id quod in forma dei aequalis est patri uidere iniqui non possunt, oportet autem, ut iudicem uiuorum et mortuorum, cum coram iudicabuntur, et iusti uideant et iniqui: nolite, inquit, hoc mirari, quoniam ueniet hora, in qua omnes qui iudicabuntur sunt audient uocem eius, et prodient qui bona gesserunt in resurrectionem uitae, qui mala gesserunt in resurrectionem iudicii. ad hoc ergo oportebat, ut ideo acciperet illam potestatem, quia filius hominis est, ut resurgentes omnes uiderent eum in forma, in qua uideri ab omnibus potest, sed alii ad damnationem, alii ad uitam aeternam. quae est autem uita aeterna nisi illa uisio, quae non conceditur impiis? ut agnoscant te, inquit, unum uerum deum et quem misisti Iesum Christum. quomodo et ipsum dominum Christum nisi quemadmodum unum uerum deum, qui ostendit se ipsum illis, non quomodo se ostendit etiam puniendis in forma filii hominis ?

Secundum illam uisionem bonus est, secundum quam uisionem deus apparet mundis corde, quoniam quam bonus deus Israhel rectis corde! quando autem iudicem uidebunt mali, non eis uidebitur bonus, quia non ad eum gaudebunt corde, sed tunc se plangent omnes tribus terrae, in numero itaque malorum omnium et infidelium. propter hoc etiam illi qui eum dixerat magistrum bonum quaerens ab eo consilium consequendae uitae aeternae respondit: quid me, inquit, interrogas de bono? nemo bonus nisi unus deus, cum [*]( 18 Io. 17,8 24 Pe. 72,1 27 cf. Apoo. 1, 7 30 Mattb. 19, 17 ) [*]( 3 miramur V: miratur a 11 omnes (e M i corr. m. 1) V 22 filii a: fili V 23 bonus a: bonum V 28 itaque V: ntiqae a 31 cum a: eam V ) [*]( VnII. ) [*]( 48 )

et hominem alio loco dicat bonum ipse dominus: bonus. inquit, homo de bono thesauro cordis sui profert bona, et malus homo de malo thesauro cordis sni profert mala. sed quia ille uitam aeternam quaerebat, uita autem aeterna est in illa contemplatione, qua non ad poenam uidetur deus, sed ad gaudium sempiternum, et non intellegebat cum quo loquebatur, quia tantummodo eum filium hominis arbitrabatur: quid me interrogas, inquit, de bono? id est "istam formam, quam uides, quid me interrogas de bono et uocas me secundum quod uides magistrum bonum? haec forma filii hominis est, haec forma accepta est, haec forma apparebit in iudicio non tantum iustis sed et impiis, et huius formae uisio non erit in bonum eis qui male agunt. est autem uisio formae meae, in qua cum essem non rapinam arbitratus sum esse aequalis deo, sed ut hanc acciperem, me ipsum exinaniuit." ergo ille unus deus pater et filius et spiritus sanctus, qui non apparebit nisi ad gaudium, quod non auferetur a iustis, cui gaudio futuro suspirat qui dicit: unam petii a domino, hanc requiram, ut inhabitem in domo domini (per omnes dies uitae meae, ut contempler delectationem em domini) - unus ergo deus ipse est solus bonus ad hoc, quia nemo eum uidebit ad luctum et planctum, sed tantum ad salutem et laetitiam ueram. secundum illam formam si me intellegis, bonus sum; sin autem secundum (hanc) solam, quid me interrogas de bono? si inter illos eris qui uiderunt in quem pupugerunt, et ipsa uisio malum illis erit. [*]( 1 Matth. 12,35 8 Matth. 19, 17 14 cf. Philipp. 2, 6 sq. 18 Ps. 26, 4 26 Io. 19, 37 (Zach. 12, 10) ) [*]( 18 petii a: peti V 20 per omnes - delectationem domini s: om. V 22 nemo a: non F 25 hanc a: om. V )

CCXXX. DE HIS SCRIPTVRAE LOCIS, DE QVIBVS DVBIVM EST, AN PROPTER ASSVMTAM CREATVRAM MINOREM PATRE INDICANT FILIVM, AN VERO HOC TANTVM QVOD, LICET AEQVALEM PATRI, TAMEN QVIA DE PATRE SIT DOCEANT. EX LIBRO DE TRINI- TATE n, T. n.

Sunt quaedam in scripturis ita posita, ut ambiguum sit, quonam referenda sint, utrum ad illud, quod propter assumtam creaturam minor est filius, an ad illud, quod, quamuis aequalis, tamen quia de patre sit indicatur. et mihi quidem uidetur, si eo modo ambiguum est, ut explicari discernique non possit, ex qualibet regula sit sine periculo posse intellegi, sicut est quod ait: mea doctrina non est mea, sed eius qui me misit. nam et ex forma serui potest accipi, sicut iam superiore libro tractauimus, et ex forma dei, in qua sic aequalis est patri, ut tamen de patre sit. in dei quippe forma sicut non est aliud filius, aliud uita eius, sed ipsa uita filius eius est, ita non est aliud filius, aliud doctrina eius, sed ipsa doctrina filius eius est. ac per hoc, sicut id quod dictum est: dedit filio uitam non aliud intellegitur quam: genuit filium, qui est uita, sic etiam cum dicitor: dedit filio doctrinam, bene intellegitur: genuit filium, qui est doctrina, ut quod dictum est: mea doctrina non est mea, sed eius qui me misit, sic intellegatur, ac si dictum sit: "ego non 25 sum a me ipso, sed ab illo qui me misit." [*]( 13 (et 23) Io. 7, 16 15 de Tria. I, 12 20 Io. 5, 26 ) [*]( 1 cap. CCXXX MV: om. GPfJ 3 patre scripsi: patrem MV indicant seripsi: indicat MV (cf. Rdnsch l. c. p. 436) 6 t. II] t. (omiuo numero) V 12 qualibet V: utralibet a regula sit MY: regula a 15 superiore V: in 8. a (ef. d. ciu. dei I, 233, 23. 511, 28 ed. Dombart) 17 alind filias a: aliue f. V ) [*]( 48* )

CCXXXI. DE HIS QVAE SPIRITVM SANCTVM NON MINOREM PATRE INDICANT, SED TANTVM QVOD DE PATRE PROCEDIT. EX EODEM LIBRO DE TRINITATE II, T. III.

Nam de spiritu sancto, de quo (non) dictum est: semet ipsum exinaniuit formam serui accipiens, ait tamen ipse dominus: cum autem uenerit ille spiritus ueritatis, docebit uos omnem ueritatem; non enim loquetur a semet ipso, sed quaecumque audierit loquetur et quaecumque uentura sunt annuntiabit uobis. (ille me clarificabit, quia de meo accipiet et annuntiabit uobis.) post haec uerba nisi continuo dixisset: omnia, quae habet pater, mea sunt; propterea dixi: de meo accipiet et annuntiabit uobis, crederetur fortasse ita natus de Christo spiritus sanctus, quemadmodum ille de patre. de se quippe dixerat: mea doctrina non est mea, sed eius qui me misit; de spiritu autem sancto: non enim loquetur a semet ipso, sed quaecumque audierit loquetur, et: quia de meo accipiet et annuntiabit uobis. sed quia reddit causam, cur dixerit: de meo accipiet — ait enim: omnia, quaecumque habet pater, mea sunt; propterea dixi, quia de meo accipiet — restat, ut intellegatur etiam spiritus sanctus de patris habere sicut filius. quomodo, nisi secundum id quod supra diximus: cum autem uenerit paracletus, quem ego mittam uobis a patre, spiritum ueritatis, qui a patre procedet, ille testimonium perhibebit de me? procedendo itaque a patre dicitur non loqui a semet ipso; et sicut non ex eo fit, ut minor sit filius, quia dixit: non [*]( 5 Philipp. 2, 7 7 (et 18) Io. 16, 13 sqq. 16 Io. 7, 16 25 Io. 15, 26 29 Io. 5, 19 ) [*]( 1 ctJp. CCXXXI MV: deest in GPx 2 quae MV: qui V Îłł eapitulis p. 24, 25; quod mutandum erat in quae 5 non a: om. V 11 ille me—annuntiabit nobis a: om. MV 12 continuo (nua obduxit m. 2) V 13 diii a: dixit V 20 redit V )

potest filius a se facere quicquam, nisi quod uiderit patrem facientem — non enim hoc ex forma serui dixit, sed ex forma dei, sicut iam ostendimus; haec autem uerba non indicant, quod minor sit, sed quod de patre sit — ita non hinc efficitur, ut minor sit spiritus sanctus, quia dictum est de illo: non enim loquetur a semet ipso, sed quaecumque audierit loquetur; secundum hoc dictum est, quod de patre procedit.

CCXXXII.QVOD CLABIFICATIO, QVAE FIT INTER PATREM ET FILIVM ET SPIRITVM SANCTVM, NVLLAM DIFFERENTIAM IN TRINITATE SIGNIFICET. EX EODEM LIBRO DE TRINITATE n, T. IIII.

Euigilent hic, si possunt, qui hoc etiam sibi suffragari pu-: tauerunt ad demonstrandum patrem filio maiorem, quia dixit filius: pater, clarifica me. ecce et spiritus sanctus clarificat eum; numquidnam et ipse maior est illo ? porro autem, si propterea spiritus sanctus glorificat filium, quia de filio accepit, et ideo de eius accipit, quia omnia, quae habet pater, ipsius sunt: manifestum, quia, cum spiritus sanctus glorificat filium, pater glorificat filium. unde cognoscimus, quod omnia, quae habet pater, non tantum filii, sed etiam spiritus sancti sunt, quia potest spiritus sanctus glorificare filium, quem glorificat pater. quod si ille qui glorificat eo quem glorificat maior est, sinant, ut aequales sint qui se inuicem glorificant. scriptum est autem, quod et filius glorificet patrem. ego, inquit, te glorificau i super terram. sane caueant, ne putetur spiritus sanctus maior ambobus, qui glorificat filium, quem glorificat pater, ipse autem nec a patre nec a filio glorificatur. [*]( 15 Io. 17, 5 18 cf. Io. 16, 15 26 Io. 17, 4 ) [*](9 cap. CCXXXII dtest in omnibus libris praeter MV 27 qui V: quia a )

CCXXXIII QVOMODO INTELLEGENDA SIT MISSIO SIVE FILII SIVE SPIRITVS SANCTI. EX EODEM LIBRO DE TRINITATE II, T. V.

Sed in his conuicti ad illud se conuertunt, ut dicant: "maior est qui mittit quam qui mittitur; proinde maior est pater filio, quia filius a patre se missum assidue commemorat; maior est et spiritu sancto, quia de illo dixit Iesus: quem mittet pater meus in nomine meo; et spiritus sanctus utroque minor est, quia et pater eum mittit, sicut commemorauimus, et filius, cum dicit: si autem abiero, mittam eum ad uos." qua in quaestione primum quaero, unde et quo missus sit filius. ego, inquit, a patre exii et ueni in hunc mundum. ergo a patre exire et uenire in hunc mundum, hoc eat mitti. quid igitur est quod de illo idem ipse euangelista dicit: in hoc mundo erat, et mundus per ipsum factus est, et mundus eum non cognouit? deinde coniungit: in sua propria uenit. illuc utique missus est, quo uenit; at si in hunc mundum missus est, quia exiit a patre et uenit in hunc mundum et in hoc mundo erat, illuc ergo missus est, ubi erat. nam et illud quod scriptum est in propheta deum dicere: caelum et terram ego impleo, si de filio dictum est — ipsum enim nonnulli uolunt intellegi uel prophetis uel in prophetis locutum ^— quo missus est nisi illuc, ubi erat? ubique enim erat, quia ait: caelum et terram ego impleo. si autem de patre dictum est, ubi esse potuit sine uerbo suo et sine sapientia sua, quae pertendit a fine usque ad finem fortiter et disponit omnia [*]( 7 Io. 14, 26 10 Io. 16, 7 12 Io. 16, 28 15 Io. 1, 10 sq. 21 Hier. 23, 24 26 Sap. 8, 1 ) [*](1 cap. CCXLVIII P CCLI Gv 3 eodem] om. Gv II t. V] II. t. VII V; om. v 6 assiduae v 8 mittit v mens] om. Gv 11 qua GPv: quia F in quaestione V: inquiaitione GPo quo] a quo v 13 exire a patre v 18 exiit] exit v 21 deum V: dominum v 23 loquutum F 24 quia F: qui Gv )

suauiter? sed neque sine spiritu sancto usquam esse potuit. itaque si ubique est deus, ubique est etiam spiritus eius; illuc ergo et spiritus sanctus missus est, ubi erat. nam et ille qui non inuenit locum, quo iret a facie dei, et dicit: si ascendero in caelum, tu illic es, et si descendero in infernum, ades, ubique uolens intellegi praesentem deum, prius nominauit spiritum eius; nam sic ait: quo abibo ab spiritu tuo, et quo a facie tua fugiam?

Quocirca si et filius et spiritus sanctus illuc mittitur, ubi erat quaerendum est, quomodo sit ista missio siue filii siue spir tus sancti; pater enim solus nusquam legitur missus. et de lio ita scribit apostolus: cum autem uenit plenitudo te aporis, misit deus filium suum factum ex muliere, factum sub lege, ut eos qui sub lege erant redimeret. misit, inquit, filium suum factum ex muliere: quo nomine quis catholicus nesciat non eum priuationem uirginitatis, sed differentiam sexus hebraeo more loquendi significare uoluisse? cum itaque ait: misit deus filium suum factum ex muliere, satis ostendit eo ipso missum filium, quo factus est ex muliere. quod ergo de deo natus est, in hoc mundo erat; quod autem de Maria natus est, in hunc missus aduenit. proinde mitti a patre sine spiritu sancto non potuit, non solum quia intellegitur pater, cum eum misit, id est fecit ex femina, non utique sine spiritu sancto fecisse, uerum etiam quod manifestissime atque apertissime in euangelio dicitur uirgini Mariae quaerenti ab angelo: quomodo fiet istud? spiritus sanctus superueniet in te et uirtus altissimi obumbrabit tibi. et Matthaeus dicit: [*]( 4 Ps. 138,8 7Ps. 138, 7 12 Gal. 4, 4sq. 26 Luc. 1, 34 sq. ) [*]( 1 potuit esse v 2 etiam V: om. v 4 iret F: eat a PtJ 5 illic F: ibi OPv 7 abibo F: ibo aPt) ab F: a G p., 10 sit V: intellegatur OPv 12 filio V: filio quidem GPfJ 13 ex muliere. (m ras.) V 17 differentia F loquendi more Ov 19 ostendit] add. v7 in mg. 21 hunc F: bunc mundum (mundo P) OPv 24 sancto 03V: se GlPv fec«*ese (is ras.) P 25 manifestissime atque GPv : om. V 27 istud fiet Qv 28 mattheuB V mathens v )

inuenta est in utero habens de spiritu sancto; quamquam et apud Esaiam prophetam de aduentu suo futuro ipse Christus intellegitur dicere: nunc dominus misit me et spiritus eius.

Fortasse aliquis cogitat, ut dicamus etiam a se ipso missum esse filium, quia ille Mariae uirginis conceptus et partus operatio trinitatis est, qua creante omnia creantur, et "quomodo iam" inquit "pater eum misit, si se ipse misit?" cui primum respondeo quaerens, ut dicat, si potest, quomodo eum pater sanctificauit, si se ipse sanctificauit. utrumque enim idem dominus ait: quem pater, inquit, sanctificauit et misit in hunc mundum, uos dicitis, quia blasphemat, quoniam dicit: filius dei sum. alio autem loco ait: et pro his sanctifico me ipsum. item quaero, quomodo eum pater tradidit, si ipse se tradidit. utrumque enim dicit apostolus Paulus: qui filio, inquit, suo proprio non pepercit, sed pro nobis omnibus tradidit eum. alibi autem de ipso saluatore ait: qui me dilexit et tradidit se ipsum pro me. credo, respondebit, si haec probe sapit, quia una uoluntas est patris et filii et inseparabilis operatio. sic ergo intellegat illam incarnationem, ex uirgine natiuitatem, in qua filius intellegitur missus, una eademque operatione patris et filii inseparabiliter esse factam, non utique inde disparato spiritu sancto, de quo aperte dicitur: inuenta est in utero habens de spiritu sancto. nam etiam, si ita [*]( 1 (et 24) Mattb. 1, 18 3 Es. 48, 16 11 Io. 10, 36 13 Io. 17, 19 16 Rom. 8, 32 18 Gal. 2, 20 ) [*]( 1 in utero PV: om. Cfv 2 ipse christas intellegitur de adnenta suo f. OPfJ 3 nunc V: et nunc GPv 5 cogitat V: cogit GlP cogat G3, \' abros. in v 6 filium esse v uirginis V: om. GPv operatio] opera v 8 ipse se op 9 pater eum GPv 14 his V: eis GPv 15 si ipse se tradiditT: otn. GPv 16 inquit suo V: suo inquit P inquit Gv 19 se F: semet Gv credo Y: credo pro me v si haec — sapit V: om. v 21 uirgine V: uirginis G PfJ natiuitate G PfJ 22 operatione GPv: om. V 23 inleparabiliter] et inseparabiliter v inde GPv: in Y 24 disparato scripri: disperato V separato GPv )

quaeramus, enodatius fortassis quod dicimus apparebit: quomodo misit deus filium suum? iussit, ut ueniret, atque ille iubenti obtemperauit, an rogauit, an tantummodo admonuit? sed quodlibet horum sit, uerbo utique factum est; dei autem uerbum ipse est dei filius. quapropter dum eum pater uerbo misit, a patre et uerbo eius factum est, ut mitteretur. ergo a patre et filio missus est idem filius, quia uerbum patris est ipse filius. quis enim se tam sacrilega induat opinione, ut putet temporale uerbum a patre factum esse, ut aeternus filius mitteretur et in carne appareret ex tempore? sed utique in ipso dei uerbo, quod erat in principio apud deum et deus erat, in ipsa scilicet sapientia dei sine tempore erat quo tempore eam in carne apparere oporteret. itaque cum sine ullo initio temporis in principio esset uerbum, et uerbum esset apud deum, et deus esset uerbum, sine ullo tempore in ipso uerbo erat quo tempore uerbum caro fieret et habitaret in nobis. quae plenitudo temporis cum uenisset, misit deus filium suum factum ex muliere, id est ut incarnatum uerbum hominibus appareret; quod in ipso uerbo sine tempore erat quo tempore fieret. ordo quippe temporum in aeterna dei sapientia sine tempore est. cum itaque hoc a patre et filio factum esset, ut in carne filius appareret, consequenter dictus est missus ille qui in eadem carne hic apparuit, misisse autem ille qui in ea non apparuit. quoniam illa quae coram corporeis oculis foris geruntur ab interiore apparatu naturae spiritalis exsistunt, propterea conuenienter missa dicuntur. forma porro illa suscepti hominis [*]( 15 cf. Io. 1, 1. 2. 14 17 Gal. 4, 4 ) [*]( 1 enodatius V: enucleatius v 2 misit V: om. v 3 obtemperauit F: obtemperans uenit GPv 5 dum V (cf. Ennod. p. 222, 19; 436, 13 ed. Hartel): cum Gv 8 enim] om. v 12 tempore erat V: t. quae erat v 18 id est V: om. GPv id est] id est factum in tempore a 20 quo PV: in quo Gv 22 a patre et V: apparet v filio] filium v esset] esse v 23 consequenter] alibi congruenter 01 supr. uers. 24 hic scripsi: hoc F; om. GPv misisse—non apparuit V: om. v 26 naturae] natura F propterea F: et propterea v 27 porro F: quippe P; abros. in v ) filii persona est, non etiam patris. quapropter pater inuisibilis una cum filio secum inuisibili eundem filium uisibilem faciendo misisse eum dictus est, qui si eo modo uisibilis fieret, ut cum patre inuisibilis esse desisteret, id est si substantia inuisibilis uerbi in creaturam uisibilem mutata et transiens uerteretur, ita missus a patre intellegeretur filius, ut tantum missus, non etiam cum patre mittens inueniretur. cum uero sic accepta est forma serui, ut maneret incommutabilis forma dei, manifestum est, quod a patre et filio non apparentibus factum sit quod appareret in filio, id est ab inuisibili patre cum inuisibili filio idem ipse filius uisibilis mitteretur. cur ergo ait: et a me ipso non ueni? iam hoc secundum formam serui dictum est, secundum quam dictum est: ego non iudico quemquam.

Si ergo missus dicitur, in quantum apparuit foris in creatura corporali qui intus in natura spiritali oculis mortalium semper occultus est, iam in promtu est intellegere etiam de spiritu sancto, cur missus etiam ipse dicatur. facta est enim quaedam creaturae species ex tempore, in qua uisibiliter ostenderetur spiritus sanctus, cum super ipsum dominum corporali specie uelut columba descendit, siue cum decem diebus peractis post eius ascensionem die pentecostes factus est subito de caelo sonus, quasi ferretur flatus uehemens, et uisae sunt illis linguae diuisae quasi ignis, qui consedit super unumquemque eorum. haec operatio uisibiliter expressa et oculis oblata mortalibus missio spiritus sancti dicta est, non ut [*]( 12 Io. 8, 42 14 Io. 8, 15 21 cf. Matth. 3,16 22 cf. Act. 2, 2 sqq. ) [*]( 1 pater GPo: om. V 2 una] unam V 4 substantiam v b. 5 innisilis (bi add. m. 2) v mutata GfJ: mutatam V 6 misaos Gv: miasum V a patre] apparere v 10 aparentibus v 12 iam] om. v 16 spiritali Gv: spiritalis V : 17 promptum v 18 missua etiam ipse V: et ipse missus Gv enim est v 20 cum Y: siue cum GPv 21 descendit Vv: discendit P decim P 22 die GPv: diem V factas] om. v 23 uisae V: uisi c 24 quasi V: sicut GPv consedit V: et insedit v )

appareret eius ipsa substantia, quia ipse inuisibilis et incommutabilis est sicut pater et filius, sed ut exterioribus uisis hominum corda commota a temporali manifestatione uenientis ad occultum aeternitatis semper praesentis conuerterentur.

[QVOD OPERE DEI OMNIS CREATVRA ADMINISTRETVR, ET QVOD MIRA MVLTA ORDINE CONSVETVDINIS INSERANTVR. EX LIBRO DE TRINITATE III, CAPITVLO V.

Quis attrahit humorem per radicem uitis ad botrum et uinum facit nisi deus, qui et homine plantante et rigante incrementum dat? sed cum ad nutum domini aqua in uinum inusitata celeritate conuersa est, etiam stultis fatentibus uis diuina declarata est. quis arbusta fronde ac flore sollemniter uestit nisi deus? uerum cum floruit uirga sacerdotis Aaron, conlocuta est quodam modo cum dubitante humanitate diuinitas. et lignis certe omnibus et omnium animalium carnibus gignendis atque formandis communis est terrena materies, et quis ea facit nisi qui dixit, ut haec terra produceret, et in eodem uerbo suo quae creauit regit atque agit? sed cum eandem materiam ex uirga Moysi in carnem serpentis proxime ac uelociter uertit, miraculum fuit rei quidem mutabilis, sed [*]( 9 cf. I Cor. 3, 7 10 cf. Io. 2, 9 13 cf. Num. 17, 8 17 cf. Qen. 1, 24 19 cf. Ex. 4, 3 ) [*]( 1 quia Y: qua Gv que et P1 qua et P* incommatabilis GPv: eommutabilis V 2 sed ut v: sed Y 3 corda F: om. v 4 occultum aeternitatis V: occultam aeternitatem Gv 5 quae uncinis indusi desunt in MY cap. CCL P CCLII Gv omne P amministretur GrJ: cum ministretur P et quod scripsi: quod et G pfJ 6 mira multa Gv : miranda P inseratur G1 7 V GP: II v 8 attrait P\'v umorem P butrum (o add. m. 2) P 9 homine G3: hominem 01 homini G\'v plantanti G\'v rigante G\': rigantem Gl riganti G\'ro 13 nerum (u ex a corr. WI. 2) G 14 conlocuta G3: conlocata G\'v cum G\': om. GI" diuinitas Gx: diuinitus O"v 17 et G3: om. GH 18 quae Gl: qui 0\'fJ quo G3 atque Glv: eaquQ G* 19 materiam - Moysi inj abrosa in v proxime ac uelociter] abros. in v )

tamen inusitata mutatio. quis autem animat quaeque uiua nascentia nisi qui et illum serpentem ad horam, sicut opus fuerat, animauit?

Et quis reddidit cadaueribus animas suas, cum resurgerent mortui, nisi qui animat carnes in uteris matrum, ut oriantur morituri? sed cum fiunt illa continuato quasi quodam fluuio labentium manantiumque rerum ex occulto in promtum atque ex promto in occultum usitato itinere transeuntium, naturalia. dicuntur; cum uero admonendis hominibus inusitata mutabilitate ingeruntur, magnalia nominantur.]