Testimoniorum Libri Tres adversus Judaeos

IVDAEOS IN OFFENSAM DEI QVAVITER DELIQVISSE, QVOD DOMINVM RELIQVERINT ET IDOLA SECVTI SINT.

In Exodo populus ad Aaron: Exurge et fac nobis deos qui nos praecedant: quia Moyses uir hic, qui nos eiecit de [*]( 22 Exod. 32.1. ) [*]( 1 XVII] XVI L et ita omnes deinceps titulorum numeri uno minores exhibentur in L uenisset B 3 propheta atius] profetadius moses L et sic fere semper 5 praedicti ex perdictiM m. 2 6 nobis] nonis M 7 ste*relis A fuerit AL 8 quot] quod AM sed in Mdeletum m. 2 sinagoga AL) has litterarum i et y confusiones in ALMB non omnes adnotauimus 10 christo M 13 benediceretur ex benedicetur A 16 quod] item d B hoc L 8. 1. m. 2 capitula libri primi exp. incip. eorum inter- \' pretationes m. rec in M, exp. cap incipit liber primus de iudeis et christianis cap I B, inscriptionem om. AL ) [*]( 20 iudaeo A offensa MB 21 reliquerint AL, dereliquerint Bv, «relinquerint M 22 aron A )

Aegypto, quid ei acciderit, non scimus. Item illic Moyses ad Dominum: Precor, Domine, deliquit populus hic delictum grande. fecerunt sibi deos aureos et argenteos: et nunc si dimittis eis delictum, dimitte: sin autem, dele me de libro quem scripsisti. et Dominus dixit ad Moysen: si qui deliquit ante me, deleam eum de libro meo. Item in Deuteronomio: Sacrificauerunt daemoniis et non Deo. Item in libro Iudicum: Et fecerunt filii Israel malignum contra Dominum Deum patrum suorum, qui eiecit eos de terra Aegypti, et secuti sunt deos a gentibus, quae circa illos sunt, et offenderunt Dominum et reliquerunt Deum et seruierunt Baal. Item illic: Et adiecerunt filii Israel iterum facere malignum contra Dominum et seruierunt Baal et diis alienigenarum et reliquerunt Dominum et non seruierunt illi. [Apud Malachiam: Derelictus est Iuda, et abominatio facta est in Israel et in Hierusalem, quoniam profanauit Iudas sancta Domini, in quibus dilexit et affectauit deos alienos. exterminabit Dominus hominem qui facit haec et humilis efficietur in tabernaculis Iacob].

QVOD PROPHETIS NON CREDIDERINT ET EOS INTERFECERINT.

Apud Hieremiam Dominus dicit: Misi ad uos seruos meos prophetas. ante lucem mittebam, et non audiebatis [*]( 2 Ex. 32, si sq. 6 Dent. 32, 17. 7 Iud. 2,11 sq. 14 Mal. 2, 11 sq. 20 Hier. 25, 4 sq. ) [*]( 2 dominum] dID B precor ait M v domine om. A deliquid A et sic saepiua 3 diuiittas B 4 eis AM, ei Lv, illis B demitte A 5 dixit dominus LMBv quis MBv 6 eum ALB, illum Mv 8 israel M 8.1. m. 2, israhel L (iJW fere semper), istrahel A (sic fere semper) malignum A, -malignum M, quod malignum L, quod malignum est (erat p) Bv; rd πονηϱόν LXX contra dum ddi ALB, coram dno do Mv; ἐνώπιον xvQtov LXX (ἐναντίον xvgtov cod. Alex.) 9 qui eiecit] quid eidt A deos om. M a gentibus ALBV, gentium ritwn M sed ritum g. I. m. 2, gentium,,; ἐποϱεύϑησαν ὀπίσω ϑεω̃ν h(Q<ov ano TGW ϑεω̃ν ToW Khwv LXX; deos alios a gentibus legendum censetPamelins 10 que A quae.. sunt om.M sunt om. A 11 bahal AMB 12 iterum] it5 B, ....A contra] coram Mv dum ALM2, dō M1 , dum drii B 13 aliegenaram A\' 14 apudMalachiam 1.18 Iacob om.ALMBV; L in margine signo d adposito deesse cUiqttid indicare uidetnr 19 item quod LBv, iterum quodJf crediderunt MB interfecerunt MB 20 aputA, et ita saepius misit A )

me neque intendebatis auribus uestris, dicens: conuertatur unusquisque a uia sua mala et a nequissimis adfectationibus uestris, et habitabitis in terra ista quam dedi uobis et patribus uestris a saeculo usque in saeculum. nolite ambulare post deos alienos, ut seruiatis eis, et ne adoraueritis eos et ne incitetis me in operibus manuum uestrarum ad disperdendos uos: et non audistis me. Item in Regnorum tertio Helias ad Dominum: Aemulando aemulatus sum Domino Deo omnipotenti, quia dereliquerunt te filii Israel, altaria tua demolierunt et prophetas tuos interfecerunt gladio: et remansi ego solitarius, et quaerunt animam meam auferre a me. Item in Esdra: Desciuerunt a te et abiecerunt legem tuam post corpus suum et prophetas tuos interfecerunt, qui obtestabantur eos, ut reuerterentur ad te.

ANTE PRAEDICTVM, QVOD DOMINVM NEQVE COGNITVBI NEQVE INTELLECTVRI NEQVE BECEPTVBI ESSENT.

Apud Esaiam prophetam: Audi, caelum, et percipe auribus, terra, quoniam Dominus locutus est: filios genui et exaltaui, ipsi autem me spreuerunt. agnouit bos possessorem suum et asinus praesepium domini sui: Israel uero me non cognouit et populus me non intellexit. uae gens peccatrix, populus plenus peccatis, semen [*]( 7 I Reg. 19,10. 11 Nehem. 9, 26. 16 Es. 1, 2 sq. ) [*]( 1 me neque intèndebatis] mane quae indebatis A (quod mihi corruptum uidetur ex: mane, neque intendebatis; cf. LXX) dicentes ex dioons M conuerta»tur L . 2 a (ante neqJrissimis) om. B affectionibus B 3 habitabitis ex habitatis L 4 usque ALBM*, et usque MłfJ saeculum A, saecula LMBv item illic: nolite M, et itenun: nolite v ampulare L1 , ut... l. 5 eos om. B 5 eos om. M 7 regnorum A, basilion LMBfJ libro tertio Mv; libro om. ALBV haelias A, elias L\' 8 dum dA M 9 demollierunt A 10 solitarius] solusMB 11 a me AB, eam « me M, eam L hesdra ALB dęsciderunt A 12 corpus ALB, dorsum MfJ; Sniaat σώματος auTuiv LXX post corpus suum legem tuam B 15 neque intellecturi neque cognituri M 16 apud] audi L ysaiam ex esajam M m. 2 uipassim prophetam om, LMBfJ . percipe auribus AMB, praebe aures LV 17 et filiosilf genui AB, generauiLMv; cf. de domino orai. c. 10; de zelo et liuore c. 15 18 spreuerunt AB, reprobauerunt LMv suum om. LB asinus dnl B 19 praesepem LV uero. A, autem LMBv agnouit LM post me add. M*: meus 20 genti peccatrici . LM populo pleno LM peccatis] delictis B )

pessimum, filii sine lege: dereliquistis Dominum et ad iracundiam prouocastis sanctum Israel. Item apud eundem Dominus dicit: Vade et dic populo isto: aure audietis et non intellegetis et uidentes uidebitis et non uidebitis. incrassauit enim cor populi eius, et auribus grauiter audierunt et oculos suos concluserunt, ne forte uideant oculis et auribus audiant et corde intellegant et reuertantur, et curem illos. Item apud Hieremiam Dominus dicit: Me dereliquerunt fontem aquae uiuae et effoderunt sibi lacus detritos, qui non poterunt aquam portare. Item apud eundem: Ecce sermo Domini factus est eis in maledictum, non uolunt eum. Item apud eundem Dominus dicit: Cognouit tempus suum turtur et hirundo; ruris passeres custodierunt tempora introitus sui, populus autem meus non cognouit iudicium Domini. quomodo dicitis: sapientes sumus et lex Domini nobiseum est? in cassum facta est metatura falsa, scribae confusi sunt, sapientes trepidauerunt et capti sunt, quia uerbum Domini reprobauerunt. Item apud Salomonem. Quaerunt me mali et non inuenient. oderunt enim sapientiam, sermonem autem Domini non receperunt. Item in psalmo XXVII: Redde eis retributionem eorum, quoniam non intellexerunt in operibus Domini. [*]( 3 Es. 6, 9 sq. .8 ffier. 2, 13. 10 Hier. 6,10. 11 Hier. 8, 7 sq: 17 Prouerb. 1, 28 sq.\' 19 Ps. 27, 4 sq. ) [*]( 1 pessimum AMB, nequam Lv et codd. optimi l. c. de domin.\'orat.. fili sine lege A (υἱοὶ ἄνομοι LXX), filii scelestiLMB et optimicodd. l. c.. reliquistis v ad] in LMv iracundiam] indignationem LMv 2 prouocaatis] misistis Lv illum sanctum Lv 3 i$to d; isti LB, huic M infcellegitis LB . 4 uidentea uidetis ALM1 incrassauit AV, ingrassauit LB, ingrassatu S M CtL 8 in rasura) 5 eius A, huius LMBv 6 et cprde intellegant om. L 8 foatem A uiuae] uitae V;, ὓδατος . fanjs LXX (vduros CaivTog cod. Alex.) et om. A (scrxbendum fortasse: et foderunt; cf. Mai Spicil. Rom. 9 p. 45) 9 lacos BMl detritos om. A portari B 10 dei L et non v 11 eUIUA, illum LMBv cognouit miluus r 12«tempus M hyrundo (irundo B) ruris LMB, erundorum his A paaeris A T. 14 dicetis L 15 nouiscum A falsa] uestra MB 17 aolomonem A et sic semper quaerent L, querent MB; ζηϰήσουσι LXX - 18 oderunt enim A, odio enim habuerunt LMBv domini om. B 19 reciperunt ALreciperent Lx item om. M XXVII A, XXVIMB, uicessimo quinto L 20 dominum F, dni L (i in ras.) ) Item in psalmo LXXXI: Non cognouerunt neque intellexerunt, in tenebris ambulant. Item in euangelio secundum Iohannem: In sua propria uenit, et sui eum non receperunt. quotquot eum receperunt, dedit illis potestatem, ut filii Dei fierent, qui credunt in nomine eius.

QVOD SCRIPTVRAS SANCTAS INTELLECTVRI IVDAEI NON ESSENT, INTELLEGI AVTEM HABERENT IN NOVISSIMIS TEMPORIBVS, POSTEAQVAM CHRISTVS VENISSET.

Apud Esaiam prophetam: Et erunt uobis hi omnes sermones sicut sermones libri, qui signatus est: quem si dederis homini scienti litteras ad legendum, dicet: non possum legere, signatus est enim. sed in illa die audient surdi sermones libri, et qui in tenebris et qui in nebula sunt, oculi caecorum uidebunt. Item apud Hieremiam: In nouissimo dierum cognoscetis ea. Item apud Danielem: Muni sermones et signa librum usque ad tempus consummationis, quoad discant multi et inpleatur agnitio: quoniam cum fiet dispersio, cognoscent omnia haec. Item in epistula Pauli ad Corinthios prima: Nolo enim uos ignorare, fratres, quia patres nostri omnes sub nube fuerunt. Item ad Corinthios secunda: Obtunsi sunt sensus eorum usque in hunc diem hoc eodem uelamento in lectione ueteris testamenti manente, quod non reuelatur, quia in Christo euacuatur: et [*]( 1 Ps. 81, 5. 3 lo. 1, 11 sq. 9 Es. 29, 11 et 18. 14 Hier 23, 20. 15 Dan. 12,4 et 7. 18 I Cor. 10,1. 20 II Cor. 3, 14 sq. ) [*]( 1 LXXXI A, LXXX MB, octuagessimo L 2 tenebris A, umbra LMv, umbram B , ambulant A, deambulabunt LMBv, cf. test. lib. II 6 sec A, cata LMBv iohannis ex iohannen Mm. 2 3 in om. A sui] sul A non reccperant] nonrunt A (corruptum ex non nouerunt ?) quodquod AML\'ł 4 reciperunt A fili M fierint A 6 scisal 9 prophetam om. LMB hii ALB 10 Bignatura B dederia ex desideris Mm.2 11 dicit A non possum legere in margine add. in L signatumJB 12 surdi] dl A libri huius M 15 danihelum A muni] maniA, claude M sed in ras.m. 2 signa] muni V 16 impleantur agnitione omnes B 17 omnia om. A item om. MB 18 aepistola A et sic saepius in epistula om. BY prima om. Ml, post pauli add. M*. 19 fratres om. A itera in cpistulaBu 20 obtunBi BV, obtusi ALM 21 testamenti legentes. Mane te B )

usque in hodiernum, si quando legitur Moyses, uelamen est super cor eorum. mox autem conuersus est ad Dominum, auferetur uelamen.Item in euangelioDominus post resurrectionem: Isti sunt sermones, quos locutus sum ad uos, cum adhuc essem uobiscum, quia oportet adimpleri omnia scripta in lege Moysi et prophetis et psalmis de me. tunc adaperuit illis sensum, ut intellegerent scripturas, et dixit illis: quia scriptum est Christum pati et resurgere a mortuis tertia die, et praedicari in nomine eius paenitentiam et remissa peccatorum usque in omnes gentes.

NIHIL POSSE IVDAEOS INTELLEGERE DE SCRIPTVRIS, NISI PRIVS CREDIDERINT IN CHRISTVM.

Apud Esaiam prophetam: Et si non credideritis , neque intellegetis. Item Dominus in euangelio: Si enim non credideritis, quia ego sum, moriemini in peccatis uestris. Fide autem stare iustitiam et illic esse uitam praedictum est apud Abbacuc: Iustus autem ex fide mea uiuit. Inde Abraham pater gentium credidit. InGenesi: Et credidit Abraham Deo, et reputatum est illi ad iustitiam. Item apostolus ad Galatas: Abraham credidit Deo, et reputatum est illi ad [*]( 4 Luc. 24,44 sq. 12 Es. 7, 9. 13 Io. 8,24. 16 Ab. 2,4. 17 Gen. 15, 6. 19 Gal. 3, 6 sq. ) [*]( 1 inohodiermim A, inodienmni Ml nelamen A, nelamentum LMB 2 autem ALBVM1, autem ut M\'v conuersus est ALB, conu. fuerit M sed fuerit 8. l. m. 2, conuerei fuerint v auferetur v, aufertur LMB, aufer A uelamentum LMB, tegumentum Y 3 item om. LMBv dixit post resurrectionem V, post reeurrectionem dicit Mv 5 oportet adimpleri] post et impleri A omnia] omnem B scripta] scripturam B, quae scripta sunt v; nuvra τὰ γεγϱαμμένα Graec. legem B mosy L 6 de me tunc] idem et unde A illos A intellegeret A 7 scripturam B sic scriptum est et sic oportebat christum v 8 tertia AMlB, tertio LM1 9 remissa ABMX, remissam L, remissionem M\' 11 crederint A christo LB 12 prophetam om. LMBv si A 8. I. nequej non B 13 intellegitis LBM1 item] unde LM eunngelio dicitMB 14 fidei B 15 iustitiam] iustum V 16 abacuc prophetam B, abacuc Ml, abacum L, abbacum A, ambacum Ml uiuit ALB (cf. testim. III42), uiuet Mv; Cquerat LXX 17 in genesi om. L et credidit] credidit v; xal ἐπίστευσεν LXX 18 deputatum MB, dcputatus L 21i A, ei LMB apostolus A, paulus LMBv 19 galathas AB dcputatum LMBv illi A, ei LMB ad] in ex ad L, in B )

iustitiam. cognoscitis ergo, quia qui ex fide sunt, hi sunt filii Abrahae. prouidens autem scriptura, quia ex fide iustificat gentes Deus, praenuntiauit Abrahae, quia benedicentur in te omnes gentes. igitur qui ex fide sunt, benedicti sunt cum fideli Abraham.

QVOD HIERVSALEM PERDITVRI ESSENT ET TERRAM QVAM ACCEPERANT RELICTVRI.

Apud Esaiam prophetam; Terra uestra deserta, ciuitates uestrae igni conbustae: regionem uestram in conspectu uestro alieni comedent eam: et deserta et subuersa a populis alienis derelinquetur filia Sion, sicut casa in uinea et sicut custodia in cucumerario, quasi ciuitas quae expugnatur. et nisi Dominus sabaoth dereliquisset nobis semen, sicut Sodoma fuissemus et sicut Gomorra similes essemus. Item in euangelio Dominus dicit: Hierusalem, Hierusalem, quae interficis prophetas et lapidas missos ad te, quotiens uolui colligere filios tuos sicut gallina pullos sub alas, et noluisti? ecce relinquetur uobis domus uestra deserta.,

ITEM QVOD ESSENT AMISSVRI LVMEN DOMINI.

Apud Esaiam prophetam: Venite, ambulemus in lumine Domini. dimisit enim populum suum domus Israel. Item in euangelio suo: Fuit lumen uerum, quod inluminat. omnem [*]( 7 Es. 1, 7 sq. 14 Matth. 23, 37 sq. 19 Es. 2, 5 sq. 21 Io. 1, 9 sq..... ) [*]( 1 cognoscetis A, cognoscite B hii AL fili Ml 2 habrahe M et l. 3 scriptora diuina v; ij yQcuprj Graec.. 3 benedicerentur B te A, illo LMBv; iv aot Graec: . 6 acceperunt A 7 prophetam om. LMBv 8 igne ex igni M erastae LBv , exuste.. M 9 alieni] alienigenao ex alienigena M m. 1, alienigene B deserta et] deserta est A dereliquettxr L . 10 cnstodiarium LMBv cucomerario A, cucumeraria LV 11 et] ut A saboth M 12 roliquisset LMv sicut A, quasi LMBv ■ 13 gomurra A - similes essemus A, similaremur Mv. similarepius LB 14 Juorusalem aiterum om. L interficifl LMB, iuterfecis A, occidis" - 15 npssus A quociens. M, quoties A colligere ALB, con- gregare Mfl gallina) aquila M 16 pnljos suos MB alas suas M" noluisti] non uoluistis L, noiuigtis B V relinquetur AV, remittetur LM, dimittetur B 17 deaerta om. BV 19 prophetam om. LMBv 20 domus AMI, domos MI, dns B, domum Lv; efr. Sabatier bibliorum sacrorum uersiones lat. AnI. II p. 521 21 auo] cata iohannem MBv, om. L )

hominem uenientem in hunc mundum. in hoc mundo fuit, et mundus per ipsum factus est, et mundus eum non agnouit. Item illic: Qui non crediderit, iam iudicatus est, quia non credidit in nomine unici filii Dei. hoc autem est iudicium, quoniam lux uenit in saeculum, et dilexerunt homines magis tenebras quam lucem.

QVOD CIBCVMCISIO PRIMA CARNALIS EVACVATA SIT ET SECVNDA SPIRITALIS REPROMISSA SIT.

Apud Hieremiam prophetam: Haec dicit Dominus uiris Iuda et qui inhabitant Hierusalem: renouate inter uos nouitatem et ne seminaueritis in spinis: circumcidite uos Deo uestro et circumcidite praeputium cordis uestri, ne\' exeat sicut ignis ira mea et exurat et non sit qui extinguat. Item Moyses dicit: In nouissimis diebus circumcidet Deus cor tuum et cor seminis tui ad Dominum Deum amandum. Item apud Iesum Naue: Et dixit Dominus ad Iesum: fac tibi cultellos petrinos nimis acutos et adside et circumcide secundo filios Israel. Item Paulus ad Colossenses: Circumcisi estis circumcisione non manufacta in expoliatione carnis sed in circumcisione Christi. Item quod Adam primus a Deo factus incircumcisus et Abel iustus et Enoch qui Deo placuit et translatus est et Noe qui in terris omnibus ob delicta pereuntibus solus, in quo humanum genus seruaretur, electus est, et Melchisedech sacerdos, secundum cuius ordinem Christus repromissus est: [*]( 3 10. 3, 18. sq. 9 Hier. 4, 3 sq. 14 Deuteron. 30, 6. 16 Ios. 5, 2. 18 Col. 2,11. ) [*]( 1 neniens MV 2 agnouit ALM*B V, cognouit M\'v 4 credit B fili AB 5 magis dilexerunt homines M, magis dileierunt LB; . cf. test. III31 9 prophetam om. LMBv 10 in ante hierusalem eras. ia L 11 reminaueritis A 14 dicatiJf\' 16 iesuALM iesuJf, post iesum eras. ue in L cnltcllos) cultros M 17 adside et AL, sede et M, adsidens et B, adsidcns v circumcides B lilios israel secundo M 18 colosenses LMB, et sic saepius 19 non M s. I. m. 2 manus facta A expoliationem ALB 21 et (ante abel) L 8. I. m. 2 macA 22 in terris omnibus ALMBV, terris hominibusque v qui ob M 23 delecta A )

tunc quod illud signaculum feminis non proficit, signo autem Domini omnes signantur.

QVOD LEX PRIOR QVAE PER MOVSEN DATA EST CESSATVRA ESSET.

Apud Esaiam prophetam: Tunc manifesti erunt qui signant legem, ne discant. et dices: expecto Deum, qui auertit faciem suam a domo Iacob, et fidens ero in illum. Item in euangelio: Omnes prophetae et lex usque ad Iohannem prophetauerunt.

QVOD LEX NOVA DARI HABERET.

Apud Micheam prophetam: Quoniam lex de Sion proficiscetur et sermo Domini ab Hierusalem. et iudicabit inter plurimos populos et reuincet et deteget ualidas nationes. Item apud Esaiam prophetam: De Sion enim procedet lex et uerbum Domini ab Hierusalem et iudicabit in gentes. Item in euangelio secundum Matthaeum: Et ecce uox de nube dicens: hic est filius meus dilectissimus, in quo bene sensi: ipsum audite.

QVOD DISPOSITIO ALIA ET TESTAMENTVM NOVVM DARI HABERET.

Apud Hieremiam prophetam: Ecce dies ueniunt, dicit Dominus, et consummabo domui Israel et domui Iuda testamentum nonum, non secundum testamentum quod disposui patribus eorum in die, qua adprehendi manus eorum, ut educerem eos de terra Aegypti. [quia non permanserunt in testamento meo, et ego [*]( 5 Es. 8,16 sq. \' 8 Matth. 11,13. 10 Mich. 4, 2 sq. 13 Es. 2, 3 sq. 15 Matth. 17, 5. 19 Hier. 31, 31 sq. ) [*]( 1 tunc ALMBV, tum v feminis AM, seminis LBv profecit A 5 prophetam om. LMBv 6 dices MB, dicis A, dicent V, dicet Lv deum] dum A 7 in illum] om. B 8 iohannen M1 10 michean M\' prophetam om. LMBv proliciscitur B 11 sermo] uerbum F ab] de v iudicauit AM 13 ysaian ex esaeian M; item apud esaiam L, quibus deletis m. saee. XIV in marg. add.: Micheam prophetam om. LMBv 14 ab] de v iudicauit AM* euangelium M 15 soo A, cata LMBv et om. A 16 sensi] pensi A 19 prophetam om. LMBv ueniunt ex uenient M 20 domum LMB domum MB 22 in om. B eos om. V 23 quia non — p. 47l. 7 memor amplius om. ALMB )

neglexi eos, dicit Dominus. quia hoc testamentum, quod disponam domui Israel post dies illos, dicit Dominus. dans leges meas in sensum illorum scribam illas et ero illis in Deum, et ipsi erunt • mihi in plebem, et non docebunt unusquisque fratrem suum dicentes: dinosce Dominum, quia omnes scient me a minimo usque ad maximum eorum, quia propitius ero iniquitatibus eorum et peccatorum eorum non ero memor amplius].

QVOD BAPTISMA VETVS CESSARET ET NOVVM INCIPERET.

Apud Esaiam prophetam: Nolite priora meminisse et antiqua nolite reputare. ecce facio noua, quae nunc orientur, et cognoscetis, et faciam in deserto uiam et flumina in loco inaquoso, adaquare genus meum electum, plebem meam quam adquisiui, ut uirtutes meas exponeret. Item apud eundem: Si sitierint per deserta, adducet illis aquam, de petra producet illis, findetur petra et fluet aqua et bibet plebs mea. Item in euangelio secundum Matthaeum Iohannes dicit: Ego quidem uos baptizo in aqua in paenitentiam. qui uenit autem, fortior me est, cuius non sum dignus calciamenta portare. ipse uos baptizabit in Spiritu sancto et igni. Item secundum Iohannem: Nisi quis renatus fuerit ex aqua et spiritu, non potest introire in regnum Dei. quod enim natum est de carne, caro est, et quod natum est de spiritu, spiritus est. [*]( 9 Es. 43, 18 sq. 13 Es. 48, 21. 16 Matth. 3, 11. 20 Io. 3, 5 sq. ) [*]( 9 prophetam om. LMBv nolite ergo Mv 10 omnia noua B 12 adquisibi A 13 ut] et B 14 desertam B adducam V illis ALMBV, illos v; cfr. epist. 63 cap. 8 si sitierint, per deserta adducet illos, aquam ita distinguit v producet illis om. MB, producetur (om. illis) V 15 rupis (rupes M1) findetur M fluet ex fluenta M enangeliom M eec A, cata LMBv 16 iohannis ALB 17 in iante aqua) om. A autem ALMBV, autem post me v 18 dignus] idoneus Lc calceamenta LMB baptizat LM 19 in om. B sancto om. V igne ex igni M sec A, cata LMBv iohannen M |20 renatus A (cf. teat. III25), natus LMB ex] et A 21 natum ex \'natus L. )

QVOD IVGVM VETVS EVACVARETVB ET IVGVM NOVVM DARETVR.

In psalmo secundo: Quare fremuerunt gentes et populi meditati sunt inania? adstiterunt reges terrae et principes conuenerunt in unum aduersus Dominum et aduersus Christum eius. disrumpamus uincula eorum et proiciamus a nobis iugum ipsorum. Item in euangelio secundum Matthaeum Dominus dicit: Venite ad me omnes qui laboratis et onerati estis, et ego uos reficiam. tollite iugum meum super uos et discite a me, quia mitis sum et humilis corde, et inuenietis requiem animabus uestris. iugum enim meum bonum est et onus meum leue est. [Apud Hieremiam: In illa die contribulabo iugum a ceruice illorum et uincula illorum disrumpam: et non operabuntur aliis, sed operabuntur Domino Deo, et Dauid regem suscitabo ipsis.]

. QVOD PASTORES VETERES CESSATVRI ESSENT ET NOVI INCIPERENT.

Apud Ezechielem: Propterea haec dicit Dominus: ecce ego super pastores et inquiram oues meas de manibus eorum et auertam eas, ut non pascant oues meas: et iam non pascent eas, et extraham oues meas de ore eorum et pascam eas cum iudicio. Apud Hieremiam prophetam Dominus dicit: Et dabo nobis pastores secundum cor meum, et pascent uos pascentes cum [*]( 3 Ps. 2,1 sq. 8 Matth. 11, 28 sq. 12 Hier. 30, 8 sq. 17 Ez. 34, 10 sq. 21 Hier. 3,15. ) [*]( 1 et om. L 3 secundo]. I. LV; cf. Sabatier II p. 10 quare AMB, ad quid Lv. fremuerunt AMB, tumultuatae sunt Lv 4 adsteterunt AL conuenerunt ALB, congregati sunt M, collecti dunt v 6 proitiamus M, abiiciamus v ipsorum AMBL1, eorum L\'v i cf. testim. lib. III 119 7. in euangelio om. A sec A, cata LMBv. 8 honerati L, honorati AM 9 reficiam A, requiescerc faciam MBv, requiescam L discite] scitote L 10 animabus LBM*, animis AMl 11 enim A s. 1. honus meum A, sarcina mea LMB, sarcina a - lene A, leuis LMBv . est, om. v; efr. test. III 119 12 Apud Hieremiam — 1.14 suscitabo ipsis om: ALMB 17 ezechihelem LBI, ezechiel M propterea] pro ea A 18 oues meas] eas A 19 etiam AB pascant L et om. B 20 008 B cum om. B iuditio M item apud V 21 prophetam om. LMBv 22 disciplinam L )

disciplina. [Item apud Hieremiam: Audite uerbum Domini, gentes, et nuntiate insulis, quae longe sunt. dicite: qui dispergit Israel, congregabit illum et custodiet sicut pastor gregem suum: quia eruit Dominus Iacob et eruit de manu fortioris illius.]

QVOD DOMVS ET TEMPLVM DEI CHRISTVS FVTVRVS ESSET ET CESSASSET TEMPLVM VETVS ET NOVVM INCIPERET.

In Regnorum secundo: Et fuit uerbum Domini ad Nathan dicens: uade et dic seruo meo Dauid: haec dicit Dominus: non tu aedificabis mihi domum ad inhabitandum, sed erit, cum inpleti fuerint dies tui, et dormieris cum patribus tuis, suscitabo semen tuum post te, qui erit de utero tuo, et parabo regnum eius. hic aedificabit mihi domum nomini meo, et erigam thronum eius in saecula, et ego ero ei in patrem, et ipse erit mihi in filium, et fidem consequetur domus eius, et regnum eius usque in saecula in conspectu meo. Item in euangelio Dominus dicit: Non relinquetur in templo lapis super lapidem, qui non dissoluatur. Et: Post triduum aliud excitabitur sine manibus.

I QVOD SACEIPICIVM VETVS EVACVABETVR ET NOVVM CELEBRARETVR.

Apud Esaiam prophetam: Quo mihi multitudinem sacrificiorum uestrorum? dicit Dominus. plenus sum, holocaustomata arietum. et adipem agnorum et sanguinem taurorum et hircorum nolo. quis enim exquisiuit ista de manibus uestris? Item in [*](1 Hier. 31,10 sq. 7 II Sam. 7, 4 et 5. 12-14 et 16. 15 Matth. 24, 2. 17 Marc. 14, 58. 20 Es. 1, 11 sq. ) [*]( 1 item apud I. 4 fortioris illius om. ALMBV 6 cessaret v; cf. p. 37 l. 25 inciperet] coepisset LM, caepisset B, caepisse A regnoram A, basilion LMBVv libro II. M 9 haedificabis B repleti A 12 aedificaait AL1 nomini LB, nomine , in nomine v; TW o-v6fxca( fiovJLXX erigam] statuam M 13 ipse] ille M 14 conseque.tur M 15 dicit dns B 16 dissoluetur Lv 18 etur et nouum celebraretur ab hill incipit W 19 celebraretur ex celebretur A m. 1 20 esaiam dicit WB prophetam om. WLMBv quo] quod L 21 holocausta A 22 et om. B adipem A, pinguamina WLMBv hyrcorum ALB post nolo add. W: ne sic ueniatis uideri mihi; ovtfav ἔϱχησϑε ὀϕϑη̄ναί μοι LXX (err. J erlull. adu. Iud. cap. 5) 23 eiquisibit A ) [*]( III. ) [*]( 4 )

psalmo XLVIIII: Numquid manducabo carnes taurorum aut sanguinem hircorum potabo ? immola Deo sacrificium laudis et redde Altissimo uota tua. inuoca me in die tribulationis tuae, et eripiam . te, et glorificabis me. Item illic: Sacrificium laudis honorificabit me, illic est iter, quo ostendam illi salutarem meum. Item in psalmo IIII: Sacrificate sacrificium iustitiae et sperate in Domino. Item apud Malachiam: Non est mihi uoluntas circa uos, dicit Dominus, et sacrificium acceptum non habebo ex manibus uestris. quoniam a solis ortu et usque in occasum clarificatum est nomen meum apud gentes, et in omni loco odores incensi offeruntur nomini meo et sacrificium mundum, quoniam magnum est nomen meum apud gentes, dicit Dominus.

QVOD SACERDOTIVM VETVS CESSARET ET KOVVS SACERDOS VENIRET, QVI IN AETEHNVM FVTVRVS ESSET.

In psalmo CVIIII: Ante luciferum genui te. iurauitDominus, nec paenitebit eum, tu es sacerdos in aeternum secundum ordinem Melchisedech. Item in Regnorum primo Deus adHeli sacerdotem: Et suscitabo mihi sacerdotem fidelem, qui omnia [*]( 1 Ps. 49, 13 sq. 4 Ps. 49, 23. 6 Ps. 4, 6. 7 MaL 1, 10 sq. 15 PS. 109, 3 sq. 18 I Sam. 2, 35 sq. ) [*]( 1 XLVIIII] XLVII M, XLVIII B numquid I. 4 illic om. L numquid manducabo A, non edam JVMBv aut] nec M 2 potabo A, bibam WMBv iinmola A, sacrifica WMBv laudis ex laudi W 3 altissimo] alsimo W et inuoca W diem WM* tribulationis tuae A, pressurae WMBv 4 eripiam AWM, ezimam BY, oruam v clariflcabis WMv, magnificabis B illic A, in psalmo eodem WMBv 5 honorificabit A, clarificabit LB, clarificauit WM et illic WLMB est iter A, uia est WLMBv quod A, in qua WLMBv salutarem meum A (cfr. Mai Spicil. tonx. IX. I. c.), salutare dei WLMBv; xal ixtl oJo? ij δείξω αὐτω̄ zo σωτήϱιον ϑεοῡ LXX. 6 1111] III Ml 7 domiaumMBv aput W sic saepissime 8 uos ex nosL circauos] in nobis V acceptum non] accepto non A, non accepto V 9 ot om. BM occasu L 10 et om. LB 11 offreruntur W et om. M 12apud om. A post dominus add. L: et sacrificium acceptum non habebo ex manibus uestris 14 ueniret num (qui in aeter om.) A 15 CVIIll] centesimo octauoL generaui V deus M 16 nec A, et non WLMB penitebis A, penitebitur WLB cum om. WLB 17 melchysedech W et ita in eo saepius y et i confunduntur rog A, basilion WLMBv primo om. MB eli M 18 fidelem] fidum v quij quia M (uia ex corr.) qui omnia p. 51. I. 1 fidelem om. W )

quae sunt in corde meo faciet, et aedificabo ei domum fidelem, et transibit in conspectu christorum meorum omnibus diebus: et erit, qui remanserit in domo tua, ueniet adorare in obolo pecuniae et in pane uno.

QVOD PBOPHETA ALIVS SICVT MOVSES PROMISSVS SIT, SCILICET QVI TESTAMENTVM NOVVM DARET ET QVI MAGIS AVDIRI DEBERET.

In Deuteronomio Deus ad Moysen: Et dixit Dominus ad me: prophetam excitabo eis de fratribus eorum sicut te et dabo uerbum meum in ore eius, et loquetur ad eos ea quae praecepero ei. et quisque non audierit quae loquetur propheta ille in nomine meo, ego uindicabo. De quo et Christus in euangelio cata Iohannem: Scrutamini scripturas, in quibus putatis uos uitam aeternam habere. haec sunt quae testimonio sunt de me: et non uultis uenire ad me, ut uitam habeatis. nolite putare, quia ego uos accuso apud patrem. est, qui uos accuset, Moyses, in quem uos speratis. si enim credidissetis Moysi, crederetis et mihi. de me enim ille scripsit. si autem illius scripturis non creditis, quomodo uerbis meis credetis ?

QVOD DVO POPVLI PRAEDICTI SINT, MAIOR ET MINOR, ID EST VETVS IVDAEORVM ET NOVVS, QVI ESSET EX NOBIS FVTVRVS.

In Genesi: Et dixit Dominus Rebeccae: duae gentes in utero tuo sunt et duo populi de uentre tuo diuidentur, et populus populum superabit et maior seruiet minori. Item apud Osee [*]( 8 Deut. 18,17 sq. 13 Io. 5, 39. 40. 45 sq. 22 Gen. 25, 23. ) [*]( 1 et om. A domum fidelem] thronum meliorem B 2 transiuit M1 et transibit.... meorum om. B meorum] suorum V 3 tua AM, una WLB 4 in om. A 6 audire Ll 9 me] moysen M prophaetam Wet ric saepius e et ae litterae confundvmtur in W fratribus] patribus B 10 loquereturTF 11 ei om. A quisque AWLBM1, quisquis M2v. que W, quecumquae M, quaecumque v loquetur AWLB, locutus fuerit Mv 13 Bcritamiiii W1 14 hae M testimonio (.... ium M) sunt AWLBVM\', testimoniumperhibentM211 16 accusabo aput rem estA 17 credodissetis A crederitis A 18 quomodo] quo momo A 19 creditisaTT 20 sunt A1 maiore minor A 21 nouus] alius W 22 duae om. A 23 tno] suo A duo] adeo A dinitentur W 24 superauitL1, superbit A oseae WM, osseae A prophetam om. WLMBv ) [*]( 4* )

prophetam: Vocabo non populum meum populum meum et non dilectum dilectum. erit enim, quo loco dicetur non populus meus, illo loco uocabuntur filii Dei uiui.

QVOD ECCLESIA QVAE PRIVS STERILIS FVERAT PLVRES FILIOS HABITVRA ESSET EX GENTIBVS, QVAM QVOT SVNAGOGA ANTE HABVISSET.

Apud Esaiam prophetam: Laetare, sterilis, quae non paris, erumpe et exclama, quae non parturis, quia multi filii desertae magis quam eius quae habet uirum. dixit enim Dominus: dilata tabernaculum tuum et aulaeorum tuorum fige palos. ne parcas, prolonga funiculos tuos et palos confirma. adhuc in dexteram tuam et in sinistram extende, et semen tuum gentes possidebit et ciuitates quae desertae erant inhabitabis. ne timeas, quia praeualebis, neque uerearis, quod detestabilis fueris, quoniam confusionem aeternam obliuisceris. Sic et Abrahae cum de ancilla natus esset prior filius, Sarra sterilis diu mansit et sero in senecta de pollicitatione peperit filium Isaac, qui fuit typus Christi. sic et Iacob accepit uxores duas, [*]( 1 Os.2, 25. 1, 10. 7 Es. 54,1 sq. ) [*]( 1 et uocabo W dilectum dilectum AWBM1, dilectam dilectam LMl v 2 erit add. M2 in marg. in quo WM dicitur AB non om. L 3 illo loco] illic B fili M 4 eclesia Wl et ita saepius sterelis AWM fuerit BLX 5 quot] quod ABM1, om. VM2 ante om. V 7 prophetam om. WLMBv laetare A, iocundare MB, iucun- dare WLv sterelia AWM 8 clama AB fili WxMl 9 eius] illius W dominus] dsJ. dilataboTF 10 tabernaculum tuum A, locum tabernaculi tui WLMBv auleorum tuarum A, auletuorum M fige palos A, et figc WlLlBv, efEige W2L7M ne parcas A, noli par- cere WLMBv 11 prolonga A, longas fac WLMBv funiculos tuos A, mensuras et uasa W, mensuras tuas LMv, mensuras B palos tuos WLMBv dextram AB 12 sinestram A, sistram W possidebit A, possidebunt WLMB 13 quae desertae erant A, dcsertas WLMBv inhabitabunt W, inhabitabit v ne timeas A, noli timere WLMBr quoniam A praeualebis A, reuinces WLMv, reuincis B; cfr. Sabat. II p. 612 14 reuerearis LMv quod detestabilis fueris A, quia maledicta es WLMBv 16 es et W\' sterelis AM, et ita A locis proximis permansit B 17 isac AM, ysaac B 18 duas] tuas B )

maiorem Liam oculis infirmioribus typum synagogae, minorem speciosam Rachel typum ecclesiae, quae et sterilis diu mansit et postea peperit loseph, qui et ipse fuit typus Christi. et in Basilion primo Helcana habet uxores duas, Fenennam cum filiis et Annam sterilem, ex qua nascitur Samuel non secundum generandi ordinem, sed secundum Dei miserationem et promissionem, cum illa orasset in templo, et natus Samuel typus fuit Christi. Item in Regnorum primo: Sterilis septem peperit, et quae plurimos habebat, infirmata est. Filii autem sunt ecclesiae septem. unde et Paulus ecclesiis septem scribit, et Apocalypsis ecclesias septem ponit, ut seruetur septenarius numerus, ut dies septem, quibus Deus mundum fecit, et angeli septem, qui adsistunt et conuersantur ante faciem Dei, sicut Raphael angelus in Tobia dicit, et lucerna septiformis in tabernaculo martyrii et oculi Domini septem, qui mundum speculantur, et lapis cum oculis septem, ut Zacharias dicit, et spiritus septem et candelabra in Apocalypsi septem et columnae septem, super quas aedificat domum sapientia apud Salomonem. [*]( 10 I Sam. 2, 5. ) [*]( 1 et mai.orem W lian M mfirmibus A in typum v 2 rachiel A in typum v, typhum M 3 diu ex di W m. 2 filium ioseph M, iosep L 4 elcana A, helchana WBM\' 5 habet AL, habebat WB, habuit M; dicitur H. habuisse v fennonam MB, fennanam WL, gennanam A anna B 6 nascetur W samuehel M 7 ordinem generandi v miserationem] miam B 9 typus] stypus M, om. B reg A, basilion WMBv, basion L primo om. M 10 habebat filios WLJlB 11 fili A septem sunt LBM, sunt septem W ccclesie nmt M paulus postea W 12 septem ecclesiis v scripsit WLBo ecclesias ex ecclesiam A 13 septinarius W ut] et A 14 et] utLv 16 dni s. rafahel A tobia dicit] tobi adscitA lucerneilf, lucernas B 17 Beptiformes BM tabernaculum L super martyrii M2 scripsit: testimonii 19 ut] W s. l. m. 2, om. B, et A cantelabra W, candalabra M 20 apocalypBin B columnae] colomnes A 21 aedificauit WLMBv sapientiae A solomonem A Wet ita fere semper uterque )