De Statu Animae

I. DE OPINIONIBVS INPERITORVM ET PERVICACIIS IN DEFENDENDA SVPERBIA.

Magnum in genere humano, Solli Sidoni, frater amantissime, multorum uitium est adrogans inperitia et peruicax in denfen-\' dendis perperam praesumptis opinionibus pertinacia. nam plerique mortalium aut per sensus corporis corporearum rerum haustis imaginibus ueluti quibusdam rerum umbris obtutu mentis inluduntur, aut tenellis adhuc infantiae quondam suae persuasionibus in senectute puerascunt. si qua illis dicendi copia est, neglectis rerum causis rationis animam spernunt et uerborum corpora diligunt, cumque duplici ad ueritatem ueniatur uia, ut aut praeiudicatae auctoritati creduli-. tate subdamur aut ad scientiam ratiocinatione tendamus, [*]( 1 INCIPIT LIBER nx STATV ANIMAE PRIMVS ABCDEFHMRS 5 soli MR solli aidoni] aollidiui A 7 perpere Mb opinio monibus R 9 austls R rerum] uerarum coni. Barthius 10 obtatom DEFP sch. meatis om. Schottus mcmbranas se- cutus, mente. eoni. Barthius inMvnt DEG tenendis com. Barthius condam B 11 paereicuBt ABDFHMRS qui ecilicet ante si qua, addit G 14 aatHll 8 preiudicata B2DEG HM auctoritate ABF, auctoritatll B credulitati ET, credulitatem Mb 15 subdamus Mb, aubdantur R )

nihil quod uel auctoritas iubeat uel ratio suadeat potissimum dicentes, spreta paucitate doctorum inludunt inperitos, quae . maxima turba est. sed et ipsi ab eisdem quos fallunt, reciproca inlusione falluntur. laudantur namque falsoque laudantur et credunt, quo mentis sanitas maxime periclitatur. accedit ad hoc etiam acescentis semper liuoris intentio, inuidentis animi crimen et poena. nam si quid ab his, quos iniquo lacessunt odio, ad utilitatem publicam ueri prodatur, diuersum protinus adstruunt, etsi idem sentiant, ac sic inexhausto firmatoque odio cum his, quos sibi odisse institutum est, nequaquam metuunt ueritatis fecisse iacturam. oderunt igitur proximum, oderunt et deum. atque in his duobus praeceptorum omnium totiusque legis spreta plenitudine non mirandum est, si uel de deo uel de homine probe non sentiant, qui utrumque a se odio mediante longinquant. sed istoc eorundem quamquam plectibili uitio moueor exilius, quia etsi maliuolentiae in alios tela moliuntur, ipsi magis propriis transfixi ictibus uulnera quae inferre conantur excipiunt: namque odiorum stimulis eorundem prius puniuntur auctores. illud [*]( 2 ?? ) [*](1 vel quod ABDF ratione G 2 dncentes DEFG Sdu inperitis G uerba quae maxima turba eat hexametri clausula esse uidentur 4 recipoclJa R, recepta b, sdL quod in M superscripta est glossa: reddito mendacio laudaotnr et] laudaatibus Schottue 6 accidit M adhuc ABHRS aciscentis ABCRS1, aceasentia G, adcrescentia M, lacessentia M* in marg., ubi lacessentis semper intentio omissa uoce liuoris ezstat, macescentis coni. Schottus in notis liuoris] libroa M, laboris R 7 animi] et add. R 8 iniquoa AB1C1R1 9 sentiant Mb, sentiunt rell. et Sch. inezhanstro A 10 offlrmatoque coni. Barthius 12 et ante deum om. libri praeter M et Schottus 13 speta S, summa b 15 istoc DEFH2S (cfindicem), istuc CMR Sch., ista AB, istinc G 16 qaamquam] tam G ezillins ABCGlH RS, ex illis Mb exilius] tamen add. DEF maliuoleptiae om. G 17 alio tela b, alios Btela M 18 hictibus R namqae] nam nequam T, nam neq. R 19 carundem AВ1H1RS1 prius om. S ) multo maximum longeque periculosius crimen est, quod catholicae sanitati opiniones inimicas stulte concipiunt, uane proferunt, superbe adstruunt, cum temeritate. scribunt, cum intentione defendunt, et quoniam humanitus per inprudentiam lapsi sunt, eligunt audaciae culpam suae peruicaci obstinatione defendere, ne uideantur potuisse peccare. ita enim palam sententias suas adstruunt, ut clam nihilo minus mussitantes blandimentis lenocinantibus ignaros rerum sedulo precentur, ut suae potissimum sententiae adquiescant, sibimet adsentiantur: illud ueri plenum, illud esse salutiferum, quod ipsi doceant, etiam deierando confirmant. si auctoritatom quaeras, subiciunt istius modi causarum secreta adiri nequaquam posse, nisi subtilissima rerum indagatrice ratione. si eandem in articulo reposcas, adiciunt auctoritati potius oportere concedi, neque ului praefatus sum propter argumentorum latentes quosdam scopulos pelagus disputationis intrare. ita auctoritate rationem, ut auctoritatem obiectu rationis eludunt et utroque horum ad id utuntur, ut neutro utantur. at si eosdem paulo strictius artum disputationis includat, aiunt quosdam esse sanctorum, quibus huiusce modi sit facillimum soluere quaestiones, se ab aliena magis auctoritate pendere, illud se maxime, quod alius sanxerit, esse secuturos. haec quis ferat ulloque ferri pacto posse iudicet, hominum quempiam et infitiari scientiam et uindicare doctrinam, cogitata sua, si discussor absit, adstruere, [*]( 1 maximum] et add. b longe M pericliosias G 4 prana ante intentione inserit p 5 audaciam DEFP, audaciSe B culpae BDEFP saae peruicaci] superaioaoi Mb 7 nihil hominus B musitantes ABGHMB, musitates S 11 deierando Barthius, delerando ABCH1MR, delirando DEFGH2S Sch. 15 nau- fragosum p\', naufragiosum S propter] inter DEFP, om. B latantes B 16 intrari G auctoritatell C 17 obiectam C, abieeta B 18 ad B paulus B, om. HS 19 artos disputacionee includant Mb, corr. M2 in marg. 22 esse om. b. consecntaroB b qai sperat ABB illoque libri praeter G et b Sch., ulloue Hartelius 28 iudicet] uidelicet G1 inflciare M 24 uendicare S discursor B adatruere] et add. G ) si adsit, operire? at, inquis, quorsum sermo progreditur? ego uero longiuscule. quam uolui praefatus sum, dum praesentium piget taedetque, nuper etenim offendi in quosdam, qui chartulam quandam oppido studiose lectitabant, et quia mortalium generi mos est, noui operis agnitione pellecti ad id percipiendum sedulo animo intenderant: hoc idem mihi acsi cognitu necessarium ultro ingerentibus inspicere plane non abnui.

II. VBI LIBRVM SINE AVCTORE INCVRRISSE SE MEMINIT.

Prima opusculi facies de genito ingenitoque deo sublimissimae quaestionis uix foribus oberrans non perincatholicam praeferebat etsi longe inpari disputatione sententiam: ita penes me ratiocinandi lenitatem grauis causa pensauit. ubi legendi progressu reliquum lectionis acoessi, animaduerti quibusdam circumlocutionibus id inpensius molientem opelli ipsius auctorem, ut diuinitas passibilis crederetur. percontor de nomine: nec responso nec scripto proditur. coepi, fateor. talis equidem paginae stilum oppido ferre suspectum, et qu [*]( 1 ad AВHB iniquis ABC1DFH1S, iniquas M corsuum M, quorum ELBS, quonam T 2 praesamentium DEFP 3 defendi Gl in om. T Sch. quosdam om. R in qaosdam offendi S cartolam R 4 stodioae S quia) qui Hartelius 5 pellecti codices cum PT, pellici editores 6 animum DEFP Sch., animos Barthius cognitam kbri 7 a uerbis lcere plane non abnai codex L incipit auspicere Mb 10 d« ingento geuitoque Jf, unde de ingenito genitoque editores 11 forie, p* abwrans ABD1EFHLRS perincattholicam scripsi, om. 0, pare. catholicam M, per incatholicam rell. cum PT. parum cathiolicam editores 12 prae se ferebat editores 14 progressnpi S o.. animaduerti Mb, animaduertendo G, animadoerto rell. et Sch. 15 circamloqaitionibus R inpensius Mb, iapondio rell. et Sch. molientem] adserere add, p2 opelli HLBS Sch., oppelli AB (opusculi in marg.) DEFM, opelle CG 16 credatur ABDEF Sch. percunctor ABR Sch, 18 et om. Schottus )

in eis solemus locis, quae uel humoris adsidui subterluuione cedentia uel leui prono lubrica uel cauo pendula uel sudibus aspera sunt, suspenso uestigio iter incognitum potius tentare quam currere, donec tertiae, ut illic est, partem quaestionis, ingredior. hinc iam non exploranda, sed explodenda sententia nequaquam pensi sermonis adparuit satis sedulo efficere cupiens, si quo pacto queat, ut anima corpus esse uideatur. nulla igitur argumentandi uirtute, nulla iubente lege, nulla persuadente ratione in hoc nequiquam uidelicet negotio tertius sermo finitur.

Ac mihi primum quaerere cordi est, quidnam rationis exstiterit, ut tantas initurus causas deque tam sublimibus locuturus sciri uitauerit. si bene conscius disputas, cur nomen occultas? si agnosci metuis, cur opus prodis, ne dicam, cur ista conscribis? an maiorum super hoc forsitan exempla sectaris? sed uideo prophetas, euangelistas, apostolos, post etiam authenticorum plurimos tractatores sua propriis uoluminibus nomina praenotasse, alios etiam operum suorum propriis uocabulis inchoasse principia, ut est illud: Petrus apostolus Christi, et Paulus, nec non alii atque alii fundatores ecclesiae atque eruditores: uidelicet praecauenda fore nouerant apocryphorum uana uel noxia. sed ne sic quidem fallacium temerariorum uitari figmenta potuerunt. hinc est quod pleraque Pauli multorumque sanctorum uocabulis praenotata sanitas catholicae nostrae non recipit, quia non lenocinio nominis operis meritum pensat, sed auctorem sibi stili ueritate [*]( 1 qua AB\'DFHLRS 3 asperata G inter GB temptare BLBS 5 hinc Mb, hic ren. et Sch. 6 sedule L 8 innante Mb 9 nequiquam AB1CE1GL, nec quiqaam S, nequicqwun DE2FG2H (c in ras.) B, nequam B\'Mb tertius Harteliue, tritus libri et editores 12 deqae] de qua B 13 disputatas 8 14 neo Mb 15 ita Mb . scribis Mb fonsitan B 16 ennangelistas 8 17 plorimoB GMb, plurimorum. reU. et Sch. 18 in ante propriis add. Mb 21 eruditores] exclodentes add. G noner ABL, nonerunt DEFHBS 22 nee HLMb fallatia G 23 temerarium C uitare H1 25 catholieae] ecclesiae uel fidei add. editores 26 istili B )

occultatur. enimuero illud, quod ista pagina propalatur eiusdemque auctor occultatur, euidens facit indicium eandem scilicet, a quo sit conposita, fuisse damnatam. nemo enim studet occultari, nisi qui formidat agnosci. ego tamen satis mirari nequeo, cur in eodem uitandae noxae non fuerit studium, in quo subprimendi nominis potuit esse indicium.

III. QVOD DIVINITAS INPASSIBILIS NVLLI PRORSVS ADPECTVI SVBIACEAT.

Sed ad propositum reuertentes ipsa praefati operis uerba uideamus: ad illum uidelicet cui talia destinat, quem perinde atque se celatum studuit, sicait: quaeris a me quo modo iuxta substantiam dei in epistula quadam dictum sit, et hic, nec quae, nec cuius, nec ad quem, nec de quo epistula foret indicatum uoluit. continuatque de deo: nil sensit patientis sensu, sed sensit conpatientis adfectu. subiungit istud nec philosophos ignorasse: quia, inquit, in homine diuersae adfectiones, id est, iustitia, misericordia, sanctitas res accidentes sunt et ideo adfectus uocantur. deus uero his non passibiliter adficitur.s o non passibiliter!s o adficitur! quo [*](12 of. pag. 6, 10 15 cf. pag. 6, 11 17 cf. pag. 6, 15 ) [*](.1 istic CGMEb 2 occnlitur CGMb eundem BsH*LMSb 3 damnatum B*H*LMRSb occuli CGMb \' 4 formidet G mirari nequeo] miror Mb 5 in] me R 6 inditium S 11 uideamus] om. ABDFHLJRS, ponamus Schottus quem perinde atque e se] quemq secum Mb 12 scel//atum S celatum] libri cum PT, esse add. Schottus 13 dictum] scriptum est apud Faustum 14 sit om. libripraeter EGM. necqnp nec ABCDlEGM, neque nec FHRS, L m ras., nec omisso nec quae Schottus quo] qua A 15 in ante epistula add. R indicare Mb 16 patienti M sensit om. b, sicut Schottus 17 subiunxit Mb 18 actiones Galland . 19 sanetitasl beneuolentia, pietas add. Faustus accedentes Faustus 21 quod M, quid b )

adficitur, si non patitur? cur tam celer est memoria tua ad obliuionem eorum etiam ipse quae protuleris P iustitiam et misericordiam, quia in homine accidentiae sint, adfectus esse dixisti. igitur si in homine, quia accidentiae sunt, adfectus sunt, in deo quia accidentiae non sunt, adfectus non -sunt. non ergo sensit conpatientis adfectu, in quo quia accidentia non fuit, adfectus esse non potuit. sedadicis: ergo quod in homine adfectus et gratia, in deo uirtus est et natura. at quae in deo uirtus est, cum data fuerit homini, non est uirtus? deus enim procul dubio uirtus est, qui si inmutabilis est, etiam cum se homini dederit, uirtus in homine est. ergo quod in deo uirtus est, et in homine uirtus est hoc tantum differens, quod illic substantialiter, hic accessibiliter. unde dominus ad apostolos: sedete, inquit, in ciuitate, quoad usque induamini uirtute ex alto, et propheta: diligam te, domine, uirtus mea. tu uero deum in se uirtutem esse et in homine dicis non esse. sed talis sententiae causa luce liquidior est: sequitur scilicet, ut quem dicis adfici, adstruas commutari.

Ac mihi primum proprietas huius nominis maxime discutienda est. adfectus nempe ab eo dicitur quod aliquid adficiat, quidquid autem adficitur, patitur. pati uero non est nisi passibilis creataeque substantiae, quae quoniam a summa. essentia, quae deus est, ut exsisteret, uocata de nihilo est inter illud, de quo facta, et illud, a quo facta est, media: ita [*]( 7 cf. pag. 6, 18 14 Luc. 24, 49 16 Psalm. 17, 2 ) [*]( 1 tamen ABCH1R 2 quae ipee CGMb Sch. iustiam, 8 3 nomine G1 accidentiae-in deo quia om. M1, accidentiae om. b sunt b 4 igitur] ergo Mb, fortasse ergo igitur scribendum, cf. lib. H cap. IIII quia — in deo om. A 5 quia] oui b 6 accidentiae B 7 fuit] sunt b possunt b 9 at scripsi, et libri 10 post uirtuB interrogationis signum posui 11 incommutabilis L 12 quid R 15 uirtutem GHRS1 17 se] uirtntem add. M, om. rellimerunt autem post non esse 18 causam B 20 mihi om. p 23 creaturaeque S quoniam] quem ad modum Schottus 24 inter illud-media) inter hoc et illud de quo facta est media G 25 ad quod px a quo] facta om. b )

substantiam adfici potest at proficiat, sicut inferioribus ut deficiat. de anima quippe loquor humana. igitur nec nihilum adfici aliquo pacto potest, quia substantiam non habet, nec deus, quia detrimenta non sentit augmentaue non recipit. adficiuntur autem media, sicut supra dictum est, uel profectu uel defectu. enim uero quidquid adficitur patitur, et quidquid patitur non esse deum nemo sanorum infitias ierit, quia utrumque mutuo reciprocat, ut nec mutabile nisi passibile, nec passibile possit esse nisi mutabile. quod autem philosophorum testimonio misericordiam atque iustitiam et istius modi bona adfectiones passibilis dicit esse creaturae easdemque in deo essentialiter, non accessibiliter, haud intendit animo sibi semet aduersa proferre, quia adfectio accessio est non autem aliquid deo accidit: igitur adfectioni non subiacet. nam quidquid adficitur, contrariis congruentibusque pariter obnoxium ambifariae subditur passioni. quocirca si summa diuinitas sensit conpatientis adfectu, etiam malae passionis subiacet stimulo. sensit dicis: utique sentire accidens eius est, qui ante non sensit. aeternitati autem, quia passionem Christi sempiterne sciuit, ut pote quam ipsa disposuit, passionis tempore noui nihil, quod nosset, ne dicam quod sentiret, accessit. [*]( 1 sicut] sic A, item b ut om. M1 3 sabstantia B 4 aogmentanane B recepit ABHIB 5 profectu] pro affecta \' Schottus 6 uerum ante enim uero add. G 7 aaniorum S inficiaa ierit A*G, inficiasserit AIBDBF, inficiauerit HL, infitiauerit S, inficias inerit PT Sch., inficians erit C, insiti adBerit R, dubitarit inficiens est M, wnde dubitarit insafficiena est b quia}- cui n Mb 8 motuo S reciprocatur Mb 11 bonas G man. rec. affectionis EF passibiles G easdemque Mb, eademque rell. et Sch. 12 aut ABH\'B, baut LS 13 sibi semet] sibimet HLS aduerso b quia] enim add. Schottus affecio R 14 accedit libri praeter CGM ideo C 16 ambifarie DEFMR editores, ambifariS G 17 sentit B* affectum I AB 18 stimulo] cumulo M (eorr. in marg.) b, stimulos G dicit JR accedens ABHBS 19 quia] quae M (corr. in marg.) b 20 ut pate R ipse R passionem G )

Sed quid nunc ego de adfectu disseram eundemque inpassibilem fore disputando conuincam, cum is ipse cui entradieimus, haud dubie fassus sit crucifixo homini deum fuisse conpassum ? quidnam, quaeso, istud est: non sensit patientis sensu, sed sensit conpatientis adfectu ? quid est sensit, quidue non sensit? aut quo modo passus est, si non sensit? numquid si quispiam dicat: ambulat ille, et ille coambulat, aut: loquitur ille, et ille conloquitur, nonne et conloquentem loqui et coambulantem ambulare significat? aut si quis aiat: mortuus ille est, et ille commortuus, nonne utrumque mortuum fuisse confirmat? nam qui commoritur, utique moritur. ergo et qui conpatitur, utique patitur. passa est igitur, si conpassa diuinitas, ergo fortassis et mortua, aut si istud etiam cogitatu nefas est: non ergo passus est deus, igitur nec adfectus. ubi est nunc conpatientis adfectus?

Post subicit, quid prophetico spiritu ueterum quique sanctorum proterrendis coercendisque carnaliter humanitusque sapientibus tropice prophetauerint, inquiens scriptum: domine, ne in ira tua arguas me, et: iurauit dominus, nec eum paenitebit. abhinc superius etiam per philosophos accidentias deo non obicit et hic per prophetas etiam uitiorum necessitates inponit, quia res, quae figuraliter accipiendae sunt, nisi sollerter intro inspiciantur, non ad uiuificantem spiritum peruenitur, sed in occidente littera remanetur. [*]( 19 Pealm. 6, 2; 37, 2 20 Psalm. 109, 4 ) [*]( 2 i his B quem G 3 ant B, baut S 4 conpassum// B . 5 conpatientis-sensit OWl. Mb 6 quiae C compassus. G 8 ambalat S 10 aiat S, agat M, ait LRb, dicat G 11 confirmat] conprobatup ABDEFP 13 patimur M 14 et fortasais editores at pro aut Schottus 18 proterendis M (eorr. m marg.) Sch. cohercendisqae LS 19 prophetaaerant Bchothu 20 nec eum] et eum noti G 21 ad hinc B perj tm. AMB, pro BH, pro C philosophus A 22 accedentias. H 23 quia] per L \' 24 sollicite Ubri praeter GM et Sch. inspiciuntar G inspiciantur] his add. S* 25 manebitur G )

secilicet scilicet, ut incontaminabilem praecelsae diuinitatis essentiam passibilem fore credamus, si uaticinia prophetarum allegoricis animata secretis in litterae tantum corpore cogitemus. quia cum propheticis oraculis uel irasci uel paenitere memoratur, effectus harum uidelicet passionum considerandi sunt, non adfectus. porro qui neotericus scriptor iuxta propheticae locutionis exemplum meditatiunculas suas autumat debere pensari, non tractatorem profitetur se iste, sed uatem, cum uirginis partus ora uatum obserauerit, ut uaticinia reseraret. secus igitur est ac ratio postulat, mystico prophetarum stilo texere periodos oratorias, quo fit ut ille qui aliena expositurum se spondet, non possit exponi. igitur aut uatum uerbis non utere aut uaticinare. nequaquam profecto conducit uel praesenti uaticinium tempori uel prophetica locutio tractatori. quocirca quidquid in defensionem tui ex prophetico sermone mutuatus es, aduersatur tibi potius quam opitulatur, quia uel quaesita defensio fatetur inbecillitatem uel incongruens patrocinium non purgat errorem.

Intemerabilis ergo diuinitas haudquaquam recte adfici dicitur, quia effectus est ab opifice, adfectus in opere. quando enim deus quempiam temporaliter punit, aeterno consilio ille utique patitur qui punitur. pateretur aliquid et deus, si uel temporaliter cuiuspiam peccata cognosceret uel eundem ad exercendam iustitiam iracundia commoueret. omne etenim temporaneum mobile atque mutabile inmutabilis et stans sempiternitas [*]( 1 incontal/minabilem R procelse R 4 irasci] deus add. G 6 quia H2LMb, om. S nentericns ABCDEFHS 8 profitemur B se om. libri praeter Mb et Sch. 9 ore p* obserauerit ABHLPBST, obseraait G, obseruanerit CDEFM edt. tores . reserarit Ubri praeter CGM et Sch. 11 periodas LSl oratorios M 12 apondit MRS\', spopondit ps 13 uaticinabere G condecet MPb 14 praesente ABl uel—tractatori om. * Q C lucutio RS1 15 sermonem R 16 mntatus S 19 aut nequaquam B 20 in] ab ABDEF Sch. 22 pateretur] autem add. G et] om. ABDEF, det G • 24 enim Schottus temperamentum p 25 eempiterna trinitas G )

includit adficiens salubriter aliqua, iudicialiter aliqua adfici sinens, ipsa ab omni adfectu uel motu temporis et loci satis aliena, praedita illo tantum motu qui stabilis dicitur, ex qua et per quam et in qua est omne quod solo tempore et ab ipsa tantum mouetur, et omne quod et per tempus et locum ab illa mouetur neque solo tantum tempore. sed istinc alias. nunc autem missa facientes, quae talia profecto sunt merito uel uiribus, ut eadem inprobari sit iustum, inpugnari non necessarium, ad testimonia illa ueniamus, quae ex apostolo in patrocinium sui mutuatus est. ait enim, cur dici non possit: sensit conpatientis adfectu, quando apostolus dicendum putauit: numquam dominum gloriae crucifixissent, cum, sicut lux nullam sentire possit plagam uulneris, ita et auctor lucis nullam poenam senserit passionis. potest ergo dici: sed sensit conpatientis adfectu. potest quidem, quia omnia licent, sed non debet, quia non omnia aedificant.

Risum tamen in isto conparationum ac prolocutionum tuarum genere tenere uix possum. paulo prius adstruxeras deum desinere esse uirtutem idcircoque mutari, nunc itidem sententia flaccente declamas quod sicut lux nullam sentire possit plagam uulneris, ita et auctor lucis nullam poenam senserit passionis. ergo plagam lux sola sentit. numquidnam [*]( 10 eius modi nihil in Fausti epistula hodie legitur 12 I Cor. 2, 8 16 I Cor. 6, 12; 10, 23 ) [*]( 1 adficiens] aliqua add. M editorea iudicaliter S, iudicabitur JB 2 omini M 3 praeditam AlB, predicta M 4 solum A 6 illo GMb illa] tantum add. px neque Hartehus, non coni. Schottus, quod Mb, \'quae rell. sola LS tempore] monetur add. E, non monetur add. S istud B tnan. rec., istec E, istaec editores 8 eandem ABCHRS inpugnari] inprobari B 11 sentit G 12 nequaquam G 15 sed om. p 16 debent libri praeter B\'Mb et Sch. omnia non B 18 insto B corporationum ABDlFl 19 astrueras B1, astruebus B man. x rec., astrueras G 20 idcirco quem ABCHlMBb, idcirco quia coni. Barihim idoircoque] ttlc add. Mb itidem] id est B 21 nullam—lucis om. Ml )

terra ant aqua aut aer cuiuspiam uulneris plagam sentit, aut lux fortassis animata sit, ant quodlibet corpus inanimum sentire potest, aut corpus est ullum, quod etsi uulnus non sentit, uulnerari non possit? uulnerari igitur lux potest, etsi sentire non potest, quia sicut nox inmissu luminis rumpitur, ita lux tenebris uulneratur. unde iucundissimis Asclepiadeis lusit poeta notissimus dicens: absentemque diem lux agit aemula, quam nox cum lacero uicta fugit peplo. quid dicis, ut lux plagam non sentit, ita diuinitas uulnus in passione non sensit? si ita est, uulnerari ergo potuit, etsi sentire non potuit, unumque fuit insensibilitatis, aliud corruptibilitatis. non enim pro incorruptibilitate non doluit, si uulnerari potuit, quia lux et insensibilis est pariter et uulnerabilis. uide ne forsitan iste sit quem nobis adprobandum rere alti prolapsus erroris. tu dicis lucem corpoream homini communem simul et pecori eatenus, ut deum non sentire uulnus inflictum et quamlibet pulchrum corpus, corpus tamen summo incorporeo non adsimilas, sed exaequas, et in tam plectibili sententia non innocentiae tantum priuilegium tibi, sed laudis adrogas et nos, quia similitudinem dei, ut eius [*]( 8 Prudent. Cathem. V 27 sq. 16 ef. pag. 16, 16 ) [*]( 2 ad lux B est G inanimatam 8 4 xialnerare utroque loco HR etsi] et Mb 6 iocundissimis CG\'H, ioeandissimus ABDEFG*, incundissimus LRS, iucundissime M editores Asclepiadeis scripsi, asclepiades (asclipiades) libri, aeclipiadiu L, asclipiadia R, asclepiadeo Schottus 8 lux restitui ex Prudentii libris, nox codices Mamerti 9 nox] lux coni. Schottus, mox tentabat amicus Schotti fuit BDF, flnit ex fuit E pleplo G 11 paseionem R sentit L si ita - non potuit om. M\' 13 incurruptibilitate R uulnerari] non add. Mb, uncis inclusit Schottus 15 unde AlBDEF adprobandum G, opprobl/andum L*, obprobandum rell., opprobrandum editores, quos si sequi uis, certe sis pro sit scribendum est reere A1BH1MR, rellre S alto pr. errore M, altiore pr. errore b 17 commune R 18 quolibet b, quomodo libet p 19 adsimulaB G in amplectibili S 21 laudes A arrogans Mb ut] et CG ) sicuti est similitudo sit, incorpoream dicamus, extra fidem. fore pronuntias. sed hinc postmodum, de adfectu interim disseramus. ergone si sic crucifixus est Christus, ut summae diuinitatis uniuerso mundo intemerabilis incorruptibilitas crucifixa credatur, dicas uelim, nisi iniuriosum est, quem post humilitatem mortis a summo deo, id est ipsa trinitate exaltatum esse credi sit licitum, cui nomen, quod supra omne sit nomen, fuisse conlatum? illi nempe arbitror, qui oboediens factus usque ad mortem propter ineffabilis humilitatis oboedientiam ineffabiliter sublimatus in gloriam est dei patris. aude sis non fateri eundem gloriae dominum quem fateris hominis filium. uerum tu illo, quo dictum est: numquam dominum gloriae crucifixissent, in id uti uoles, ut haud dubie credatur, quod ipsa diuinitas queat adfici, \' si potuit crucifigi. igitur aperto proloquio manifestasti sententiam tuam. nam cum idcirco adfici deum inreprehensibiliter te dixisse arbitreris, quoniam gloriae dominum crucifixum apostolus dicit, et crucifixum gloriae dominum sic accipi ueritas suadeat, ne diuinitas crucifixa credatur, tu uero adfici diuinitatem obnixius argumentere, defensitandi erroris studio haud animaduertis poenale illud, quod in homine Christo persequentium scelus exercuit, ipsi inuiolabili diuinitati inflictum fuisse te dicere. quod si [*]( 7 Philipp. 2, 9 9 Philipp. 2, 8 13 I Cor. 2, 8 ) [*]( - 1 secuti JBJR, sicnta C sitj sic p 2 hinc libri, haec editores 3 ergo nec B si om. libri praeter M b et Sch. summa dioinitaa b 4 mundo MR b Sch., modo rell. incorrnptibilitatis M, incorrnptibilis b 5 nelum BR 6 mortas S 8 nomen sit Sch. ille CS, illum G 11 gloria ABDEFGH2LSb aude sis scripsi sublato interrogationis post filium signo, audes is M, andes hic A\', om. G, audes hie rell., audes igitnr b, audebis Sch. 13 quod CR, q G 15 queat] que M 18 quem ad modam Sch. dominum gloriae ABDEF 20 tute G obnoxins ACDE1HLMRSb, obnixns G argnmentere scripsi dddo post studio puncto, argumentaris Mb Hartelius enuntiatum tu-argumentaris per parenthesin dictum esse statuens, argumentare reU. ef Sch. 21 ant ABClDEFHLRS anim/I aduertis S ) [*]( XI. ) [*]( 3 ) ita est, pati pro hominibus deus et non adsumpto potuit homine, quia si in homine passibilis, et extra hominem potuit esse passibilis. sed eundem forte contendas substantiae humanae contagione mutatum. idcircoque post adsumptum hominem factum fuisse passibilem. non igitur incorruptibilis deus, quia quidquid deteriorari potest et corrumpi profecto potest sed corrumpi diuinitas non potest nec commutari, igitur nec pati potest.

Nunc porro superest, ut quoniam Christus homo uerus deus uerus ex duplici substantia una persona et deus homo et homo deus est, idem gloriae dominus et non sit crucifixus pro inuiolabili diuinitate et crucifixus sit in homine pro unitate personae. itaque miro atque incogitabili modo passus est [homo] deus, et non est passa diuinitas. cerne nunc igitur in id tantum temet apostoli testimonium uindicasse, non ut ex eodem robur sententia tua capesseret, sed ut scaeuae sententiae prauitas non lateret. tu scilicet uelut stipulante tibi per apostolum ueritate adfici diuinitatem dicis, sed apostolus crucifixum gloriae dominum in ea sui parte cogit intellegi, qua potuit crucifigi. tibi igitur, tibi admodum soli haec relicta sententia est, ut intemerabilis atque inaestimata diuinitas flagris caesa, clauis transfixa, lancea transfossa, doloribus adfecta, morte consumpta sit, quia in uno eodemque Christo credi renuis aliud subditum morti, aliud passioni. sed premente ueritate uerba commutas inquiens, quod quibus [*]( 1 patri B deum p 2 quasi 8 4 cogitatione AIBDEF HLPS, cognatione A7 5 corruptibilis LS1 incorrnptibilis] est add.Sdi.6dateriorare$,deinterioriG?e■IB 9 nec ABEFH1R, n G ut om. ABDEFLRS Sch. quem ad modum Sch. 12 niolabili M 14 homo om. libri praeter M 15 uendicasse S 16 robor B scenę LMRS, saeaae rell. et b 17 stimnlante C 20 quia BlCl 21 relicta est sententia S sencia M inestimata St inezistimata C, instimata FB 22 fiagris GM, flagellis rell. d Sch. 23 eodem libri praeter GM et SeA. 24 credi rennii M, credi rennnit ABCGHLB, credi renuit DEFS Seh., credi remur PT, quod falso Schottus pro credi rennis uidetur legisse, crederemus b )

adficitur creata substantia substantialiter in deo sint, non accessibiliter. perge sic dicere, non interspergat sinceritati ueritatis ignorantia praesumptiosa mendacium. humanum est nempe delinquere: humanum est pro delicto paenitere. nemo periculosius peccauerit, quam qui peccata defendit. namque inpassibilem nullique adfectui subiacentem summae diuinitatis essentiam, ut tute pronuntias, cum philosophis non recusas. proinde intestinum bellum pelle animo. certum tibi sit ueritatem falso, sicut essentiam nihilo, haudquaquam posse misceri. tu autem dicis adfici, quem negas pati. si enim adfectu non caret, inpassibilitatis de eodem fallax professio est alterum alteri inmodice repugnat : qui ait, sensit conpatientis adfectu, non ait, quod in passione nihil senserit. porro tu dicis, quod deus non adficitur passibiliter, ergo adficitur non passibiliter. quod ita est ac si quispiam dicat: stat iste currens, dormit ille uigilans, quod utique non sinit contrariorum discrepantia. quo igitur proficit quod adicis passibiliter, cum dici uerissime plenissimeque possit non adficitur deus? non caret naeuo suspicionis biceps ista prolocutio. deum non dicis pati, quem dicis adfici. adfectio et passio unum idemque significat: aut utrumque sustuleris aut in alterutro utrumque seruaueris. non igitur [*](1 creatura S 2 interspergat G, inter adspergat M, in te respergat relL et M in marg. sinceritate H2LS, sinceritatem Mb 3 prae-, sumptiosā G1, praesnmptiosa G*, psumptuo S, praesiunptio et b praesumptiosa mendacium om. Cl, add. C2 in marg. 4 humanumdelinquere om. M*b derelinquere H 5 peccauerit B 6 affectu Hl summae] sub me B 7 tote B1H1R 8 pelle] ab add. Mb 9 autquaquam R 11 affectn B inpassibilitatis A20Mb, passibilitatis rell. et Sch. 12 immodice repugnat EFJO, immodico impngnat Mb, immo dicere inpngnat ABCFlHLBS, immodice impugnat D Sch., alterum altero immodice impugnat, qui ait coni. Barthius 13 nil libri praeter CM 15 dicam A Ifstat (= istat) B 16 iste] ille BDEF, ate C 17 quo] quid Mb 20 ista] ta A1B1, tua B2, sta B prolncutio B prolocutio] si add. G quo CНL2S Sch., quod AB2F1L1R 21 significant G 22 in om. D alterutro utrumque G, altero utrumque M in marg. b Sch., alterutrumque rell. seruabis Ml ) [*]( 3* ) dicendum est: non adficitur passibiliter deus, sed: non adficitur deus. si non adficitur, non sensit conpatientis adfectu. si sensit conpatientis adfectu, consequenter adficitur..

Aio ego: nullis adficitur diuina substantia, inquis tu: deus non adficitur. redeamus in gratiam. pessumdetur e medio, qui te fortassis ignarum, quod certe patet, incautum respergit infamia. sed superadicis et apostolum dixisse pronuntias de Christo iam in caelis posito: habemus talem pontificem, qui possit conpati infirmitatibus nostris, et tamquam nihil hic sit pertractandum discutiendumque, satisfecisse te proposito gloriaris transiturus ad tertiam quaestionem. igitur ut quam breuissime responsum referam, pontifex ille, credo, est qui principaliter apud diuinitatem summae trinitatis humani generis oblata sacrificat, peccata expiat, uota commendate ipse ergo uerus sacerdos est, quia si filius dei secundum id quod aequalis est patri, non tam preces fundit, quam precantes exaudit, homo potius hic intellegendus est, quem pontificem apostolus dicens nostrisque infirmitatibus conpati pronuntians de ipso itidem dicit: Christus Iesus, qui mortuus est, immo etiam qui et resurrexit, qui est in dextera dei, qui etiam interpellat pronobis. ille ergo pontifex conpatitur nobis, qui et interpellat pro nobis. ille uero . qui interpellanti adnuit, ipsa trinitas non haberet utique quem sibi interpellare necessarium foret, si pati, aut adfici ullatenus posset. iamne intellegis aduersum [*]( 9 Hebr. 4, 15 20 Rom. 8, 34 ) [*]( 2 si-adfectu om. BC 5 aio] at ABDEFP efgo RT Sch, diuina-adficitur om. M1 7 qui] quae coni. Barthius iDgratum coni. Barthius patet] aut add. Schottus incautum) in quantum M (corr. in marg.), incantum B, incautis b, incautus p 8 supra dicis G 11 praetractandum mauult Barthius 14 est credo S 15 scificat M, sanctificat b 16 quasi C, qui 22, si om. MBb 18 qui B 22 in ad dexteram C, in dexteram R deitra L 24 cui coni. Barthius non om. 0 25 habere CH1RS1 se ibi com. BartMus 26 posset GSS, possit rett. et editores )

potius ueritatis testimonium in patrocinium falsitatis adsumi ? quoniam si quid huius modi, sicut supra diximus, in diuinis uoluminibus inuenitur, ad unitatem personae referendum est, quia sicut anima et corpus ex diuersa substantia unus est homo, ita deus et homo ex diuersa substantia unus est Christus. ac per hoc cum sit unus ex diuersa substantia, ipse se quodam modo petit, ipse se quodam modo pro nobis exaudit. innumera sunt quae super hoc dici promptissimum sit, sed quoniam non inpendio emolienda sunt, quae per se labascunt; in praesentiarum de his ista sufficiant.

IIII. ABHINC DE STATV ANIMAE DISPVTAT.

Status nunc animae humanae, hoc est imaginis diuinae uocatur in dubium. haec nempe est tertia illa quaestio, qua iste necessarius meus discernendarum naturarum causas ingressus spiritum uitae corpus esse pronuntiat adstruens se super hoc praeiudicatae auctoritatis patrum scita proferre, quos quidem non tam aliquid sibi perceptu mentis cognitum definisse, quam quaedam opinatos fuisse commemorat. et quia ipse, quantum loquitur, non tam probatae rationi aut intemerandae auctoritati, sed humanae magis opinioni concessit, id inpenso opere nititur, ut spreta auctoritate diuina, omissa quoque ratione perspicua, clausis ut aiunt oculis sibimet adsentiamur. Quicumque de deo ueraciter ac pie sentiunt, nihil ab eo [*]( 1 potius falso suspectum Barthio patronicium C 3 innenietur Mb perferendum ABlF, proferendum DP 4 unius B 7 se] 5 M, unde est qui b quod admodo B utroque loco 9 demolienda coni. Schottus 10 his ont. Mb sufficient libri praeter B2E2M, sul/ficient B 14 quae Bl, quam B\', que EF, quia CMBb, quod D 18 quidam p* preceptn CMX intemeratae b 21 in ante id add. G 23 pspicua HL 24 ad-. sentiantur Ob, adsensiamnr S 25 at ante quicumque add. b senciunt M, sensciunt F, sensi sunt BCHLS, sensi //unt 22, senserunt A. Sch. )

non creatum, quod creari oportuerit, consequenter intellegunt. causa enim creandarum rerum bonitas creatoris est, qui creare potens uniuersa quae uelit ut nihil bonitatis exercuisset, si nihil creasset, ita semiplena benignitate usus esset, si semiplenum aliquid condidisset. mirum autem uidetur subplemento rerum defore aliquid, si rosae flosculus non exsisteret, et non defore si incorporea substantia non esset creata. ne ergo non minimum aliquid, sed uel potissimum deforet creaturae plenitudini, debuit incorporea quoque substantia creari sed ad creatoris forte referatur iniuriam, si incorporeum aliquid ac sibi simile condidisse dicatur, quia simile deo nihil inuenitur in corpore. sed ab ipso deo similitudo dei anima dicitur humana, in corpore autem nulla esse potest similitudo diuina: incorporeum ergo erit, quod deo sit simile, humanus uero animus ad similitudinem dei factus est, incorporeus igitur est animus humanus.

V. QVOD INCORPOREVM CORPOREO ET INLOCALE LOCALI DIGNITATE PRAEPONITVR.

Omne autem incorporeum corporeo et inlocale locali et insecabile secabili et uiuens non uiuenti in naturae dignitate praeponitur. enimuero creator omnipotentissimus idemque [*]( 1 creatori 8 2 quae B 3 potest CMb uellit BH, nellet LS ut om. Sch. bonitas BC si nihil creasset om. Ml 4 semiplena - Ii om. G est BDEFHLS Sch. 6 rerum] esse add. Mb, quod transponi iubet post uidetur Barthius defuturum seruato esse p ros eflosculus M, ros et flosculus b, rosa et flosculua Barlhiwi, fore fl. AВ1, forte fl. B man. ree., flore fl. DEFP, rore fl. R existaret HB, ezisterent Barthius 7 defuturum p in corpore C, corporea p 8 sed] ne add. O potissimum] non add. MPb 9 oreari] creatori BB 12 ad R 18 incorporeum - inlocale scripsi, incorporene - inlocalis libri cum M in capitulorum iftdice, qui hoc loco incorporeus—illocale illocali praebd 20 inlocalem B 21 in] secabile-naturae om. M1 non om. A in om. G b dignitati B )

benignissimus substantiam omni corpore potiorem sibique similem si non creauit, quam I creari debuisse iam constitit, aut noluit aut certe non potuit. si noluit et non potuit, omnipotentia caruit. si potuit et noluit, quod etiam cogitatu est nefas, inuidit. non autem potest uel omnipotentia non posse uel bonitas inuidere. creare ergo incorporeum et potuit et uoluit, igitur et creauit. nisi forte dicas fieri non debuisse,, quod ille potuit uelle, qui non potuit uelle, nisi quod debuit facere. quid mihi nunc creatum non esse contendas, quod creari debuisse non dubitas? creari certe debuisse, quia cum creator incorporeus maximum bonum sit, et creatum incorporeum magnum bonum sit, et creatum corpus, quod nisi creatum non est, aliquod bonum sit, a summo deo qui est maximum bonum, sicut creatum est corpus aliquod bonum, ita creari debuit incorporeum magnum bonum, quia non conueniret omnipotenti bono, qui fecit omnia bona ualde, perfectionem plenitudinis rerum uel in minimis truncam facere, non dicam potissima non creare. sed fortassis adstruetur aut incorpoream creaturam bonum non esse aut bonum creari non oportuisse aut quod Oportuerit fieri nequiuisse. sed summum bonum incorporeus creator, magnum bonum incorporea [*]( 16 Gen. 1, 31 ) [*]( t i 1 benignissimus] si add. libripraeter Mb porionem A, portionem B, portiorem G, potionem B 2 si om. Itbri praeter Mb creauit] creatum G constat M\' in marg. b 3 aut corr. in et H 4 omnipotentiam RI cogitatum Mb 5 autem] ads AlB, adeo E, adest F, aest R 9 esse] fuisse G 10 creare ABCDEFH1 BS1 creare ABDEF certe] constat add. Sch. 11 et creatum-sit om. ABDF 12 maximum H1 quod-non est om. M1b 13 55 B aliquid S 14 si B aliquid S, aliquid Seh. 15 incorporeum] aliquod add. Sch. 16 quod mauult Barthius, sed cf. pag. 40, 2 perfectione B 17 in Mb, om. rell. minimil] rerum add. S 18 potissimam HBS Sch., potissimum Mb asstruitur G, adstruetur M, adstruatur b 19 bonam b Barthius 20 potuisse HMSb oportuit B 21 creator] ert add. editores ) creatura: oportuit igitur a summo bono fieri magnum bonum, et potuit omnipotens facere, quod debuit bonus uelle. creauit ergo incorpoream substantiam, qui non facere non potuit quod fieri debuit, nisi forte dicatur aliquid debuisse fieri, quod ille non fecerit: consequens ergo erit aliquid illum fecisse, quod non debuerit.

Sed dices mihi: si aliquod incorporeum creatum est, aequiperat ergo creatorem. de uero homine, hoc est de hominis anima quaerimus. non est haec aequalis deo, sed similis: similis utique quantum incorporea incorporeo, inferior quantum creata creatori, similis quantum intellectualis lux luci intellegibili: quantum mutabilis creatura inmutabili creatori dissimilis. aliud namque est ueritas, aliud imago ueritatis. sed sicut rei corporeae nulla imago esse potest nisi corpus, ita nequaquam imago incorporei inuenitur in corpore. nam illic ubi de creatione hominis Moyses loquitur, sic ait: et dixit deus: faciamus hominem ad imaginem et similitudinem nostram. et fecit hominem ad imaginem et similitudinem suam. ad imaginem dei creauit eum, masculum et feminam. diuinae istud. auctoritatis oraculum nec eloquio eludi potest nec argumento falli nec uirtute uinci nec arte uitiari. si imago dei est humana anima, incorporei uidelicet imago est, si incorporei imago est, incorporea utique ipsa est. at si incorporea non [*]( 16 Gen. 1, 26 et 27 ) [*]( 3 ergo] igitur L 4 ne si G aliquod AB1CE1FR decnisse p 5 cumsequens HR, csequens S ergo Mb, om. rell. et Sch. 7 dicis libri praeter Mb et Seh. aliquid AJBD* EFG Sch. 8 equiperat (aequiperat) libri, aequiparat editores 10 itaque D utique similis Mb, itaque similis Seh. similis utique-lin. 13 dissimilis add. L in marg. incorporeo dd. B man. rec. 11 creata] creatura C man. rec. 12 intellegibili] dissimilis add. Galland. 14 corporis G 15 imago] nisi add. G incorporea G 16 moysi ABlC\'EFHLMBS Sch. 18 suam S et fecit—suam om. S 20 diuinae istud auctoritatis] diuinitatis G 21 auctoris B\' 22 uitari p et Barthius, qui maie uitiari scribi dicit 24 aut p* )

est, incorporei prorsus imago non est. sed incorporei imago est, incorporea igitur est: nam quia creata est, non est deus, quia imago dei est, non est corpus.

VI. QVOD CVM OMNE INCORPOREVM INVISIBILE SIT, NON AVTEM OMNE CORPOREVM VISIBILE EST.

Sed subicis a nescio quibus, quorum tamen nominum nobis notitiam subripis, sic doceri, ut alia dicant esse incorporea, alia inuisibilia. tremendae scilicet peritiae tractatores, qui usque ad hoc penetrauere secretum: si alia incorporea sunt, alia inuisibilia, ergo incorporea non sunt inuisibilia. postponendum est igitur incorporeum omni corporeo, quia dicit per apostolum ueritas: quae uidentur, temporalia sunt, quae autem non uidentur, aeterna sunt. uerum tu creatricem creatamque substantiam ita discernis, ut alia sint incorporea, alia inuisibilia. inuisibile igitur omne corporeum, et incorporeum omne uisibile. istic egomet audeo sciscitari, inuisibilisne sit deus anne uisibilis? si corporeum negas, uisibilem non recusas. si inuisibilem dicis, corporeum confiteris. secundum hanc ergo sententiam, quae tibi nobisque sit procul, aeternus inuisibilis incorporeus deus aut [*]( 13 II Cor. 4, 18 ) [*]( 1 in corpore G sed] si G, sed si ABDEF 2 in corpore G igitur] non add. R hanc periodum sic scribendam censet Barthius: si imago dei est humana anima, incorporei est uidelicet imago. si incorporei est imago, incorporea utique et ipsa est 7 an BC in ras., a M nominum uncis incausit Schottus nominum tamen S 8 subrepis ABCMBb, surripis S 9 coactores LiS 10 usque ad om. G penetrabere B 12 corpore AB, corpori DEFP 13 uidetur B 15 creatumque B 17 inuisibile p la ista ABDFP ergomet B aoscitari b 18 an p corporeum B 19 uisibilem G incorporeum G 20 sententiam] tuam add. Schottus )

incorporeus non erit, aut uisibilis erit et aeternus non erit. quiddam tamen cogitare uoluit, sed eloqui non ualuit patentium nempe causarum doctor ignarus, quem dicere uisum reor esse quaedam corporea quae uideri nequeant, cum sit uniuerso incorporeo proprium non uideri, ac per hoc corporea quaepiam inuisibilia esse posse, porro incorporea nisi inuisibilia esse non posse. nam cum omne incorporeum inuisibile sit, non omne inuisibile incorporeum est. uox enim non uidetur et corpus est quamquam propter eminentiam uisus etiam quae ad reliquos pertinent sensus uideri dicamus, sicut saepe dicimus: uide quid sonat, cum sonus ad auditum pertineat, non ad uisum, nec tamen ita dicimus: audi quid lucet, quia praeeminentior ceteris sensibus uisus quae inferiorum sunt abusiue sibi uindicat, cum potestatibus eorum potentiam suam non misceat. quocirca et uisibilia sunt omnia quae sentiri quocumque sensu corporis possunt, si ad uisum cuncta referamus, et non omnia uisibilia sunt, si unicuique sensui quod sibi est speciale reddamus. hinc omnia scilicet principalia corpora quae dicuntur elementa procul dubio uisibilia sunt, sentiri experimur. ex quorum metrico pro portione conuentu, conpactis rate dimensionibus, uegetante anima uiuens corpus [*]( 1 noa om. DEFP Sch. aut] et DEFP Sch. ////uisibilis B et] M, cf. pag. 41, 14, itaque falso ant ABCGHLRS, aut corporeus erit et DEF Sch. quiddam CEGH}S Sch., quadam L, quidam rell. 2 ualuit Sch. eloqui scripsi praeetmte Schotto, coU. lilw. I cap. XXV, loqui libri ualuit GMb Sch., eualuit rell. nempe] quippe p\' 4 corporea quaedam S qua B nequeunt b 6 non om. Bl 10 uidere Schottus 11 pertineat ad auditum S 12 praeminentior BBS 13 sensibus om. SP 14 uendicat JPLb sunt ex sicut B 17 ante et grauem interpunctionem sustuli, quare Barthii coniectura at non opus est 18 hinc om. libri praeter M et Schotttm 19 quae om. B dicat M\' 20 metrica DEFH2 LPS2T Sch. in notis, metricae coni. Sch. in textu pro portione scripsi, proportionis G Sch., proportione rell. et editores pro portione] et add. p conuentu om. Galland. conpactie D\'EF2GMb, conpectis CH1R, conspectos ABD1F1H2LS, confectis Sch. 21 rite editores, arte coni. Hartelius uegitante B ) efficitur, quamquam multa sint, quae animata non sunt et uiuere negari non possunt. sed de eis loquimur, quae non solum uiuunt, sed etiam sentiunt, sicut sunt animata rationis expertia. de quibus paululum disputatione dilata de nobis loquimur.

Igitur cum ex anima simus et corpore atque, ut corpus animus esse non potest, sic animus corpus esse non possit, animus qui sentit in corpore, etsi per uisibile sentit, inuisibiliter sentit. aliud enim est uisus, aliud oculus, aliud aures, aliud auditus, et nares aliud, aliud odoratus, et os aliud, aliud gustus. nec hoc idem manus et tactus. igitur tactu calentia frigentiaque discernimus, ipsum uero sensum tangendi non tangimus. nec frigus illic namque nec calor est. et gustatu dulcia atque amara sentimus, sed gustatum gustare non possumus. nihil enim uel amarum in illo uel dulce est. naribus odores accipimus, olfactum tamen olfactu non capimus, quia nihil olet olfactus, et auribus uoces haurimus, sed cum nihil sonet auditus, ipsum non audimus auditum. coloratas oculis formas adspicimus et oculis quia coloratae formataeque sunt, cernimus, sed uisum, quia nec coloratus nec formatus est, non uidemus: iuge namque uideremus, si luceret uisus, et audiremus semper, si sonaret auditus, et perpetuo odoraremur, si fraglaret olfactus, et indefessim gustaremus, si saperet gustatus, aeternumque tangeremus, si se ipsum tangeret tactus. [*]( 2 negare BR his AMb quaeue A 3 ratione Meditores 4 experta ABMb paulum CHLHS 5 loquamur B man ree. EGHLSb, loquemur Scb. 7 sic-possit om. p, quibus sttppletis Barthii commentis non opus est potest Mb 9 aures] nares AXBHLB, auris G 10 et ante nares om. editores 13 namque illic Schottus gustatu B, guetu Mb 14 amara] est add. R gustatum B, gustum Mb 16 olfactu b, olfatum HMR olfactu om. b, olfatu HMR 17 aurimus S, audimus LB 19 oculos quia colorati formatique sunt G quia] quf B\' 21 iuge namque Schottus, iugi* namqae S, iugiter namque Н\'L, iuginamque rell. 22 odoremur R 23 fraglaret T 1 EFSPLM, flagraret S, flagraret rell. 24 gustatus B, gustus M passim .. )

atque ut de ceteris taceam, si gustari posset gustatus, nemo posset esse ieiunus, nec extrinsecus adhibenda forent in quae semet sensus exsereret, si se ipse sentiret. aliud est ergo membrum per quod sentimus, et sensus aliud quo sentimus, quia inter inuisibile incorporeum et corpus uisibile est illud inuisibile corporeum, quod in nobis uisus, auditus, odoratus, gustus et tactus est: quae quoniam non nisi in animato sunt corpore, ex utriusque diuersi commercio eadem et corporea sunt et inuisibilia trahentia de corpore uisibili ut corporea sint, de incorporeo animo ut sint inuisibilia. non igitur iurta sententiam tuam illud erit inuisibile, quod incorporeum non erit, tamquam incorporeo uisibile et corporeo inuisibile esse sit proprium, quando quidem nihil inuisibile corporis foret, nisi inuisibile illud incorporei inuisibilitas faceret, quia in eodem, sicut supra diximus, homine et incorporeum inuisibile est anima et inuisibile corporeum, quod de corpore uisibili inuisibiliter agit anima.

VII. QVOD EX QVATVOR ELEMENTIS CONSTENT QVINQVEPERTITI SENSVS CORPORIS.

Iam uero quaecumque corporis sensibus tangimus, ita ad quosque eorum quaeque ex illis speciatim pertinent, ut in [*]( 1 gustare p possit ACHLMMS 2 possit ACHLBS 3 exsereret BCFB, exereret rell., exerceret b si se ipse] seseque ipse Sch. 4 per om. A quo ex quod A* quod G 5 uisibile ACDFH1PBS1T Sch., uisibilem B inaiaibile] et add. G corporeum BDFP incorporeum] est add.ACDEFH1M. Bb Seh., est B et om. G est om. ACDFGMBb, supencr. BH illud est E illud] aliud B 6 uisibile RS Mt Sch. nisibile illud S nisus om. G auditus om. MI, add. Jf, om. editores, iiuerunt autem post gustus 7 animsto] anima tota Mb 8 et corporea-iuxta om. M\', et corporea annt et inuisibilia: non igitur iazta add. M* in marg. 9 trahenUa — inuisibilia om. Mb 11 tnam om. BDEF incorporeum C 12 esw\' om. G 13 feret erit S 14 nisi nisibile Sch. 15 hominem B 19 elementa quatuor quinque sensibus committit ABBS )

communionem propriorum alios non admittant. est ergo inter uniuersa corporea solis lux sine dubitatione praestantior. haec ad illud supremum in uniuerso corporeo pertinet elementum, quod ignis dicitur. hinc est quod etiam in corpore humano principalem prae omnibus sensibus locum uisus accepit. ab interno scilicet calore cordis ac iecoris igniculi quidam indefessim scintillantes in cameram capitis quasi in caelum nostri corporis subuolant. ex quibus radii per oculorum media profusi ac lumini extero commixti corporum quae inciderint. repercussu retrouersim cedentes eorundem colores ac formas hauriunt. animaduertis igitur summum in elementis ignem, pulcherrimam in coloribus lucem, praecipuum in sensibus uisum. : hunc merito atque potentia auditus insequitur illi elemento compos, quod Graeci uocant aethera: qui licet aeris sit natura,, tamen quia quasdam quasi faeculentias e supremis suis deor-\' sum uersus uelut in fundum digerit, purior atque subtilior hunc procellosum aerem et naturaliter nubigenum et loco et dignitate supereminet. hinc est quod purissimus aer faciliorem. et longius potentem facit auditum. nam sicut oculi sine formis corporum atque extrario lumine contemplari nequeunt, sic aures nisi aere aut percusso aut flato non sentiunt. ita et narium sensus, nam sicut aer sonis inficitur, ut in auribus operetur auditum, sic itidem hic ipse inficitur odoribus, ut in [*](1 proprium A 2 corpora G 5 uisus] unus C 9 corporum} in add. p corporamq̃ /l S 10 repercusso ABJDFL, repercusaim Mb 11 auriunt R animaduerte G 12 corporibus G in ante sensibus om. C 13 potentiam BlB illf S1 14 compoB libri cum PT, quod non mutandum, sed singulari significatione dictum esse censeo cum Barthio (cfindicem), compar p licet] ez add. Sch. 15 feculentia se B e om. S 16 prior Mb 17 nubigoaum Mb, unde conicias exstitisse olim nubilosum con. Apul. met. 11, 7 18 supereminet om. ABDF 19 patentem Sch. 20 corporum formis S 21 flato G, flatu LS, flatu reU. et b, flante SeA., inflato Barthius, fortasse aeris aut percussu aut flatu scribendum est 23 scididem B ididem AFPT, ididem B hic om. M et editores, quamuis uoculam etiam in PT exstare Schottus testetur ) naribus faciat odoratum, quibus inesse naturaliter nisi adtracto aere non sentitur. gustandi uero sensus absque humoris adminiculo nequaquam agere se posse hinc euidens facit indicium, quod nihil sapidum, si accipitur lingua arente, sentitur. de tactu uero dubitari non aestimo <imo> elementorum, hoc est terrae esse simillimum.

Age nunc ut ad illud, propter quod ista tractauimus, reuertamur: en uisus et lucem et alia per eandem corpora contemplatur ac sentit. num quidnam sibi aliquid hinc usurpat auditus? rursum meatus aurium sonos et formatas accipiunt uoces. numquid hinc aliquid sibi uindicat uisus ? per antra narium generis innumeri capimus odores, nihil certe de his sentire ualet auditus. forte in saporum exploratione odoratui communicat gustus, aut ad sentienda aspera uel lenia gustus permittit aliquid tactus? ecce uox uisu sensu eminentiore non cernitur, lux perinde non auditur, uox naribus certe non capitur, gustu fraglantia non accipitur, sapor tantum in ore sentitur. [*]( 1 quibus-sentitur om. BDF, in E haec uerba add. man. a/nt. ita marg. adnotans: "aliua codex" nataraliter] constat add. M man. rec. in rnarg. et b adtractato M, attrectato M in marg. et b 2 sentire M, sentiri b 8 agfl/l 8, nigere G 4 iudicium DlMb sic B 5 ezistimo p imo scripst eoQ. libr. II cap. IIII, infimo uel faeci b, Ifimo uel faci M superscr. man. rec., infimo faeci p*, om. rell. et Sch., nisi quod infimo superscriptum exstat in S elemento E Sch. 6 hoc est om. SeA. 7 ut om. Scih. 8 en] in B eadem S, eadem p* 9 contemplatiaa A1BH1LR, contemplatiua S, contemplata uidet Sch. numquid H hunc C 10 sonos BFaB, sonas A1 11 uendicat H\'Ltsb 18 ualeat L fortis F saporeum F, saporem B\'CH\'L\'81, saporis B2H2L2S2,, saporemuB B 14 ad om. ABCF1GHLMRSb assentienda O, sentianda Hl, sentiendo B man. rec. leuia 0 falso, cf. libr. I cap. XVIII enuntiatum sic adornari: aut sentiendo aspera uel lenia gustus permittit aliquid tactui iubet Barthius uisu] hoc S add. 0 15 uisus Mb 17 gustus Mb, gustat\' S fraglantia DEFHlMS, flagrantia rell. accipiuntur B* )

VIII. QVOD OMNIS ANIMA EX NVLLO PRORSVS ELEMENTO AVT QVOLIBET CORPORE SIT FACTA.

Ecce habes omnigenum corpus ex omnibus elementis in fabricam corporis humani aeternae illius musicae uix cogitabilibus modis atque harmoniae ratione permixtum. elige nunc ex quo corporum genere anima sit, si corpus est anima. quia si non aut ex uno horum aut ex aliquibus aut ex omnibus corporibus est anima, non est corpus. sed quid nunc faciam? quo me uertam acutissimi et doctissimi disputatoris ingenio et arte praeuentus? qui scilicet intellegens nullum corpus esse posse, nisi aut principaliter ex nihilo creatum, sicut elementa sunt corporum, aut ex his analogica ratione formatum, animam corpus esse decernens maluit eandem ex uno principalium corporum fictam quam ex omnibus fuisse conpositam. callido uidelicet cautus ingenio noluit animae substantiam multorum corporum congregare mixtura, ne ex hisdem contracta principiis quibus corpus extrarium, si perinde diceretur potuisse formari, eatenus uideretur posse dissolui. quapropter aerem delegit, ex quo aut cui animam similem fore decernat adiciens testimonium sui nescio cuius auctoris, cuius haec uerba sunt: nonnullae sunt, inquit, spiritales naturae, ut angeli, [*]( 22 cf. pag. 10, 1 ) [*]( 4 inter hoc et superius caput quaedam excidisse arbitratur Bar- thius 5 humanae Mb, humanam coniecit uel potius omittendam esse uocem ut glossema censet Barthius 7 sit anima ABDEF 8 non] est b Sch. 9 anima] aut add. b Sch. faciamus B Sch. 10 qao me] quoue Sch. uertamus Sch., uertamur B 11 praeuenti Sch. 18 corporum sunt elementa Sch., corpora sunt elementorum Mb anima in B 14 corporum] aestimare add. Sch. e codice T 15 factam b 16 noluit] in add. G 17 mixturam A1B1DEFGH1R isdem BEFHB, eisdem DLS, iisdem Sch. (ef indicem) 18 quibus] unius C perinde GM, proinde reI. 19 formari om. HS itatenns coni. Barthius 20 elegit G et b ex glossa superscripta in M, diligit B decernit G 22 spiritales] aplendentis C )

archangeli ceteraeque uirtutes: ipsa quoque anima nostra uel certe aer iste subtilis, tamen incorporeae nullatenus aestimandae. haeccine mandantur uerba membranis? eo istud agitur negotium, quod agimus? omissis omnibus hac tantum lance pendebit, ut si animam aut ex aere factam aut aeri similem ratio discussa patefecerit, nunc in aduersarii, tunc in magistri sententiam pedibus ut aiunt transeam ueniam deprecaturus erroris mei. sin, ut est et egomet pro ratae ueritatis iure mihi uindico, non humana tantum, sed omnis omnino anima non solum non ex aere, sed ex nullo prorsus (constare) corpore ratiocinando probabitur, fas erit ut nobis aut consentias aut ignoscas.

VIIII. ARQVMENTVM QVOD ANIMA EX NVLLO PRORSVS CORPORE SIT CREATA.

Iam superius patuit ignis elementum elemento aeris sicut loco, ita etiam potentia praeeminere. quod euidenter ostendit ignis iste terrenus, qui mobilitate uix conprehensibili uelut in regionem suam sursum uersus naturali pondere rapitur. [*]( 2 incorporea DF 3 existimandae ABCEHLS, ezistimanda DF, extimand9 B heccine EG, haecine ABC, hecine HLS haec in emandantur R 4 eo] et BDEFP Sch. eo irtud om. G igitur Gp* egimas G omissis Gb, ommisaia M, missis reD. et Sch. 5 etsi B aut om. ABDEF 6 aeris AGB 7 sentiS S 8 ueniam deprecaturua erroris 3f, nec deprecatus errorem reU. cum PT mei] M, om. rell. cum P, postponam T sin nt est et scripsi cum A2, sint nt G, me nntes M, si nutee rell. 9 pro ratae scripsi, proparte G, properatae reU., probatae Bartelius, pro speratae Barthius uerba sic constituunt: ueniam deprecatnrns erroris mei egomet nuntius. sed si properatae ueritatis b, nec deprecatos errorem postponam. sin aotem propalatae neritatis Sch. nendico Н2S2, uindicaro Sch. nindico] quod add. editores tantum-omnino om. M1 11 constare addidi, om. libri, consistat add. Sch. corpore] orta add. Ba/rthim rationando R, ratiotinanda 8 17 loco] lato R preminere BRS quid Bx 19 rorsus Mb naturali] natura sine coni. Barthius )

quod si etiam ex hoc non daretur agnosci, uel hinc manifesto posset intellegi, quod omnis aer solis praesentia clarescit et tenebrescit absentia. sed et . illud maximae rationis est, quod aer ignem patitur ut caleat, nec tamen ab aere aliquid patitur ignis ut frigeat. aer quibuslibet uasculis includi et contineri potest, cum hoc prorsus igni non accidat. est ergo ignis aere perspicua ratione praestantior, uisus uero nobis ex igne, qui utique sensus homini belluaeque communis est, sic tamen ut nonnullae inrationales animantes prae hominibus uigeant acumine uidendi. si ergo negari nequit uisus ex igne esse et secundum tuam rationem anima ex aere, eminentior ergo est dignitate substantiae oculus pecudis, quam anima hominis, quia ille ex igne et haec ex aere.

Non inmerito animam localem putat et claustro corporis confirmat includi qui eandem aeriam iudicat. alterutrum nunc igitur eligas oportet: aut deteriorem uisu pecudis animam, si aeriam, aut non aeriam, si praestantiorem. cernis quam facile indoctae figmentum praesumptionis euanuit, praeterquam innumera super hoc argumentari promptissimum est. nempe si aeria est, ergo tenebrae illius corporei huius solis abscessus et lux eius huius ipsius itidem solis aduentus est. falsumque erit illud, quod euangelista pronuntiat dicens : eratluxuera, quae inluminat omnem hominemuenientem inhunc mundum, et illud quod propheta sub peccatorum persona [*]( 22 Ioann. 1, 9 ) [*]( 1 etiamsi G 2 posset GS, possit rell. 8 maxime HR 4 ab aere] habere A 6 porsus S accidat FGI, accedat reU. cum PT 7 praespicna (prespicua) AB1CF1H1R igni G igne] eat add. Seh. 9 ut Mb, quod reU. et Sch. nullv R uigeant Mb Sch., uigent rell. 10 ergo] ut add. G negare A BF1 nequit] nequid B, quod add. p* Sch. igni GHlMR 55 HMS, est reU. et Sch. 12 oculis C 14 non] ergo add. b 15 quia b aerem B Sch. 16 igitur om. ABDEF 17 post cemiB interpungunt ABCDEFGH facili G 18 praeterea quam coni. Barthius, praeter hoc quod p\' 19 augmentari B 20 aerea ABF passim 21 ididem B 22 euuangelista S ) [*]( XL ) [*]( 4 )

loquitur: lumen ergo iustitiae non luxit nobis, et sol non est ortus nobis. numquid isti hunc corporeum solem uiuentes in hoc mundo non uiderant, sed incerporales oculi solem incorporeum requirebant P ualde autem mirum uidetur, si lux ista habeat oculos quos inluminet, illa autem uera non habeat: aut si habet. sicuti uere habet unde uideri incorporeum potest, non solum non aerium, sed arbitror non esse corpoream.

X. QVOD IAM FORMATA SVBSTANTIA NON POTEST DICI MATERIA.

Illud iam quale est, quod in ipso disputationis tuae principio admonendum credidisti esse lectorem, ut ad subtiliora illa cogitanda animum praeparet? a summis ad ima, ab incorporeis ad corporea rationalem nostrum conaris abducere et quasi docens nos ad subtilia mentis oculum praeparare paulo post adicis et dicis: quidquid creatum est, materiam uideri, quam corpoream esse decernis. si adhuc creatura materia est, nondum ergo homo formatus est, quia dicitur deo: qui creasti hominem ex materia informi. formarum autem siue minus siue amplius pro qualitate uel genere speciosarum plenus est mundus, materia uero informis est mundusque formatus, non est ergo creatura materia. [*]( 1 Sap. 6, 6 16 cf. pag. 9, 5 19 Sap. 11, 18 ) [*]( 1 loquitur] dicens add. p* 2 ortus est 8 istic b, isti et - Barthius hune] et add. Barthius corpore cum B 3 niderunt Ubri praeter GQ et editores 6 aut si habeat Mb uera LS 7 aeriimi] animum add. Barthius 12 IIleetorem B 13 illa om. libri praeter M et Sch. praepararet G Seh. prseparetj et nunc add. Sch. 14 adducere AD 15 ad om. AB DEFR 16 et] ac HLBS 17 qua A2BDEF Sch., qui Al corporaom ABDEFR 18 ergo om. 8 homo Mb, om. rell. et Sch. est Mb, es rell. et Seh 21 mundua qui b Barthius 22 formandus coni. Barthitu creatura] formata p* )

XI. QVOD OMNE INCORPOREVM SIVE CORPOREVM QVIDQVID EST CREATVM EST.

Post haec argumentaris ac dicis, idcirco incorporeum creatum nil esse, quia quidquid factori s.uo conprehensibile sit incorporeum esse non. possitsub hac ergo ratione ipse sibi deus ignotus es.t: qui si idcirco incorporeum nihil creauit, ne aliquid creatum notitiam creatoris excederet, cum uel corporeum uel incorporeum nihil nisi praecedente scientia creantis exstiterit, uidelicet quia nihil nesciens fecit, se ipsum ergo prae omnibus nescit, qui incorporaliter antecellit omnem substantiam quam creauit, ac per hoc maior se ipso est, qui sui capax non est. quod quia dici ratione non sinitur, consequens est, ut ideo incorporeum quippiam non creauerit, ne sibi creatum aliquid inconprehensibile esse possit, cum ipse summus incorporeus sibi ignotus esse non possit. uide quam paruo negotio ueritatis calor frigentium uerborum pruinas liquefaciat. et cum discernere nequeas a creato materiam, ab informi formatum, ab aere spiritum, sic imaginem dei pronuntias tamquam potissimorum scitus, qui minimorum probaris ignarus. iam nunc testimoniorum uel maxime penuria coactus de quodam opere sancti Hieronymi capitulum quoddam, quod quidem te constat non intellexisse, subiungis, quo ait: globos siderum corporatos esse spiritus arbitrantur. omnem qui arbitratur dubitare non dubium est. beatum uero Hieronymum de spiritibus corporatis [*]( 4 cf. pag. 9, 6 ) [*]( 4 ac] et ABDEF 5 nil Mh Sch., nihil rell. 8 nec p* I 11 sed Mb qua M, quia b incorporabiliter BE*FGPT Sch., incomparabiliter » 15 non om. Mb 16 esse] non add, C 19 ric Mb, in rell. et Sch. 20 iscitas BFB, inscitus 12, inscitK E, acitor Mb 21 minorum B Seh, probaberis AGlLM SJb, probaueris BCF1G2H1RS1 ignarus om. D 24 qat B, qui DEFB Sch. agit F globus R 25 omne quod Mb dubitare] multare AB, nutare DEFP 26 spiritaUbuB LS ) [*]( 4* )

quorundam referre dicis arbitrium: qui si arbitrantium, hoc est dubitantium sequitur forte sententiam, cum eiusdem <quo>que tu sequare, cumque non nisi ab ignorantia proficiscatur dubiets arbitrantis, agnosce te nobis quaerentibus ueritatem 1 pro una quam polliceris scientia multorum nescientias adtulisse. nam cum quasi probatissimo testimonio eius utaris, qui de eis dubitans, quorum testimoniis utitur, eos dubitantes adfert, quos testes adhibet, quid te posse pronuntiare censendum est, qui ab auctoris tui dubitantis auctore dubio tertius ipse iam dubitas?

XII. QVOD PHILOSOPHOS NON INTELLEGENS GLOBOS SIDERVM CORPORATOS SPIRITVS ARBITRATVS SIT ET ANGELOS CORPORA ESSE DECERNAT.

Istud ego tamen philosophos reperio dicere, qui nonnullis disputationibus adstruunt et ipsos lunae uel solis globos incorporeis uidelicet spiritibus sub diuina quadam mente uegetari. sed oportet agnoscas hoc idem testimonium non solum pro sententia tua contra nos nihil, sed aduersus eandem pro nobis ualere plurimum. quod eo tibi accidit, quia philosophicam non intellegendo sententiam illud pro tua uidelicet parte posuisti, quod probe intellectum non nisi nostris tantum possit partibus suffragari. si enim corporeos spiritus esse dixissent, [*]( 1 quasi CG 2 cum om. A eiusdem quoque scripsi, eiusdem qu5 LS, eodemque 1Jl, eodem quoque b, eisdem quoque D, eiusdemque rell., eidem quoque Sch., eodem ne quoque uel eodem neque mauult Hartelius 3 sequare E\'G, sequere rell. et editores 4 agnoscente B, agnoscente H, agnoscis te Sch., agnoscite BS1 5 qua BCD BS 6 utare G 7 dubitat G utitur] et add. libri praeter Mb et Sch., ut add. B 8 pronuntiari S 9 quia Mb 15 stud B philosophus CG1 repperio BS 16 globus R rt in corporeis b 17 uaigari B 18 oportet] ut add. b, oportet M pro sententia] psentia B 19 sed] etiam add. p* aduersum HLBS 20 accedit ABDEFPB 23 partibus] par R esse] philosophi add. b, uncis ind. Schottus )

V in eorundem non definientium, sed arbitrantium potius auctoritate totus nihilominus argumentationis tuae cardo titubaret. cum uero illi non dubitanter, sed scienter, non corporeos, sed corporatos spiritus dixerint, nonne dinoscitur quodcumque est corporatum non esse corporeum? alioquin corporeos, non corporatos spiritus esse dixissent, quia illud est corporeum, quod incorporeus spiritus animat, illud autem incorporeum, quo corpus animatur. quapropter cum dilucide uiuificatum corpus ab, incorporeo uiuificante discreuerint, uidetur mihi quod iste corporis aduocatus aut philosophicam de substantia incorporali sententiam non intellexerit aut nequaquam pro se obiectare debuerit sub ipso sancti Hieronymi nomine.

Sequitur, et adiungit: si angeli, inquit, caelestia etiam corpora ad conparationem dei inmunda esse dicuntur, quid putas homo aestimandus est? quantum uideo, uiolentissimus disputator nec istud intellegit. angelos enim unius credit esse substantiae, ut melius de sideribus sentiat, quae corporatos spiritus iudicat. nam quid hic aliud uir doctus Hieronymus dixisse censebitur, nisi angelorum corpora habilitate sui atque potentia humanis longe praestare corporibus? pariter cum dixit: si angeli, etadiecit: caelestia etiam corpora, duo quaedam intellegi uoluit, angelos et caelestia corpora, quia cum angeli spiritus corporati sint, [*]( 13 cf. pag. 9, 11 ) [*]( 1 auctoritatem Mb 2 totius p* 8 corporeus B 4 spiritns] esse add. S2p2 5 corporeos] concorporeos ABF1GHLPS, concorporeus B, incorporeos D non corporatos, sed corporeos E1 6 quo C .7 qui A 9 uiuiflcato B quodsi B 10 philosophica me BF, philosophicam e AJDE 11 sententia AB FIBS 13 num persequitnr scribendum ? 15 aestimandns scripsi collato Fausti loco, existimandns codices 16 angelns B 17 credidit p de om. ABDEFH1S1 de sideribuB om. B siderins A1 18 indicat ABF Sch. numquid M editores, nam omisso quid p\' 20 habilitate sui GMTb, hnmilitate sui C, habitate sni HLBS, habitante sni AB, habitante ni DEFP, ab insita ui coni. Sch. ad C 22 nolnit u; nolnnt S angelos B 23 angelici editores )

sunt in caelo quaedam quae sola sunt corpora. igitur euidenter ostendit nullum corpus quamlibet supremum loco, quamlibet potens motu incorporeis posse praeponi. rursum in conparatione gradum faciens dicit: adeo diuinis hominem conparari non posse, ut nec angelus possit. discernit praeterea corpus et carnem, quia cum omnis caro etiam corpus sit, non omne corpus est caro. unde apostolus: alia caro uolucrum, alia caro piscium, alia autem hominum. et corpora caelestia et corpora terrestria, euidenter ostendens terrenum corpus etiam carnem fore, caeleste uero non etiam carnem. ne forte hic aptari conueniat illud quod eundem Hieronymum dicere meminit: globos siderum corporatos esse spiritus arbitrantur, ut ipsa sidera siue angelorum corpora corpora utique caelestia sint, cum illi spiritus qui istis corporati sunt corporei non sint, sicut et deum dicimus incarnatum, et sicut ipsa anima humana incarnatur utique, cum administrandam suscipit carnem. cui quamlibet illud accidat, quod scriptura testatur dicens: corpus quod corrumpitur, adgrauat animam, non tamen eandem in corpus conuerti credendum est, quamlibet pondere carnis oneretur, quia nec corpus unquam in animae naturam commutabitur, quamlibet eadem uegetante moueatur, alioquin non erit corpus. unde [*]( 7 I Cor. 15, 39 sq. 18 Sap. 9, 15 ) [*]( 1 sola] damla B uerba quae sola snnt corpora Barthio stupecta et \'transpositiuncula\' tananda uidentur 2 nalli JIb, nallibi coni.. Barthius 8 nuta Mb praeponi Mb Sch., conponi rill. in Mb, M reU. ei Seh. 4 diiit BDEF 5 angelos ABRLE 8, aglB DE, angelis M editores discerni ABDEF, quod cum enuntiato praecedente coniungunt praeterea] hẹc add. HLS B 9 ostendes S 10 caelestem CMk etiam] QBse b 11 illnd hic a. c. q. S 13 arbitratur Mb \' si angelorum b, si enangeliorum M 15 sint CMb sunt B dum A incarnata B* 1? suscepit ABDEFHLRS1 accedat Zibri praeter CQM et Sch, 19 eandem om. Sch. 20 honeretnr ABC1 D1FL1 21 corpus om. p1 in om. A natura AtC 22 eandem R uegetate J3, uegitate B, uegetata AВE1F, uegetatum E* ) illud quod apostolus dixit: et corpora caelestia et corpora terrestria, utrumnam de angelis an de sideribus an <de> terrenis quibusque corporibus, de quibus non est quaestio, intellegi uoluerit, ex consequentibus adparebit. indisimctim namque mox adicit ac dicit: alia caelestium gloria, alia autem terrestrium. et quae ista caelestia essent corpora, ut euidenter ostenderet: alia, inquit, claritas solis et alia claritas lunae et alia claritas stellarum. stella enim ab stella differt in gloria. ita et resurrectio mortuorum, eandem scilicet docens, quae est in siderum qualitate discrepantia, resuscitatorum corporum fore pro meritorum diuersitate distantiam. hic utique absque ambiguo doctor gentium de sola resurrectione humanorum corporum disputans huius modi conparationibus usus est. nam sic causam loci huius ingreditur: dicit aliquis, quo modo resurgent mortui? quali autem corpore uenient? w et ab hoc loco usque ad istam de sideribus conparationem id ipsum sine alterius cuiusquam causae interiectione persequitur nullam faciens de anima mentionem, ne scilicet illud, quod de selis lunaeue stellarumque, corporum profecto caelestium, differentiis disseruit, scaeuo forte iudicio de animabus dictum quisque sentiret. [*]( 1 I Cor. 15, 40 5 ibidem 7 I Cor. 16, 41 sq. 16 I Cor. l6, 35 ) [*]( 2 de ante aideribus om. S 3 de ante terrenis add. Hartelim, om. libri corporis B 4 ex] et B indisianctum G 6 illa Sch. 7 alia—etellarum om. B 9 a G gloriam Sch., gloriaIJ B 11 discrepantiam Mb resuscitantorum M, resnflcitandoram b 12 utrique ABHL, utrimque DEFP 15 dicet D1 16 qualill B 17 loco] ideo add. G 20 lunae vel FMR1b, lunae omisso ue Galland. stellarum quae b de cmte corporum add. ps corporum om. B profecto] scilicet Sch. 21 differentis B sceno GHLMRS, saeno rell., laeno coni. BartMus 22 quisquam coni. Bartkius, cf. Jin. 3 sentiret] putet p7 )

XIII. DE RESVRRECTIONE.

Nunc ergo si humanum corpus, terrenum scilicet atque moribundum, in id gloriae transformabitur, ut fiat de carnali spiritale secundum apostolum, qui ait: seminatur corpus animale, resurget corpus spiritale, et anima humana sic nunc spiritalis est, ut tamen corpus sit, ergo humana caro transferetur in animae dignitatem, cum facta fuerit corpus spiritale, et anima quae corpori iuste dominata, quae domino pie iusteque famulata est, quae deum fideliter credidit aut fortassis et sciuit, exaequata sibi carne sua ipsa quoque nihil pro substantiae qualitate promouebitur. et ubi est illud, non qui oculum carnis, sed qui oculum cordis mundauerit, deum uidebit? nam beati Mundo corde, quon- \' iam ipsi deum uidebunt. ergo forsan beatificabitur corpus pro modo suo et anima itidem pro modo suo. illud inmutabitur, ut spiritui per omnia ad nutum seruiat, cui contumax saepe restitit, et haec inmutabitur, ut deum uideat, quem flagrantia castae caritatis inhiauit. et quoniam apostolus spiritum, animam corpusque discreuit inquiens: ut integer spiritus uester et anima et corpus, quia post resurrectionem non animaliter uiuendum est, scilicet ubi non edendum uel bibendum, ubi non dormiendum neque coeundum est, transibit totum animale corpus in spiritale corpus, quia et anima tota transibit in spiritum, et erit totum spiritale corpus propter [*]( 5 I Cor. 15, 44 14 Mstth. 5, 8 20 I Thess. 5, 23 ) [*]( 3 nunc-corpus om. p* 4 id gloriae] gloriam Mb carnale MBb 6 reaurgit CH1MS1 8 transferetur Mb, transfertur reU. et Sch. facta G 10 insteque Mb, om. rell. et Sch. 11 et] se add. Barthim coaeqaata b ex glossa in M superteripta 15 forsitan libri practcr CM 16 modulo priore loco Mb, fortatse recte, cf. libr. H cap. IIII 17 resistit ABCGHL BS 19 animam om. A 21 et ante anima om. Mb 22 vel bibendum om. B 23 neque] uel Barthim tansibit B 24 et om. C 25 inhabitationem spiritus B )

inhabitantem spiritum. qui utique spiritus si in hac uita concupiuit aduersus carnem et concupiscenti aduersum se carni non cessit, iure in aeternum nihil illo difficultatis sentiet, cuius difficultates caelestis auxilii uirtute superauit, nec par erit ut exaequetur domino, qui eidem cessit inuitus, et in serui statu remaneat, qui uicit uoluntarius. quocirca datur intellegi, quod sicut in hac uita animae humanae substantia incorporaliter dignitate sui anteit corpus animale, ita post resurrectionem remunerationemque anteibit corpus spiritale. omne autem quod spiritali corpore potius est, corpus ut arbitror non est: ergo iuxta huius necessarii mei tractatum, qui angelos sola esse tantum corpora decernit, humanae substantiae angelica natura erit inferior. certum namque diuina auctoritate retinemus sanctorum corpora, quae inmutari merebuntur in gloriam, angelicis exaequanda corporibus dicente domino: et erunt sicut angeli in caelo. si igitur angeli spiritalia tantum corpora sunt uniusque substantiae et prouehetur corpus humanum ad angelici corporis dignitatem, homo angelo qualitate corporis exaequabitur, dignitate spiritus praeeminebit. quod si, ut est utique, uidetur absurdum, duplex ergo est angelica sicuti est humana substantia: habens corpus totius facilitatis maximaeque pulchritudinis, quod hominibus cum iubetur adpareat, habens incorporeum, quo deum semper uideat iuxta illud euangelicum quo dictum est: quia angeli eorum semper uident faciem patris mei. [*]( 15 Matth. 22, 30 24 Matth. 18, 10 ) [*]( 8 illo Mb, in illo 0, illud reU. et Sell., ex illo Barthius, illic p sentiat HLS 4 caelestes M 7 hnmona ABF1HLRS incorporabiliter ABEFGHR, inconparabiliter CLS 9 remuneratione que (quae b) Mb, remuneratione quoque Barthius 10 corporeum p* 11 tantum om. p* 12 discernit S humana substantia p humanae substantia angelica naturae Mb 15 exsequenda G, coaequanda b ex glossa in M superscripta 16 tamen Seh. 18 et ante homo add. p 19 coaequabitnr Mb, exequabaf S si ut] sicut LS, si ita A 20 est post ergo M, om. rell. 22 uideatur apparens M (corr. in marg.) 23 quod p\' 24 euuangelia 8 quod Mb 25 uideant AG )

XIIII. NVLLATENVS SPIRITVALIA CORPOREIS OCVLIS VIDERI POSSE.

Valde autem stupeo quo modo quispiam christianus doctoris praesertim loco definiat cuilibet pulchro, cuilibet sublimi corpori, corpori tamen contemplabilem deum fore et uniuersalem uideri localiter posse, cum deum uidere hoc sit intellegere. intellectum uero localem non esse uel intellegendo cognoscimus, quia si intellectus localis est, locale erit et quod intellegitur. nihil enim locale est, quod non et ipsum locus est. at si intellectus localis et in hoc deus, quia hoc intellegitur deus, ergo localis est deus. quod quia repugnat, intellegere nos oportet, constare hominem ex corporeo et incorporeo, utroque in melius reformando, constare angelum et corpore et spiritu praecipua inter creaturas dignitate formato. spiritus illi namque est omni spiritu creato potentior, corpus illi de potissimo omnium elemento sublimius secundum illud propheticum, ubi angelica substantia duplex sine dubitatione perhibetur, quo dictum est: qui facit angelos suos spiritus et ministros suos ignem urentem. ignem uero non esse spiritum et spiritum perinde ignem non esse manifestum est, quia non istic allegorice aliquid accipiendum est, sicut illud ubi ait dominus: ignem ueni mittere in terram, cum de sancto spiritu diceret. non enim credi fas est animas humanas ad amorem diuinum participatione angelici spiritus inflammari, quia eodem dono bonus est homo, quo bonus est [*]( 18 pBalm. 103, 4 22 Luc. 12, 49 ) [*]( 5 uniaersaliter AB 8 quod si b, quasi BGl 9 quod nonest om. C 10 hoc] idS p hoc G 13 camstare R et corpore] ex corpore D* Sch. 15 ille ABDEF Sch. spiritui AB*CHLS ille AB, illud DEF Sch. de om. Galland. 16 omnium om. S elementorum Mb sublime ex sublimis R 17 phibetnr C 18 quod CBMR 21 ista S, ista ABDGaHL, ista F alligorice R aliquid om. BDFp* 23 fas est credi 8 24 partitipatione S 25 dono] bono E quia A )

angelus, et eadem dono uterque beatus est. ambo id ipsum eadem uoluntate, eodem scilicet spiritu cupiunt, ambo hoc idem incorporea capacitate percipiunt, et fit homo, angelus et deus unus spiritus iuxta apostolum dicentem: qui adhaeret domino, unus spiritus est. non autem uideo quo pacto corpus incorporeo contemperari queat, ut unus spiritus iure dicatur. si enim corpus est anima, inmutabitur ergo corporeum, ut esse cum incorporeo unum possit, atque ita ad illam rationem necessario reditur, qua. incorporeum aliquid creari potuisse dicitur. nam si potest aliquid ex corporeo incorporeum fieri, potuit et ex nihilo creari, nisi forte dicitur incommutabilis deus ueluti corporascere, ut unum possit esse cum corpore. sed hoc perditorum quorumpiam fides habeat, quia si ut angelo uel homini adhaerere deo bonum est, non ad creaturam deteriorabitur creator incommutabilis, sed ad creatorem mutabilis creatura proficiet, unde in euangelio dominus dicit: pater, sint isti in nobis unum, sicut et nos sumus unum.

XV. QVOD CORPOREA OMNIA ADIVNCTIONE SVI MAIORA FIANT ET MVLTA QVAM PAVCA, INCORPOREA VERO OMNIA NEC AVGEANTVR IN MVLTIS, NEC MINVANTVR IN SINGVLIS.

Nec uero credi licet quorumque coniunctionem corporum unitatem trinitatis imitari aut eidem inconfusibiliter posse misceri. patet enim liquido quodlibet unum corpus paris corporis [*]( 4 I Cor. 6, 17 17 IolUlD. 17, 22 ) [*]( 1 dono Mb, bono rell. 2 eandem ARl capiunt p\'ł 5 deo editores 7 si enim] sin p* corporeum] in incorporeum G 9 quia CGMB, quod b aliquid Mb, om. rell. et Sch. 11 inoorporeo B1H1 at om. Mb 12 incommntabilis PT Sch. uelnti] ! add. G, nolnit A 13 quasi B 14 donum coni. Barthius 15 inmntabilis Mb 16 proficiat H ItS1 ennangTo S 28 credo Â, om. HLS coninnccione My coninnetione b Barthius 24 initiari coni. Bartkius idem p1 25 pari G )

adiunctione duplicari, esse illic sursum deorsum, dextrum sinistrum, anterius atque posterius, esse illic pro modo magnitudinis longitudinem, latitudinem, altitudinem. in dei uero ipsa trinitate huius secabilitatis et localitatis partes et spatia esse non dicimus, ad cuius similitudinem unum nos esse secumque uniri nos posse dicit ipse qui fecit, sicut in apostolicis actis legimus, quod unus credentium unusque uolentium erat animus et cor unum. non tamen reor multas animas ita sibi fuisse coniunctas, ut maior quaedam ex multis animabus anima fieret, quia trinitas, per quam et cum qua omnes bonae animae fiunt unum, nec in ulla ex eadem trinitate persona minor est quam in tribus, nec in tribus maior est quam in singulis. sic et animae humanae substantia ad eius imitationem, cuius imago est, nec in multis secundum aliquam molem maior est nec in singulis secundum aliquam molem minor, quia uidelicet potentiae sunt illae, non corpora. creatas autem potentias creatrix utique potentia iure supereminet eo ipso uel maxime quo creauit. nam et animam anima praestantiorem saepe et experimur et didicimus, nec tamen eandem, quam secundum potentiam praestantiorem didicimus, secundum molem, quae nulla illi est, credimus esse maiorem. illud etiam nec te arbitror diffiteri quamlibet. multas animas perfecte sapientes non plus sapere idem una anima [*]( 7 Act 4, 32 ) [*]( 1 adianctione BWR1, adiantione S 3 dei scripsi, deo Itbri uero] et add. Barthius in deo uero (-i-) ( id est) ipea trinitito coni. Hartelius 5 esse noe S 6 noa posse] non posse Al 7 actibufl D\'M editores nnna Mb, unum rdl. nnnsque Mb, unumque rell. 8 animus Mb, anima rdl. 10 anima om. S 11 bene B in nlla] nulla b, in illa BDE1F Sch., enim ulla Bar- thius 15 maior-molem om. ABClDEF 16 corpora G 18 qao om. C1 19 animae AB1 CD1 GHLRS didicimos JIb, dicimus rdl. et ah. 20 didicimas Mb, dicimas rill. et Sch. 21 illic G 23 Don-aapieBte om. CF1 idem nna scripei, una itidem FO, idem omisso nna reU. et editores (eidem ex ididem B) ) perfecte sapiente, nec quod una omnimodis uolet anima, multas id omnimodis nolendo plus uelle, nec quod quaecumque optime meminerit, multas melius memoriae tenacitate meminisse. corpus uero et plus habet ponderis magnum quam paruum, et ualidior corporum multitudo quam paucitas, et fortius quippiam manus multae, quam singulae uel retinent uel sustinent uel propellunt. nunc consequentia disquiramus.

XVI. QVOD ANIMAE INCORPOREAE SINT.

Habent, inquis, animae secundum se corpus quo subsistunt, licet multum et inconparabiliter tenuius quam nostra sunt corpora. accipiatur ita, si ita est. illud respondeas uelim, quia est iste qui dicit: habet anima corpus inconparabiliter tenuius, quam nostra sunt corpora? si animae uerba ista sunt, quod corpus esse suum dicit, quod ipsa est, aut istud quod sentificat uegetatque carnale ? ipsa enim dicit anima: tenuius est corpus animae, quam corpus meum. quod est corpus quod suum dicat anima, nisi illud quod ipsa est, si corpus est anima? aut igitur anima corpus est nec recte corpus istud carneum suum dicit, quia potius illud est suum quod ipsa est, aut si istud corpus [*]( 10 cf. pag. 10, 4 ) [*]( sapientiae ABD F2 PT, perfecte (E\') sapientiae E sapiente// B ne B omnismodis M, omnibus modis b utroque loco 2 uellell B ne BHL, neG 8 quod quaecumque] quodque cumque R, quodcumque Mb 6 vel ante retinent om. B I DEF 7 nunc Mb, sed rell. disqueramus S 10 quod AВ1 R1 11 multo G tenuia BH1, tenue ex tenuis B 12 sint ABCDEFB 14 incõllporabiliter B tenuis B, tenuus H, tenue ex temnis (sic!) B sint ABCDEFH1R 15 esse om. Mb 16 dicat (dicit S1) suam S aut] si add. Mb, se add. Barthtus istud om. B scificat B uegeatque S 17 tenuis BB, tenuus H 18 quid S est om. B 19 si E2G Mb Sch., om. ren. )

animae corpus est, ipsa, at datur intellegi, non est corpus. post hinc itidem consultori suo sic loquitur : obicis mihi ideo animam non esse corpoream, quia nec localis sit nec qualitate aut quantitate subsistat : quantitatti periculi sit ita credere, in consequentibus demonstrabimus. nunc uero in hoc tractatus nostri statu habita discussione pendebit, ut si nec localis sit nec quantitati subiaceat, esse eam indubie incorpoream credas. si uero eam demonstrauerimus quantitate determinari locoue concludi, consequenter eam etiam corpore contineri nec ipse iam dubites. statum nempe tractatus tui in articuli istius condicione posuisti, ut si localis et quantitati subiacens anima probari possit, consequenter etiam corporea crederetur, quam tamen paulo post intra pectoris officinam uarietates cogitationum suarum fingere et motus agitare pronuntias.

XVII. DE VITA QVOD ANIMA INLOCALITER VIVIFICET CORPVS.

Ac primum quaeso respondeas, ipsa anima quo in loco sit corporis: in toto est an in parte ? si in parte est, quem ad modum uniuersum ubique corpus mouet atque sentificat? si in toto est, quo modo intra solius pectoris officinam cogitationes suas fingit et motus exercet? an forsitan non solum in pectore est, sed etiam in capite, nec in capite tantum, sed in planta [*]( 2 cf. pag. 10, 12 ) [*]( 1 post hunc JB, post omisso hinc Mb 2 consultorio BDEF, consultatori G 4 cuius modi b 5 ita om. Galland. subsequentibus legitur apud Faustum demonstrabitur Faustus 6 hac S status BS Sch. 8 quantitate JS* hsud dubie Faustus 9 eam] iam G 11 ipsi A 12 istius] tui LS2 B 13 sabiaoes B 14 num posset scirbendum ? 15 officium ĮJD\' JSFP 16 fringare G 19 hac HB in quo Mb 21 mo- ueat p sanctificat B 23 corpore B )

atque in ossibus? et ubicumque animam localiter esse credis, illic etiam localiter sapere et localiter cogitare fateberis, et quoniam, si corporea est, eatenus inest corpori, ut, sieut aqua utrem, minore sui parte minores partes eius inpleat et maiore maiores, necessario sequitur, ut maior illi cogitatio in pectore sit et minor in digito. atque ita quotam partem quisque corporis uiuentis absciderit, totam quoque partem animae uege* tantis abscidit, ae per hoc non tanta erit in anima utique debili uel cogitandi uis uel potentia reminiscendi. aerem namque, ex quo ant cui similem animam esse pronuntias, diuiduum secabilemque nemo dubitat nam et cum flamus et renamus, particulas eius haurimus et reddimus, quas in pastum totius corporis uenae illae capiunt, quas άρτηιας Graeci uocant, per quas idem aer in temperamentum trium elementorum pulmonum quoque indefessa agitatione dispergitur. sed si haustus aer iuxta sententiam tuam ad animae pertinet pastum, quia scilicet res aeria conuenienter alitur aere, ergo sicut supra dictum est cum corpore quod uegetat recipit sectionem. uis certe memoriae ad totam sine quaestione pertinet animam. omne porro corpus quamlibet magnum, quamlibet paruum secari profecto potest, quod idcirco illi accidit, quia partibus constat. nam quidquid partem habet, potest utique diuidi, quia pars potest a parte diuelli. quapropter si corpus est [*]( 2 illa A, illam BDEFP fateaeris B1 3 quoniam si] quem ad modam Mb ineet] ide ABHid est C, iden B, ids 8 inest corpori] in corpore diffanditar Mb 4 minori ABHLS, minoris B 5 ut] et ABDEFHLB, et S, ut et Sch. 7 uegitantis B 8 abseidiat Â, abseidat G tantanta 8 10 cuius ABQHLBXT 11 dubitet Hl et ante cum om. ABDMFS1 et reflamas Mb Sch., aerem flamus et G, ac reflamus rell. 13 arterias ELM, artyrias ABCD*HBS, artirias FG 17 aerea B Hgli (erat ego) B 19 totum B quaevtionem gвla animam (animum B) pertinet libri praeter Mb 21 acoedit ABCH 23 a parte om. L diuelli] diuidere illi AB , diuidi DEFLPB (qui post hanc uocem phirium Uterarum rasuram habet) diuidere a parte illi H, diuidere a parte illi S qu//a//propter B ) anima, recipit utique sectionem: si recipit sectionem, recipit inminutionem: si inminutionem recipit, perdita quisque uiui corporis parte animae quoque perdit partem. cum parte uero animae perit pars memoriae, anima ergo, cuius inminuta substantia est, minus debet utique meminisse. ac per hoc si localis est anima, multimoda. potest sectione comminui et frequentia comminutionis aboleri. sed quia istud mens sana, ne dicam docta, non recipit, ut inlocalitas animae, quantum per nos sub ope diuina proferri potuerit, magis adpareat, de motibus disseramus, quia dubium non erit, sicut corpus est quod mouetur localiter ita non esse corpus quod localiter. non mouetur.

XVIII. TRES ESSE MOTVS.

Tres ergo esse motus, stabilem, inlocalem localemque iam notum est. stabilis motus dei est, inlocalis animae, localis corporis. stabilis motus est quod deus creaturam non semper fecit, sed tamen eandem non noua uoluntate tunc creare uoluit cum creauit, quia semper tunc uoluit creare cum fecit. tunc temporis significatio est, semper non ad tempus pertinet. tunc ergo istud ad principium temporis pertinet, non ad tempus, quia temporaneum motum stabilitas sempiternae uoluntatis includit, ac per hoc semper tunc uelle stabilis motus est. hic oportet accipias nihil moueri posse nisi ab inmoto, atque ut id doceamus exemplo, digitum certe nisi stante manu [*]( 1 inmutationem ABD2EF utroque, B priore loco 3 perdit Mb, perdidit rell. d Sch. 6 mnltimodo 8, mnltimodo C sectione// B comminui] dioidi ABDEFPp* 10 qd mouetur localiter 8 14 motos esse editores inloeabilem 8 que iam - est om. G 16 quo p 17 sed Mb, et reH. et Sch. tum Mb 18 tunc semper B tum p1 creare uolnit ABD EFp1 19 significatio est temporis 8 non om. B 21 temporaneorum motus G 22 semper om. p 23 inmota B 24 id om. ABDEF Sch. istante H1, instante CLBS )

mouere non possumus, . motus autem brachii ab humeri stabilitate est. et ut non diutius inmoremur, in gradiendo utique pes unus figendus est, ut alter promoueri queat. tene istud cum paulisper animi motum a corporis motu discernimus. nam sicut, ut supra dictum est, deus stabiliter mouetur, sic anima temporaliter. temporale est autem, quod paulo ante superba, nunc humilis, prius laeta, nunc tristis, dilexit ante, nunc odit, prius aliquid oblita, nunc meminit. huius modi autem motibus animae non communicat corpus, quibus inmoto nihilominus corpore mouetur, unde datur intellegi animam per tempus inlocaliter moueri atque ab eadem corpus et temporaliter et localiter moueri, eandem uero a corpore localiter non moueri.

Atque ut hoc ipsum, si quo modo queam, uerbis planum faciam, adtentiorem mihi lectorem opus est. ecce ad aliquid scribendum uel fabrefaciendum ut manus moueatur animae nutus intenditur. anima conspicatur incorporeas inlocaliter formas, quibus indissociabiliter iuncta siue superiecta subie* ctis sine subiecta superiectis et membrum tota monet et formarum ueritatem tota conspicit et totum praeter hoc corpus ubique tota sentificat. cum ergo, ut dictum est, aeternis illis hisdemque semper formis intenta ad exempla earundem formarum tetragonum siue hexagonum uel rotundum corporeum [*]( 1 possumus] manum n stante bracchio non mouemus add. G humeri// B 3 illud B 4 cum » in marg. GHMRS, om. rell. et Sch. totum B 5 ut om. Schottus, inscrit autem post est 9 animae Mb, anima reU. et Sch. corpus Mb, corpori rei. et Sch. 14 quaeam AB 16 adtentiorem-lectorem AlB C1H1R1M (qui sic Plautus literis rubris exaratum habet in marg.), adtentiore-lectore reU. et editores 17 nntn Mb conspiciatur BClp* 18 subiectis] superiectie b 19 aubiectis superiecta AB CFHLBS, snperiectis Aubiecta DE 20 narietatem PT Sch., sed cf. pag. 66, 7 21 Banctificat p aetemis] et teruifl p* 22 hisdemque Mb (cr. itadicem), isdemque ABCGHLRS, eisdemque DEF Sch., iiadem p 23 bexagonum b, exagonum DEFGM, sexagonum rell. ) [*]( XI. ) [*]( 5 )

per corpus efficere molitur, certe si aliorsum mentem oculum scilicet suum uerterit, ut puta uolens quadrum facere rotundum cogitet aut uolens scribere Pauli nomen cogitet nomen Simonis: nonne protinus ad id exprimendum siue figurandum agitur motus membri, ad quod cogitandum transiit nutus animi? stabit ergo anima in contemplatione formarum ut moueat corpus in figuratione formabilium, quae formarum ueritas nisi rationali conspicabilis non est. stat enim omnis anima in adpetitu rationalis et in consilio. non autem credibile est quod, cum nutu animae scriptoris manus ad scribendum mouetur, anima quoque manus agitatione moueatur, quae nisi literarum formas inmobiliter atque inlocaliter adspiceret, easdem motu digitorum localiter formare non posset.

Sed forsitan diois: illa pars animae, quae in scribentis digitis est mouetur, et reliqua non mouetur. hoc illi porro contendunt qui animam partilem putant, quamquam indissociabili consequentia, si corporea foret, partilis foret, quia et partile quod corporeum et corporeum omne quod partile. inquiramus igitur disicine in partes animus queat, ut moueri parte sui pro corporis parte possit necne [*]( 1 moliuntur ABCHS, moliuntur B . alionum mentem] aliorum sumentem B, alio rursum mentem DElFP, aliudl rursum cogitans mente alio Mb, quod si tenere uis, scribendum erit: aliud rureum cogitans alio mentem mentG S 2 pute G 3 cogitat AB FlHLRS nomen pauli 8 4 sjmeonis S 6 anima] humana add. G mouat BC1 R1 7 figurationS G 8 rationali E Schottus \'e uetere scriptura\' 10 nutus M\'b, natua M1 11 mouet Mb, moueatur p\' animam Mb manuum p moueat Mb 13 possit AВCG1H1R 14 sed] si add. LS 15 reriqua S monentur p* 16 partibilem ABDEFMPb 17 partibilis ABDEFP 18 partibile DEFP 19 partibile DEFP an ante inquiramua add. G igitur] ai add. Mb disi cine A, discsicine M, discindi b, dissici an secari ne G, dissicine rell. et Sch. (diBsico i. q. seco ac diuido, cf. indicem) 20 ut om. GM1, et aut uel et an Schottus in notis, et idem in textu emouere G, monere Mb, amoueri Sch. pro om. Mb, per G partem GHMBxb nec ABDFP )

uideamus. ac primum illud excutiendae quaestionis huius potissimumque sit nobis, ut, si habet partes animus, secari possit in partes. aduertamus ergo animo, quod nullum corpus aut tangi simul totum aut simul tangere totum potest, et anima in suis quibusque motibus uel actibus tota simul est. nam, ut supra disputauimus, omne corpus quamlibet maximum quamlibet minimum habet longitudinem latitudinem et altitudinem. subiacet autem pro numero partium sex utique motibus. mouetur autem omne corpus sursum deorsum, in dextrum ac sinistrum, priorsus et retrorsus. mouetur autem etiam motu septimo, sicut est rotae et sphaeroidis, qui perfectus motus ad aeternitatis indicium a se et per se et in se peragitur. omne igitur corpus, ut diximus, sex partes habens, sex motibus subiacens habet utique pro crassitudine sui aliquid etiam medium. exteriora namque in corporibus omnino nulla essent, si interna quoque non essent. quodlibet ergo corpus etiamsi clausum manu in exterioribus suis per totum tangatur, in interioribus certe non tangitur. hinc patet omne corpus totum simul tangi non posse, nec uno in loco esse quamlibet minimum totum posse, ut puta granum papaueris aut quotalibet pars grani ipsius quod illic non habet inferiora sua ubi superiora, nec illic dextra ubi sinistra, nec anteriora illic ubi posteriora certum est. anima uero et tota per cor [*](1 mdebimns ABDF uideamus //// primum R excutiendam R 2 potissimumque sit) potissimum quaesitu coni Barthius 3 posset C animo MR2Tb Sch., animum reU. 6 maximum Mb, magnum rett. et Sch. 7 et om. libri praeter GM 10 ac om. ABDF, a C retrorsus G2Mb, retrocesaus reU. cum PT et Sch. 11 est] et p spberoidis G, spheroides AHLBS, Bperoides BDEF, sphaereidea Sch., sfere id 5 M, sphaerae id est b profecto p1 12 modus S 13 sez partes habens om. AlBB o 14 subiacet R* grassitudine M, grossitudine b 17 clauium C, plausu b manu om. Ma, manuum b 18 tangitur C verbis patet omne jinitur pag. 40 codicis L, sequens folium deest 19 posBet 81 uno om. ABDEFPp* loco] eodem add. DPp* 21 quod] non G illa A habet] in add. R 22. superiora] sua add. Mb illa A dextera BDFL 23 certum est Mb, om. reU. cum PT et Sch. ) [*]( 5* ) pus uidet et tota uisorum recolit et tota audit et tota sonorum reminiscitur et tota odoratur et tota odorum meminit et tota per linguam atque, ut uolunt alii, per palatum sapores sentit eosdemque discernit et tota tangit lenia quaeque et aspera, tota probat atque inprobat. mirum autem uidetur iuxta necessitatem localitatis temporum, sicut supra disserui, quod anima totum corpus tota uegetat et toto nihilominus uiuente corpore totoque sentiente per minimam partem corporis, quod est uisus, tota simul accipit formas et per eiusdem corporis partem, quod est auditus, tota simul accipit uoces et per exiguum narium membrum sentit tota fraglantias et per gustandi sensum tota diiudicat saporum differentias et calida uel frigida summo tantum digiti tota discernit. si ergo localiter tota adest oculo ut uideat, quo modo omnibus simul sensibus tota non deest, ut ubique tota sentiat et singulas corporis partes non partibus suis, sed tota se uegetet et per diuersum simul tota sentificet? cum ergo haec animam localiter actitare persuaseris, tunc localem mihi eandem uel partilem persuadebis. et tamen haec adhuc omnia homini belluaeque communia sunt.

XVIIII. DE ANIMA QVIA QVANTITATI NON SVBIACET.

Igitur si inlocalitas animae uel aliquatenus adparuit, cum nondum de principali, hoc est de rationali nostro disputauerim, inin quoquo utiqueutique incorporalitasincorporalitas atqueatque inlocalitasinlocalitas clariusclarius |adparuit : [*]( 1 recolet BCHB1 2 adoratur C 3 saporis B\' 4 lenia quaeque Mb, leoaqae HS, leniaque reU. et Sch., lenia quaeque p\' 7 toto] tota CDJEF 9 accepit B corporis] formae add. B 10 totum ABCHB 11 fraglantias DEF\'M&. flagrantias rell., fragrantias editores 13 digiti Mb, cf. pag. 73, 6, digito rell. 16 se om. Sch. 17 sentificat BDF ergo om. S accitare B 18 III/suadebis (erat uel in rasura) B 19 hominibus CG 28 aliquatinuS S 24 de ante principali om. Mb )

quatenus anima nec quantitati subiacet disseramus, quamlibet, ubi localitas non est, quantitas esse non possit, quia sibi ita mutuo haec eadem nexa sunt, ut aut utrumque in aliquo esse possit aut neutrum. ex illis Aristotelicis categoriis nulli prorsus subiacet essentia diuina, rursus anima humana non omnibus subiacet, porro corpus quodlibet subiacet omnibus. nam de deo non dicimus qualis est, quia non potest conparari quasi ad aliud, ut dicatur: talis est. nec dicimus quantus est, quia non mole magnus est, nec quid habet, quia nihil non habet, nec quo modo est, quia ipse modus est, nec habitum eius inquirimus, quia continet omnia, nec locum, quia non nisi corpus in loco est, nec tempus, quia sempiternitas est, nec actum, quoniam quietus agit, nec passionem, quia non patitur. iam decima, immo prima est ipsa substantia, de qua haec praedicamenta texuntur.

XX. QVOD ANIMA QVALITATEM RECIPIAT.

Humana uero anima sicut quantitatem non recipit, ita subiacet qualitati. nam si de quopiam quale sit corpus eius inquirimus, sic uidelicet qualitas corporis indicatur: flauus est ille, coloratus est, pallet ille uel niger est. sin uero de anima consulamus, ita nobis qualitas eius ostenditur: superba est, humilis est, iracunda, tranquilla est, ualde meminit aut celeriter obliuiscitur. quantitas itidem corporis si quaeratur, iure [*]( i 1 ne Mb quantitatis B, quantitate 8 quamlibet] licet et p\', licet PT Sck. in notis 3 adnexa JBarthhu esse] non add. A 4 catagoriis B 6 quodlibet corpus 8 8 nec] non ABDEF 11 quia continet omnia om. B 14 decimam R1 . 17 recipiat] quantitatem non cutn ABB add. 14, qui praeterea adicit claudiani capituli initium a uoee demutn lin. 23 quantitas sumit M 18 ista M 19 si Mb, om. G, sicut rell. 21 coloratns scripsi, ocolatns libri et Sch., aquilas Barthius pallidus II 28 est post u tranquilla om. b 24 quantas S quantitatisit idem B itidem] siquidem Mb corpns B* )

nobis dicitur: illius in pedes quinque protenditur longitudo, latus est duobus itidem pedibus, habet in crasso tantundem. num quantitas animae istis signatur indieiis, aut in illa longum uel latum uel spissum aliquid inuenitur? quod si ita est, tanto quisque maioris erit animae, quanto corporis corporis, nec umquam perexigui corporis hominem magnanimem uere diceremus, cum ingentis corpulentiae pusillanimes plerumque dicamus. sicut dicimus magnanimus Moyses\', cum rubri maris uias intrepidus ductor intrauit, et populi animi populus), qui hoc ipsum facillimum factum fore deo promittente non credidit. ecce populi totius animo unius hominis animum sine ambiguitate maiorem uidelicet uirtute, non mole, quoniam si mole, maior moles esset uel duarum animarum quam unius, non dico multarum. est ergo in anima qualitas, sed quantitas non est, quoniam quod adfectuum mutabilitati subiacet qualitatem recipit, quod uero non habet molem, non habet quantitatem. hinc est quod emoriens omne corpus animatum non amittit animam, sed dimittit, quia non egreditur quod non includitur, nec amittitur quod non tenetur. si enim tenetur, non amittitur, et si non amitteretur, non moreretur, unde non poetice, sed philosophice Papinius ait:s [*]( 2 in crasso] ingressu R 3 nam Mb, iam Barthius animae) DOtI add. Mb 4 nisi Barthius 5 erit; eet HS capacior erit Mb 6 perexigaa AB magnanimom Gp 7 corpulentae B, copnlentiae S pnsillanmos libri practer Mbet Schottum 8 magnanimuB b, magnianimus M, magnas animus reU. cum PT moyses Mb Sch., moysei CHRS, moysi rell. cum PT 9 populos ABCBMl 10 factam FIGBMBSb, quod defendit diam Schot- tw in notis, factu reU. factum] esse add. ABDEFHBS II fore om. DEF 10 pmittente Mb 11 tocius GM animo 8 animo S 12 maiorem] dicimus add. Sch. 13 molis ABCG1H1MRb esset om. libri praeter Mb et Sch. 15 quodj si BDEF mntabilitate AB 17 demoriens (ri in rasura) B 19 teneretnr G 20 dimittitnr-dimitteretnr p* non amittitnramitteretur om. G uerba et si non-moreretur ut spuria exturbanda olim censuit Barthius, postea et si amitteretnr. moreretur scribi iussit: utrumgue falsissime non Mb, nemo rell. et Sch. ) ...odi artus fragilemque hunc corporis usum. desertorem animi. quod ut magis pateat, hoc ipsum diligentius uentilemus atque ab extremo uiuentium genere ad rationalem quoque uitam ordinatim gradatimque ueniamus, ut tria illa, memoriam consilium uoluntatem, quibus humanae animae confit unitas, uidere possimus, quamlibet rationali atque inrationali meminisse commune sit.