De consolatione philosophiae
Boethius
Boethius. Theological Tractates. The Consolation of Philosophy. Stewart, Hugh Fraser and Rand, Edward Kennard, editors. Cambridge, MA, London: William Heinemann Ltd., Harvard University Press, 1918.
Haec ubi continuato dolore delatraui, illa uultu placido nihilque meis questibus mota: Cum te, inquit, maestum lacrimantemque uidissem, ilico miserum exsulemque cognoui. Sed quam id longinquum esset exilium, nisi tua prodidisset oratio, nesciebam. Sed tu quam procul a patria non quidem pulsus es sed aberrasti; ac si te pulsum existimari mauis, te potius ipse pepulisti. Nam id quidem de te numquam cuiquam fas fuisset. Si enim cuius oriundo sis patriae reminiscare, non uti Atheniensium quondam multitudinis imperio regitur, sed
εἶς κοίρανός ἐστιν, εἶς βασιλεύςqui frequentia ciuium non depulsione laetetur; cuius agi frenis atque obtemperare iustitiae summa libertas est. An ignoras illam tuae ciuitatis antiquissimam
- Cum Phoebi radiis graue
- Cancri sidus inaestuat,
- Tum qui larga negantibus
- Sulcis semina credidit, Elusus Cereris fide
- Quernas pergat ad arbores.
- Numquam purpureum nemus
- Lecturus uiolas petas
- Cum saeuis aquilonibus
- Stridens campus inhorruit.
- Nec quaeras auida manu
- Vernos stringere palmites,
- Vuis si libeat frui;
- Autumno potius sua
- Bacchus munera contulit.
- Signat tempora propriis
- Aptans officiis deus
- Nec quas ipse coercuit
- Misceri patitur uices.
- Sic quod praecipiti uia
- Certum deserit ordinem
- Laetos non habet exitus.
Primum igitur paterisne me pauculis rogationibus statum tuae mentis attingere atque temptare, ut qui modus sit tuae curationis intellegam? Tu
Nam id etiam paulo ante cecinisti, hominesque tantum diuinae exortes curae esse deplorasti. Nam de ceteris quin ratione regerentur, nihil mouebare. Papae autem! Vehementer admiror cur in tam salubri sententia Iocatus aegrotes. Verum altius perscrutemur; nescio quid abesse coniecto.
Sed dic mihi, quoniam deo mundum regi non ambigis, quibus etiam gubernaculis regatur aduertis?
Vix, inquam, rogationis tuae sententiam nosco, nedum ad inquisita respondere queam. Num me, inquit, fefellit abesse aliquid, per quod, uelut hiante ualli robore, in animum tuum perturbationum morbus inrepserit? Sed dic mihi, meministine, quis sit rerum finis, quoue totius naturae tendat intentio? Audieram, inquam, sed memoriam maeror hebetauit. Atqui scis unde cuncta processerint? Noui, inquam, deumque esse respondi.Et qui fieri potest, ut principio cognito quis sit rerum finis ignores? Verum hi perturbationum mores, ea ualentia
Sed hoc quoque respondeas uelim, hominemne te esse meministi?
Quidni, inquam, meminerim? Quid igitur homo sit, poterisne proferre? Hocine interrogas an esse me sciam rationale animal atque mortale? Scio et id me esse confiteor. Et illa: Nihilne aliud te esse nouisti? Nihil. Iam scio. inquit. morbi tui aliam uel maximam causam; quid ipse sis, nosse desisti. Quare plenissime uel aegritudinis tuae rationem uel aditum reconciliandae sospitatis inueni. Nam quoniam tui obliuione confunderis, et exsulem te et exspoliatum piopriis bonis esse doluisti. Quoniam uero quis sit rerum fanis ignoras, nequam homines atque nefarios potentes felicesque arbitraris. Quoniam uero quibus gubernaculis mundus regatur oblitus es, has fortunarum uices aestimas sine rectore fluitare—magnae non ad morbum modo uerum ad interitum quoque causae. Sed sospitatis auctori grates, quod te nondum totum natura destituit. Habemus maximum tuae fomitem salutis ueram de mundi gubernatione sententiam, quod eam non casuum temeritati sed diuinae rationi subditam credis. Nihil igitur pertimescas; iam tibi ex hac minima scintillula uitalis calor inluxerit. Sed quoniam firmioribus remediis nondum tempus est et eam ruentium constat esse naturam, ut quotiens abiecerint
- Nubibus atris
- Condita nullum
- Fundere possunt
- Sidera lumen.
- Si mare uoluens
- Turbidus Auster
- Misceat aestum,
- Vitrea dudum
- Parque serenis
- Vnda diebus
- Mox resoluto
- Sordida caeno
- Visibus obstat.
- Quique uagatur
- Montibus altis
- Defluus amnis,
- Saepe resistit
- Rupe soluti
- Obice saxi.
- Tu quoque si uis
- Lumine claro
- Cernere uerum,
- Tramite recto
- Carpere callem,
- Gaudia pelle,
- Pelle timorem
p.170- Spemque fugato
- Nec dolor adsit.
- Nubila mens est
- Vinctaque frenis,
- Haec ubi regnant.
Post haec paulisper obticuit atque ubi attentionem meam modesta taciturnitate collegit, sic exorsa est:
Si penitus aegritudinis tuae causas habitumque cognovi, fortunae prioris affectu desiderioque tabescis. Ea tantum animi tui sicuti tu tibi fingis mutata peruertit. Intellego multiformes illius prodigii fucos et eo usque cum his quos eludere nititur blandissimam familiaritatem, dum intolerabili dolore confundat quos insperata reliquerit. Cuius si naturam mores ac meritum reminiscare, nec habuisse te in ea pulchrum aliquid nec amisisse cognosces, sed ut arbitror haud multum tibi haec in memoriam reuocare laborauerim. Solebas enim praesentem quoque blandientemque uirilibus incessere uerbis eamque de nostro adyto prolatis insectabare sententiis. Verum omnis subita
Quid est igitur o homo quod te in maestitiam luctumque deiecit? Nouum, credo, aliquid inusitatumque uidisti. Tu fortunam putas erga te esse mutatam; erras. Hi semper eius mores sunt ista natura. Seruauit circa te propriam potius in ipsa sui mutabilitate constantiam. Talis erat cum blandiebatur, cum tibi falsae inlecebris felicitatis alluderet. Deprehendisti caeci numinis ambiguos uultus. Quae sese adhuc uelat aliis, tota tibi prorsus innotuit. Si probas, utere moribus; ne queraris. Si perfidiam perhorrescis, sperne atque abice perniciosa ludentem. Nam quae nunc tibi est tanti causa maeroris, haec eadem tranquillitas esse debuisset. Reliquit enim te quam non relicturam nemo umquam poterit esse securus. An uero tu pretiosam aestimas abituram felicitatem? Et cara tibi est fortuna praesens nec manendi fida et cum discesserit adlatura maerorem. Quod si nec ex arbitrio retineri potest
- Haec cum superba uerterit uices dextra
- Et aestuantis more fertur Euripi,
- Dudum tremendos saeua proterit reges
- Humilemque uicti subleuat fallax uultum.
- Non illa miseros audit aut curat fletus
- Vltroque gemitus dura quos fecit ridet.
p.178- Sic illa ludit, sic suas probat uires
- Magnumque suis demonstrat 1 ostentum, si quis
- Visatur una stratus ac felix hora.
Vellem autem pauca tecum fortunae ipsius uerbis agitare. Tu igitur an ius postulet, animaduerte. 'Quid tu homo ream me cotidianis agis querelis? Quam tibi fecimus iniuriam? Quae tua tibi detraximus bona? Quouis iudice de opum dignitatumque mecum possessione contende. Et si cuiusquam mortalium proprium quid horum esse monstraueris, ego iam tua fuisse quae repetis, sponte concedam. Cum te matris utero natura produxit, nudum rebus omnibus inopemque suscepi, meis opibus foui et quod te nunc inpatientem nostri facit, fauore prona indulgentia educaui, omnium quae mei iuris sunt affluentia et splendore circumdedi. Nunc milli retrahere manum libet. Habes gratiam uelut usus alienis, non habes ius querelae tamquam prorsus tua perdideris. Quid igitur ingemiscis? Nulla tibi a nobis est allata uiolentia. Opes honores ceteraque talium mei sunt iuris. Dominam famulae cognoscunt j mecum ueniunt, me abeunte discedunt. Audacter adfirmem, si tua forent quae amissa conquerens nullo
- Si quantas rapidis flatibus incitus
- Pontus uersat barenas
- Aut quot stelliferis edita noctibus
- Caelo sidera fulgent
- Tantas fundat opes nec retrahat manum
- Pleno copia cornu.
- Humanum miseras haud ideo genus
- Cesset flere querellas.
- Quamuis uota libens excipiat deus
- Multi prodigus auri
- Et claris auidos ornet honoribus,
- Nil iam parta uidentur,
- Sed quaesita uorans saeua rapacitas
- Altos 1 pandit hiatus.
- Quae iam praecipitem frena cupidinem
- Certo fine retentent,
- Largis cum potius muneribus fluens
- Sitis ardescit habendi?
- Numquam diues agit qui trepidus gemens
- Sese credit egentem.
His igitur si pro se tecum fortuna loqueretur, quid profecto contra hisceres non haberes, aut si quid est quo querelam tuam iure tuearis, proferas oportet. Dabimus dicendi locum. Tum ego: Speciosa quidem ista sunt, inquam, oblitaque Rhetoricae ac Musicae melle dulcedinis; tum tantum, cum audiuntur, oblectant. Sed miseris malorum altior sensus
Haec enim nondum morbi tui remedia sed adhuc contumacis aduersum curationem doloris fomenta quaedam sunt. Nam quae in profundum sese penetrant, cum tempestiuum fuerit admouebo. Verumtamen ne te existimari miserum uelis, an numerum modumque tuae felicitatis oblitus es?
Taceo quod desolatum parente summorum te uirorum cura suscepit delectusque in affiniatem principum ciuitatis, quod pretiosissimum propinquitatis genus est, prius carus quam proximus esse coepisti. Quis non te felicissimum cum tanto splendore socerorum, cum coniugis pudore, cum masculae quoque prolis opportunitate praedicauit? Praetereo, libet enim praeterire communia, sumptas in adulescentia negatas senibus dignitates; ad singularem felicitate tuae cumulum uenire delectat. Si quis rerum mortalium fructus ullum beatitudinis pondus habet, poteritne illius memoria lucis quantalibet ingruentium malorum mole deleri, cum duos pariter consules liberos tuos domo prouehi sub frequentia patrum, sub plebis alacritate uidisti, cum eisdem in curia curules in-sidentibus tu regiae laudis orator ingenii gloriam facundiaeque meruisti, cum in circo duorum medius consulum circumfusae multitudinis expectationem triumphali largitione satiasti? Dedisti ut opinor uerba fortunae, dum te illa demulcet, dum te ut
- Cum polo Phoebus roseis quadrigis
- Lucem spargere coeperit,
- Pallet albentes hebetata uultus
- Flammis stella prementibus.
- Cum nemus flatu Zephyri tepentis
- Vernis inrubuit rosis,
- Spiret insanum nebulosus Auster
- Iam spinis abeat decus.
- Saepe tranquillo radiat sereno
- Immotis mare fluctibus,
- Saepe feruentes Aquilo procella?
- Verso concitat aequore.
- Rara si constat sua forma mundo,
- Si tantas uariat uices,
p.188- Crede fortunis hominum caducis,
- Bonis crede fugacibus.
- Constat aeterna positumque lege est
- Vt constet genitum nihil.
Tum ego: Vera, inquam, commemoras, o uirtutum omnium nutrix, nec infitiari possum prosperitatis meae uelocissimum cursum. Sed hoc est quod recolentem uehementius coquit. Nam in omni aduersitate fortunae infelicissimum est genus infortunii fuisse felicem, Sed quod tu, inquit, falsae opinionis supplicium luas, id rebus iure imputare non possis. Nam si te hoc inane nomen fortuitae felicitatis mouet, quam pluribus maximisque abundes mecum reputes licet. Igitur si quod in omni fortunae tuae censu pretiosissimum possidebas, id tibi diuinitus iulaesum adhuc inuiolatumque seruatur, poterisne meliora quaeque retinens de infortunio iure causari? Atqui uiget incolumis illud pretiosissimum generis humani decus Symmachus socer et quod uitae pretio non segnis emeres, uir totus ex sapientia uirtutibusque factus suarum securus tuis ingemiscit iniuriis. Viuit uxor ingenio modesta, pudicitia pudore praecellens et, ut omnes eius dotes breuiter includam, patri similis. Viuit inquam tibique tantum uitae huius exosa spiritum seruat quoque uno felicitatem minui tuam uel ipsa concesserim, tui desiderio lacrimis ac dolore tabescit.
Et haereant, inquam, precor; illis namque manentibus, utcumque se res habeant, enatabimus. Sed quantum ornamentis nostris decesserit, uides. Et illa. Promouimus, inquit,
aliquantum, si te nondum totius tuae sortis piget. Sed delicias tuas ferre non possum qui abesse aliquid tuae beatitudini tam luctuosus atque anxius conqueraris. Quis est enim tam conpositae felicitatis ut non aliqua ex parte cum status sui qualitate rixetur? Anxia enim res est humanorum condicio bonorum et quae uel numquam tota proueniat uel numquam perpetua subsistat. Huic census exuberat, sed est pudori degener sanguis; hunc nobilitas notum facit, sed angustia rei familiaris inclusus esse mallet ignotus. Ille utroque circumfluus uitam caelibem deflet; ille nuptiis felix orbus liberis alieno censum nutrit heredi. Alius prole laetatus filii filiaeue delictis maestus
Quid igitur o mortales extra petitis intra uos positam felicitatem? Error uos inscitiaque confundit. Ostendam breuiter tibi summae cardinem felicitatis. Estne aliquid tibi te ipso pretiosius? Nihil inquies. Igitur si tui compos fueris, possidebis quod nec tu amittere umquam uelis nec fortuna possit auferre. Atque ut agnoscas in his fortuitis rebus beatitudinem
- Quisquis uolet perennem
- Cautus ponere sedem
- Stabilisque nec sonori
- Sterni flatibus Euri
- Et fluctibus minantem
- Curat spernere pontum,
p.196- Montis cacumen alti,
- Bibulas uitet harenas.
- Illud proteruus Auster
- Totis uiribus urget,
- Hae pendulum solutae
- Pondus ferre recusant.
- Fugiens periculosam
- Sortem sedis amoenae
- Humili domum memento
- Certus figere saxo.
- Quamuis tonet ruinis
- Miscens aequora uentus,
- Tu conditus quieti
- Felix robore ualli
- Duces serenus aeuum
- Ridens aetheris iras.
Sed quoniam rationum iam in te mearum fomenta descendunt, paulo ualidioribus utendum puto. Age enim si iam caduca et momentaria fortunae dona non essent, quid in eis est quod aut uestrum umquam fieri queat aut non perspectum consideratumque uilescat? Diuitiaene uel uestra uel sui natura pretiosae sunt? Quid earum potius, aurumne an uis congesta pecuniae? Atqui haec effundendo magis quam coaceruando melius nitent, si quidem auaritia semper odiosos, claros largitas facit. Quod si manere apud quemque non potest quod transfertur in alterum, tunc est pretiosa pecunia cum translata in alios
- Felix nimium prior aetas
- Contenta fidelibus aruis
- Nec inerti perdita luxu,
- Facili quae sera solebat
- Ieiunia soluere glande.
- Non Bacchica munera norant
- Liquido confundere melle
- Nec lucida uellera
- Serum Tyrio miscere ueneno.
- Somnos dabat herba salubres,
- Potum quoque lubricus amnis,
- Vmbras altissima pinus.
- Nondum maris alta secabat
- Nec mercibus undique lectis
- Noua litora uiderat hospes.
- Tunc classica saeua tacebant,
- Odiis neque fusus acerbis
- Cruor horrida tinxerat arua.
- Quid enim furor hosticus ulla
- Vellet prior arma mouere,
- Cum uulnera saeua uiderent
- Nec praemia sanguinis ulla?
- Vtinam modo nostra redirent
- In mores tempora priscos!
- Sed saeuior ignibus Aetnae
- Feruens amor ardet habendi.
p.206- Heu primus quis fuit ille
- Auri qui pondera tecti
- Geminasque latere uolentes
- Pretiosa pericula fodit?
Quid autem de dignitatibus potentiaque disseram quae uos uerae dignitatis ac potestatis inscii caelo exaequatis? Quae si in improbissimum quemque ceciderunt, quae flammis Aetnae eructuantibus, quod diluuium tantas strages dederint? Certe, uti meminisse te arbitror, consulare imperium, quod libertatis principium fuerat, ob superbiam consulum uestri ueteres abolere cupiuerunt, qui ob eandem superbiam prius regium de ciuitate nomen abstulerant. At si quando, quod perrarum est, probis deferantur, quid in eis aliud quam probitas utentium placet? Ita fit ut non uirtutibus ex dignitate sed ex uirtute dignitatibus honor accedat. Quae uero est ista uestra expetibilis ac praeclara potentia? Nonne, o terrena animalia, consideratis quibus qui praesidere uideamini? Nunc si inter mures uideres unum aliquem ius sibi ac potestatem prae ceteris uindicantem, quanto mouereris cachinno! Quid uero, si corpus spectes, inbecillius homine reperire queas quos saepe muscularum quoque uel morsus uel in secreta quaeque reptantium necat introitus? Quo uero quisquam ius aliquod in quempiam nisi in solum corpus et quod infra corpus est, fortunam loquor, possit exserere? Num quidquam libero imperabis
- Nouimus quantas dederit ruinas
- Vrbe flammata patribusque caesis
- Fratre qui quondam ferus interempto
- Matris effuso maduit cruore
- Corpus et uisu gelidum pererrans
- Ora non tinxit lacrimis, sed esse
- Censor extincti potuit decoris.
- Hic tamen sceptro populos regebat
- Quos uidet condens radios sub undas
- Phoebus extremo ueniens ab ortu,
- Quos premunt septem gelidi triones,
p.212- Quos Notus sicco uiolentus aestu
- Torret ardentes recoquens harenas.
- Celsa num tandem ualuit potestas
- Vertere praui rabiem Neronis?
- Heu grauem sortem, quotiens iniquus
- Additur saeuo gladius ueneno!
Tum ego: Scis, inquam, ipsa minimum nobis ambitionem mortalium rerum fuisse dominatam. Sed materiam gerendis rebus optauimus quo ne uirtus tacita consenesceret. Et illa: Atqui hoc unum est quod praestantes quidem natura mentes sed nondum ad extremam manum uirtutum perfectione perductas allicere possit, gloriae scilicet cupido et optimorum in rem publicam fama meritorum; quae quam sit exilis et totius uacua ponderis, sic considera. Omnem terrae ambitum, sicuti astrologicis demonstrationibus accepisti, ad caeli spatium puncti constat obtinere rationem, id est ut, si ad caelestis globi magnitudinem conferatur, nihil spatii prorsus habere iudicetur. Huius igitur tam exiguae in mundo regionis quarta fere portio est, sicut Ptolomaeo probante didicisti, quae nobis cognitis animantibus incolatur Huic quartae, si quantum maria paludesque premunt quantumque siti uasta regio distenditur cogitatione subtraxeris, uix angustissima inhabitandi hominibus area relinquetur. In hoc igitur minimo puncti quodam puncto circumsaepti atque conclusi de
- Quicumque solam mente praecipiti petit
- Summumque credit gloriam,
- Late patentes aetheris cernat plagas
- Artumque terrarum situm.
- Breuem replere non ualentis ambitum
- Pudebit aucti nominis.
- Quid o superbi colla mortali iugo
- Frustra, leuare gestiunt?
- Licet remotos fama per populos means
- Diffusa linguas explicet
- Et magna titulis fulgeat claris domus,
- Mors spernit altam gloriam,
- Inuoluit humile pariter et celsum caput
- Aequatque summis infima.
- Vbi nunc fidelis ossa Fabricii manent,
- Quid Brutus aut rigidus Cato?
- Signat superstes fama tenuis pauculis
- Inane nomen litteris.
- Sed quod decora nouimus uocabula,
- Num scire consumptos datur?
- Iacetis ergo prorsus ignorabiles
- Nec fama notos efficit.
- Quod si putatis longius uitam trahi
- Mortalis aura nominis,
- Cum sera uobis rapiet hoc etiam dies,
- Iam uos secunda mors manet.
Sed ne me inexorabile contra fortunam gerere bellum putes, est aliquando eum de hominibus illa, fallax illa nihil, bene mereatur, tum scilicet cum se aperit, cum frontem detegit moresque profitetur Nondum forte quid loquar intellegis. Mirum est quod dicere gestio, coque sententiam uerbis explicare uix queo. Etenim plus hominibus reor aduersam quam prosperam prodesse fortunam. Illa enim semper specie felicitatis cum uidetur blanda, mentitur; haec semper uera est, cum se instabilem mutatione demonstrat. Illa fallit, haec instruit, illa mendacium specie bonorum mentes fruentium ligat, haec cognitione fragilis felicitatis absoluit. Itaque illam uideas uentosam, fluentem suique semper ignaram, hanc sobriam succinctamque et ipsius aduersitatis exercitatione prudentem. Postremo felix a uero bono deuios blanditiis trahit, aduersa plerumque ad uera bona reduces unco retrahit. An hoc inter minima aestimandum putas quod amicorum tibi fidelium mentes haec aspera, haec horribilis fortuna detexit, haec tibi certos sodalium uultus ambiguosque secreuit, discedens suos abstulit, tuos reliquit? Quanti hoc integer, ut uidebaris tibi
- Quod mundus stabili fide
- Concordes uariat uices,
- Quod pugnantia semina
- Foedus perpetuum tenent,
- Quod Phoebus roseum diem
- Curru prouehit aureo,
- Vt quas duxerit Hesperos
- Phoebe noctibus imperet,
- Vt fluctus auidum mare
- Certo fine coerceat,
- Ne terris liceat uagis
- Latos tendere terminos.
- Hanc rerum seriem ligat
- Terras ac pelagus regens
- Et caelo imperitans amor.
- Hic si frena remiserit,
- Quidquid nunc amat inuicem
- Bellum continuo geret
- Et quam nunc socia fide
- Pulchris motibus incitant,
- Certent soluere machinam.
- Hic sancto populos quoque
- Iunctos foedere continet,
- Hic et coniugii sacrum
- Castis nectit amoribus,
- Hic fidis etiam sua
- Dictat iura sodalibus.
- O felix hominum genus,
- Si uestros animos amor
- Quo caelum regitur regat.