Cum adhuc Romae demoraremur, noluimus disputando quaerere, unde sit malum, et eo modo disputauimus, ut, si possemus, id quod de hac re diuinae auctoritati subditi credebamus etiam ad intellegentiam nostram, quantum disserendo opitulante [*]( 1 De an. quant. 28, 55 7 Loc. 15, 18 9 De an. quant. 28, 55; cf. Hor. sat. II, 7, 2 ) [*](1 inc D1 ac] a CDl ac me E in ras. ipso C 2 tibi (ti ex tu) M, mihi B aliud om. M 3 redderer] reddere Dl, reddere me E maxime me B\' ubi-debeo om. 0 ubi] sed quo ubi H \'4 me om. H1 sed om. H compluribus litt. erasis 5 prius D in ras. sibi prius B reddendll Dl illic] hic B2GM2S1, illi H1α 6 factus F attolatur (at pr. s. l. m. 2) C 7 tunc (c in ras.) M, sic H ait (a in ras.) M 8 locutus sum B loquutus HP1Q2 9 mox 01 s. I. addedi V, addidi* E . ita] io deo a manticipium, U1 domini FNS2 (in mg.) 10 ego Ql maxime me Bl me C2 s. I. rettuli DlMQ, retu.li (1 ras.) C, retuli cet. 11 mihi me] mihi met B1C1D1EFGN 13 hie] h. enim F habundare C1D1EOQR, ambulare Bl 14 VIII] IX v, om. DQ 15 libro Ml liber C\'P 16 rome D remoraremur HOa uoluemus C1 . disputandum Ml 17 unde (e ex a) E -possimus D1NV 18 id] hoc H aucturitati D\\ auctoritate Hl, auctori- tatis GNSV subditi B credebamus (cr in ras.) M. 19 disserendum ClDl oppitulante P, itulante ClDl, opilante Hl )
37
deo agere possemus, ratio considerata et pertractata perduceret. et quoniam constitit inter nos diligenter ratione discussa malum non exortum nisi ex libero uoluntatis arbitrio, tres libri, quos eadem disputatio peperit, appellati sunt de libero arbitrio. quorum secundum et tertium in Africa iam Hippone Regio presbyter ordinatus, sicut tunc potui, terminaui.
[*]( (2) ) In his libris ita multa disserta sunt, ut incidentes nonnullae quaestiones, quas uel enodare non poteram uel longam sermocinationem in praesenti requirebant, ita differrentur, ut ex utraque parte uel ex omnibus earundem quaestionum partibus, in quibus non apparebat, quid potius congrueret ueritati, ad hoc tamen ratiocinatio nostra concluderetur, ut, quodlibet eorum uerum esset, laudandus crederetur uel etiam ostenderetur deus. propter eos quippe disputatio illa suscepta est, qui negant ex libero uoluntatis arbitrio mali originem duci et deum, si ita est, creatorem omnium naturarum culpandum esse contendunt, eo modo uolentes secundum suae inpietatis errorem — Manichei enim sunt — inmutabilem quandam et deo coaeternam [*]( 4 Aug. ep. XXXI, 7 7 In his Zibris-p. 38, 1 naturam mali] Aug. de don. perseu. 11, 27 17 Aug. de haeres. c. 46. Confess. V, 5, 8. 7, 12 ) [*]( 1 deo C2 in ras. ag*ere (a ras.) M possimus DIHNPS1, possumus a tractata HMPRVv, tracta O 2 consistit C, constit D1, constet D2 3 libero (li s. l.) C 4 eadem] ad eadem M libero (ero in ras. m. 2) M 5 tercium Dl affrica BFGSV, affricam R iam CDlEGNS, etiam R, iam etiam cet. v ippone FGHMNQ2SV, ipponie E, yppone BOP, inppone D 6 presbiter CDEGHMP 7 di*serta C, diserta BlFNB incedentes CXP nonnullas 0 8 questionis 01 longuam Q sermonationem Dx 9 ∗∗∗∗∗ in (in pre ras.) C requerebant ClD ante ita ras. complurium litt. H differentur B1C1D1E1 FHMlQ, differuntur M2BV 10 utraque (utr in ras.) M 11 quod Ml pocius D, potius (o ex a corr.) E congruerit 01 12 ratiotinatio DGMR, ratiocinacio Cl, ratio Bl nostra concl. rat. B 13 uerum Ml in mg. esset] esse G, esse ad 01 uerum e. eorum B laudandos C1, laudantis Dl crederetur B2 s. l. 14 propter eos M in ras. disputio Cl suscepta e. illa B 15 ex] et N 16 creaturarum D2 s. l. 17 suae om. Cl 18 enim sunt s. l. P, enim conati sunt GM2NS, enim sunt conati B1 eternam E. )
38
introducere naturam mali. de gratia uero dei, qua suos electos sic praedestinauit, ut eorum, qui iam in eis utuntur libero arbitrio, ipse etiam praeparet uoluntates, nihil in his libris disputatum est propter hoc proposita quaestione. ubi autem incidit locus, ut huius gratiae commemoratio fieret, transeunter commemorata est, non, quasi inde ageretur, operosa ratiocinatione defensa. aliud est enim quaerere, unde sit malum, et aliud est quaerere, unde redeatur ad pristinum uel ad maius perueniatur bonum.
Quapropter noui heretici Pelagiani, qui liberum sic asserunt[*]( (3)) uoluntatis arbitrium, ut gratiae dei non relinquant locum, quandoquidem eam secundum merita nostra dari adserunt, non se extollant, quasi eorum egerim causam, quia multa in his libris dixi pro libero arbitrio, quae illius disputationis causa poscebat. dixi quippe in primo libro male facta iustitia dei uindicari et addidi: non enim iuste uindicarentur, nisi fierent uoluntate. item cum ipsam bonam uoluntatem tam magnum bonum esse monstrarem, ut omnibus corporis et extraneis bonis merito anteponeretur, dixi: uides igitur iam, ut [*](3 Prou. 8, 35 sec. LXX 11 Aug. de haeres. c. 88 15 De lib. arb. I, 1, 1 19 De lib. arb. I, 12, 26 ) [*]( 1 mali naturam v uero om. R 2 sic om. P praedistinauit CXDXHM iam in eis in ras. et mg. M2 utar H1 3 etiam (a ras.) D praeparet ClDxH, praepararet cet. uoluntatis Dl uoluntates praeparet a nihil (1 tx s) E 4 hanc propositam quaestionem D2E*OPQa 5 incedit P locus om. F commeratio Hl fierit Cl V fieret commemoratio v transeunter (t pr. m. 2) C, transeuntu. Ql 6 inde] non i. a operusa C1D1 7 delfensa El unde-quae- . rere M1 S. l. 8 unde N in mg. pristinurn (tinum in ras.) M 9 perueniator P1 10 qu*apropter (i ras.) D 11 uolontatis D relinquaijt H 12 ea V adserunt C1D1E1HV, asserunt cet. 13 egerim (a ras.) E in om. E (mul) ta m his M2 in ras. 15 libro primo Bv . mala facta H 16 addedi V, addi Cl uindicaremur F2, uindicarentur (r pr. in ras.) G 17 fierint C1D1, om. 0 uolontatem V, semper uoluntatem bonam a 18 esse bonum H corporeis NQh) et (e m. 2) M extraneis CD1EFRS2 (in mg.), - exterius 0, externis cet. v 19 anteponerem Ha iam- H )
39
existimo, in uoluntate nostra esse constitutum, ut hoc uel fruamur uel careamus tanto et tam uero bono; quid enim tam in uoluntate quam ipsa uoluntas sita est? et alio loco: quid ergo causa est, inquam, cur dubitandum putemus, etiamsi numquam antea sapientes fuimus, uoluntate nos tamen laudabilem et beatam uitam, uoluntate turpem et miseram mereri ac degere? itemque alio loco: ex quo conficitur, inquam, ut quisquis recte honesteque uult uiuere, si id se uelle prae fugacibus rebus uelit, adsequatur tantam rem tanta facilitate, ut nihil aliud ei quam ipsum uelle sit habere, quod uoluit. itemque alibi dixi: hoc enim aeterna lex illa, ad cuius considerationem redire iam tempus est, incommutabili stabilitate firmauit, ut in uoluntate meritum sit, in beatitate autem et miseria praemium atque supplicium. et alio loco: quid, inquam, quisque sectandum et amplectendum eligat, in uoluntate esse positum constitit. et in secundo libro: homo enim ipse, inquam, in quantum homo est, aliquod bonum est, quia recte uiuere, cum uult, potest. et alio loco dixi: recte
[*](3 De lib. arb. I, 13, 28 7 De lib. arb. I, 13, 29 10 De lib. arb. I, 14, 30 14 Id. I, 16, 34 15 Id. II, 1, 2 17 Id. II, 18, 47 ) [*]( 1 exstimo B uoluntate in nra 0 nostra esse (a es in ras. m. 2) H constitutft Dl uel B2 a. l. perfruamur B 2 tantam Dl m et tam] etiam N, et 0 uero] *iro (a ras., m m. 2) C, uiro Dl tem tam D 3 ipso Ql sita] si.ta (si m. 2, i ras.) C, si ita (si m. 2) V, si ita DElHlR 4 causa est C1D1E1M1, causae est cet. v quur ClDxEPl etiamsi (e m. 2) C 5 ante BEFGMQSVm fumus Hl ∗nos C 6 uoluntatem D et] ae a mereri] misereri H ac om. a tegere H 7 item Gh) 8 honeste Ml, honeBtaque Ql id in ras. C, add. Q2 s. l. fugatibus F rebus] ai. bonis a in mg. 9 rem tantam F facillitate Ql, felicitate P ei] dei CDlElS2 (mg.) 10 uelle. C 11 cuius ad B consuderationem H 12 incommutabilis Dl 13 beatitate C,* beatitudine BQ2 *miseria C sup*plicium H, supplitium D 14 et] in B 15 constetit C1D1V, constituit M2 secundo libro CD, libro secundo cet. v 16 inquam inquam D aliquod (d 6. I.) CD 17 rectae M dixi loco Fi loco (co 8. I.) V ) 40
fieri non posse nisi eodem libero uoluntatis arbitrio. et in libro tertio: quid opus est quaeri, inquam, unde iste motus existat, quo uoluntas auertitur ab incommutabili bono ad commutabile bonum, cum eum non nisi animi et uoluntarium et ob hoc culpabile esse fateamur omnisque de hac re disciplina utilis ad id ualeat, ut eo motu inprobato atque cohibito uoluntatem nostram ad fruendum sempiterno bono a lapsu temporali conuertamus? et in alio loco: obscure, inquam, de te ueritas clamat. non enim posses aliud sentire esse in potestate nostra nisi quod, cum uolumus, facimus. quapropter nihil tam in nostra potestate quam ipsa uoluntas est. ea enim prorsus nullo interuallo mox, ut uolumus, praesto est. item alio loco: si enim tu laudaris, inquam, uidendo, quid facere debeas, cum id non uideas nisi in illo, qui est incommutabilis ueritas, quanto magis ille, qui et uelle praecepit et posse praebuit et non inpune nolle permisit. deinde subiunxi dicens: si enim hoc debet quisque, quod accepit, et sic homo factus est, ut necessario peccet, hoc debet, ut peccet. cum uero peccat, quod debet facit; quod si scelus est dicere, neminem
[*]( .2 Id. m, 1, 2 8 Id. III, 3, 7 12 Id. III, 16, 46 15 Philipp. 2, 13 ) [*]( 1 libero] libro F1, om. 01 tertio libro 0 2 inquam quaeri FVm iste (e ex a corr. m. 2) C quod H 3 commutabili C1 4 eum] enim Dl V uoluntaiium (n s. I. m. 2) C ab GSl culpabilem BEFG HNQSv 5 omnis qui R, omnesque D1 ualeat (a pr. ex o) Q 6 utj ut et R moto H1 cohibito (cohi in ras.) M, quohibito ClDl uoluntate nostra R 7 perfruendum FSVv, fruendam H tempo- ralium BDaFGHMQSVv conuertamur GlH 8 in CD, om. cet. v obscure CElRS2 (mg.), obscu*#re (ra ras.) D, optime cet. v de te] te Bl, deceo Hi, de cetero FH2 (mg.) ueritas om. H ueritas de te B2 enim] e. de te R 9 posse MV, possum a sentiri H nisi] n. id Bl qd cum M2 in ras., quod Ml 10 uoluimus Q nil R qua Q 11 ea] et H 12 praesta D1, semper praesto 0 alio] in a. BEFGNQS 13 uidendo om. C1D1R id] id (h ras.) CD, in id H 14 alt. qui CJD2 s. I. 15 praecipit B\'JFHO impune (u m. 2 in ras.) M, inpone ClDl 16 subiuxi Cl, subiunxit N debit 01 quis H. quisque debet B accipit HM 17 est om. R 18 uero CD1, ergo, cet. v si] si id R est] e. hoc B2 s. l. ) 41
natura sua cogit, ut peccet. et iterum: quae tandem esse poterit, inquam, ante uoluntatem causa uoluntatis? aut enim et ipsa uoluntas est et a radice ista uoluntatis non receditur, aut non est uoluntas et peccatum nullum habet. aut igitur uoluntas est primum causa peccandi aut nullum peccatum est prima causa peccandi, nec est, cui inputetur peccatum nisi peccanti. non ergo est, cui recte inputetur nisi uoluntati. et paulo post: quis, inquam, peccat in eo, quod nullo modo cauere potest? peccatur autem: caueri igitur potest. quo testimonio meo in quodam libro suo Pelagius usus est. cui libro cum respondissem, titulum libri mei esse uolui : de natura et gratia.
[*]( (4) ) In his atque huius modi uerbis meis, quia gratia dei commemorata non est, de qua tunc non agebatur, putant Pelagiani uel putare possunt suam nos tenuisse sententiam. sed frustra hoc putant. uoluntas quippe, qua et peccatur et recte uiuitur, quod hic uerbis egimus, uoluntas ergo ista nisi dei gratia liberetur a seruitute, qua facta est serua peccati, [*]( 1 De lib. arb. III, 17, 49 7 Id. III, 18, 50 11 Aug. de nat. et grato 1, 1. 7, 7. 67, 80 17 Rom. 6, 17. 20 ) [*]( 1 sua∗ (m ras.) G cogi CDl cogit natura sua a iterum] rerum R quae tandem] quid euitandum N tandem om. B 2 et om. NQ, erat. D ipso D1 3 uoluptas B ista] ipsa M. illa B 4 et] ut BM2 8. l. habit C1, habeat B 5 primum CD1ENR, prima cet. v causa-prima M2 s. l. et in mg. aut nullum-peccandi G2 in mg., om. B 6 peccanti P nec] non 01 cui] ****cui C. cui recte RD2EFGNOPQSVv, recte cui H peccati Cl peccanti-nisi om. P 7 recte om. B inputetur] i. peccatum a uoluntati CDlMlB, uolentis E, nolenti cet. v et om. H 8 nullu D1 cauere D1P, cabere C1, caueri cet. v potest-caueri om. H peccatur-potest om. E peccator C1D1F1P1R1 9 cauere D\', caueri (g ras.) R testimonium 01 quodam (o ex a) C 11 titolum V uolui om. H, uolui* D 12 atque] autem F meis del. D2 gratie ClD1 14 pelagini ClD1 uel] quod Ql suam] iam H timuisse Q1. 15 fustra G quippe] q. est BD2EFGM2P2QSν peccator F1 16 uiuitur (it in ras.) M quid Bl his EMQfVv egitus Hl, agitur H2 s. l. ista CDB, ipsa cet. v 17 gratia dei BFOPRSa est om. F )
42
et, ut uitia superet, adiuuetur, recte pieque uiui a mortalibus non potest. et hoc diuinum beneficium, quo liberatur, nisi eam praeueniret, iam meritis eius daretur et non esset gratia, quae utique gratis datur. quod in aliis opusculis nostris satis egimus istos inimicos huius gratiae, nouos hereticos, refellentes, quamuis in his libris, qui non contra illos omnino — quippe illi nondum erant — sed contra Manicheos conscripti sunt de libero arbitrio, non omni modo de ista dei gratia reticuimus, quam nefanda inpietate conantur auferre. diximus quippe in secundo libro non solum magna sed etiam minima bona non esse posse nisi ab illo, a quo sunt omnia bona, hoc est deo. et paulo post: uirtutes, inquam, in quibus recte uiuitur, magna bona sunt; species autem quorumlibet corporum, sine quibus recte uiui potest, minima bona sunt; potentiae uero animi, sine quibus recte uiui non potest, media bona sunt. uirtutibus nemo male utitur, ceteris autem bonis, id est mediis et minimis, non solum bene sed etiam male quisque uti potest. et ideo uirtute nemo male utitur, quia opus uirtutis est bonus usus istorum, quibus etiam non bene
[*]( 4 Aug. c. d. epist. Pelag. I, 18, 36 sqq. de spiro et litt. 27 sqq. de nat. et gr. 47, 55 sqq. de gest. Pel. 7 sqq. de grato Christi I, 4, 5 ...sq. de gr. et lib. arb. 5, 10 sqq. 21, 42, sqq. 10 De lib. arb. II, 19, 50 ) [*]( 1 ut om. C1D1M1 uitio D2 rectae M a add. D2 non pot. a mortalibus a 2 quo] quod HOPlRV liberaretur M, liberator H1 ,3 eamu. (qui ras.) M pręuenerit ClDl, praeuenirit V, praeueniret (t m. 2 in ras.) M essit V, esse CDlHl gratiam .C 4 utique] unicuique Bl in aliis] malis 0 opuscolis Dl 5 inimicos om. Bt, inimicus Hl 6 quamuis CDt, quamuis et cet. v in om. HOQ1 libros Cl 7 manicheus ClDl, manichaeos MV libro Ql 8 reticuimus {e ex a) Q 10 posse esse P 11 illo] ipso B ho Ql deo] a deo BD2FGSV 12 in CDIEMplR, om. cet. v recte om. F1 13 quorumlibet (quor in ras.) M minima-potest om. E 14 sunt ex sū H2 animae a .*..sine (sine ras.) H non om. Ql 15 uirtutibus uero a 16 id est] et B1 minimis (a m. 2 in ras.) C t7 uti quisque B uirtutS C mone (mo m. 2) D quia] qui Cl 18 uirtutes Ql bonis R, bonus H usus om. H iustorum Bl ) 43
uti possumus; nemo autem bene utendo male utitur. quare abundantia et magnitudo bonitatis dei non solum magna sed etiam media et minima bona esse praestitit. magis laudanda est bonitas eius in magnis quam in mediis et magis in mediis quam in minimis his bonis, sed magis in omnibus, quam si non omnia tribuisset. et in alio loco: tu tantum, inquam, pietatem inconcussam tene, ut nullum tibi bonum uel sentienti uel intellegenti uel quoquo modo cogitanti occurrat, quod non sit ex deo. itemque alio loco dixi: sed quoniam non, sicut sponte homo cecidit, ita etiam sponte surgere potest, porrectam nobis desuper dexteram dei, id est domini nostri Iesu Christi, firma fide teneamus.
[*]( (5) ) Et in libro tertio, cum dixissem illud, quod et Pelagium de meis opusculis usum fuisse commemoraui: quis enim peccat in eo, quod nullo modo cauere potest? peccatur autem: caueri igitur potest, continuo secutus adiunxi: et tamen etiam per ignorantiam facta quaedam inprobantur et corrigenda iudicantur, sicut in diuinis auctoritatibus legimus. ait enim apostolus: misericordiam consecutus sum, quia ignorans feci; ait et [*]( 6 Id. II, 20, 54 13 Retract. I, 8, 3 De lib. arb. III, 18, 50 sq. 17 I Tim. 1, 13 ) [*]( 1 possimus Q1 habundantia BCDEHOQR 2 magnitudo] magna H magna om. H 3 mea et mima Ql, minima et media Fl praeatetit Cl V magisque P 4 magisJ mag.is (n ras.) H in mediis quam H2 s. l. 5 minimis] mediis F1 his CDlMNB, om. cet. v bonis om. F quam om. Bl omnia (nia in ras.) M, omnibus O1P 6 tribuissit V in CDE, om. cet. v pietate BC2D2EGNQRS inconcusam Hl, incocussam Dl, inconcussa B2C2D2EGQRS, incussa Bl 7 sentienti (ti in ras.) S, scienti B* intellegenti (ti in ras.) S 8 quoquo] quoDlM cogitandi E occurrit G itemque] item quod a 9 non om. Q homo. H 11 dei] idl 0 id est] et B dominum Pv nostrum Pv, om. ENQ iesum christum Pv 12 illud (d ex m) E quod BCD1F1GNOPQRS1, quo cet. v 18 enim] e. inquam a 14 eos Ol nullu CD caaere C1D1, caueri cet. v peccatur (r m. 2) F, peccator C1D1R1 15 igitur G2 mg. poteat] p. peccatum Q sequutus EPQ2, sequitur HI, sequenter H2 adiunxi. (n m. 2 s. l., t ras.) C, adiunxit F etiam om. BN 16 facta] etiam f. N iudicentur H 17 legimus (mus m. 2) Q misericordiam] m. dei a 18 consequutus HPQ2 )
44
propheta: delicta iuuentutis et ignorantiae meae ne memineris. sunt etiam necessitate facta inprobanda, ubi uult homo recte facere et non potest. nam unde sunt illae uoces: non quod uolo facio bonum, sed quod odi malum, hoc ago; et illud: uelle adiacet mihi, perficere autem bonum non; et illud: caro concupiscit aduersus spiritum, spiritus autem aduersus carnem. haec enim inuicem aduersantur, ut non ea, quae uultis, faciatis? sed haec omnia hominum sunt ex illa mortis damnatione uenientium. nam si non est ista poena hominis, sed natura, nulla ista peccata sunt. si enim non receditur ab eo modo, quo naturaliter factus est ita, ut melius esse non possit, ea quae debet facit, cum haec facit. si autem bonus homo esset, aliter esset; nunc autem quia ita est, non est bonus nec habet in potestate, ut bonus sit, siue non uidendo, qualis esse debeat, siue uidendo et non ualendo esse, qualem debere esse se uidet. poenam istam esse quis dubitet ? omnis autem poena; si iusta
[*]( 1 Ps. 24, 7 3 Rom. 7, 15 5 Rom. 7, 18 6 Gal. 5, 17 ) [*]( 1 iuuentutis] i. meae Fv ignorantias a meae om. Qt, meas a 2 memineris] m. dfie Bl sunt—uult add. 02 in mg. inprobabanda 02 ult C1 3 rectae D undej et u. H non CDEQR, non enim cet. v 4 boni H odi (h ras.) H 5 et illud om. H adiacet (a alt. ex o) H, adiecet CI, adiacit V 6 non del. D2, rursus add. D3, non inuenio B2H2P2Ra, non ago P1 aduersum H 7 auersus Cl inuicem] i. sibi GP, sibi i. NS2 10 uenientia Rl ∗∗∗∗ista (ista ras.) M hominum H naturae B1M2 11 ista om. 0 si om. H receditur] recedit HR1, recte dicitur CDl ∗∗∗∗ab eo (ab eo ras.) M 12 ut om. HI essent Hl non om. Hl posset CV 13 debit C1 sic M2 autem] enim BFM1 aliter EMlOP, si alter Ql, non aliter B2F, si aliter cet. 14 ita (a ras.) M bonus om. H in om. R 15 sit om. H1 uiuendo 0 qualis-uidendo et P2 in mg. 16 siue] si Hl uiuendo JR, uidenda El et non-uidet E2 in mg. non om. Ql qualem C2 in ras., qualis B2FH2Ql, quales Hl deberet B2FH2, debeat Ql esse om. Q se om. 0, si B2F*H2, sic Fl uidit Dl 17 istaip M qui 01, quid Ql dubitat F autem M2 in ras. pena CXDX, fere semper iusta est om. H ) 45
est, peccati poena est et supplicium nominatur. si autem iniusta poena est — quoniam poenam esse nemo ambigit — iniusto aliquo dominante homini inposita est. porro quia de omnipotentia dei et iustitia dubitare dementis est, iusta haec poena est et pro peccato aliquo penditur. non enim quisquam iniustus dominator aut subripere hominem potuit uelut ignoranti deo aut extorquere inuito tamquam inualidiori uel terrendo uel conturbando, ut hominem iniusta poena cruciaret. relinquitur ergo, ut haec poena iusta de damnatione hominis ueniat. et alio loco: adprobare, inquam, falsa pro ueris, ut erret inuitus, et resistente atque torquente dolore carnalis uinculi non posse a libidinosis operibus temperare non est natura instituti hominis, sed poena damnati. cum autem de uoluntate recta faciendi loquimur, de illa scilicet, in qua homo factus est, loquimur.
[*]( (6) ) Ecce tam . longe, antequam Pelagiana heresis extitisset, sic disputauimus, uelut iam contra illos disputaremus. cum enim [*]( 9 De lib. arb. III, 18, 52 ) [*](1 peccata H1, peccanti EOP et om. R minatur H 2 est poena EQa quoniam] cura GS, cura iustam B poena D1 esse om. Bt 3 dominan.te (n ex m) M homine Bl imposuit H 4 iustia Hl *«iusta (pe ras.) M haec p. est B2 in mg.. 5 impenditur F1 6 dominatur B2DlExFGHORSa surripere F bomini V uelud CIH, uel B1 ignorante Bla aut B1 8. l. 7 extorqueri GS tamquam om. H intalidiori H terreno Bx conturbando CDENOPQBS2 (mg.), confligendo cet. v 8 ut] aut C homine ClDl . cruciare relinquitur. Ergo CDl 9 aprobare EXM 10 beris P1 ueris, ut erret] uersu terret CDI, uerisu terret R, uerisu terreret H inuit B resistente (nte m. 2 8. I.) CM, resistet C pr. 11 atque∗∗∗∗∗∗ H, ac B torrente QI colore HI, calore a in mg. uincoli V posse Q1 in mg., possit EOPV a4 CD 12 operibus (b m. 2) H est] potest B institui QI, infatuati 0 homini H 13 damnati (ti in ras.) C uoluntate (te m. 2 8. l. CD) CDB, illa uoluntate cet, l, libera uoluntate am recta CD, rectae M, . recte cet. v loquitur ClDl 14 post loquimur eras.: de illa scilicet H 15 ecce Cl in ras. tam] quam BD2E{FGNQS pelagina C1 extetisset ClDV, exstitisset. (& ras.) M si H1 16 disputabamus R ueluti (om. iam) E enim] omnia enim QI )
46
bona dicerentur ex deo, id est et magna et media et minima, in mediis quidem bonis inuenitur liberum uoluntatis arbitrium, quia et male illo uti possumus; sed tamen tale est, ut sine illo recte uiuere nequeamus. bonus autem usus eius iam uirtus est, quae in magnis reperitur bonis, quibus male uti nullus potest. et quia omnia bona, sicut dictum est, et magna et media et minima, ex deo sunt, sequitur, ut ex deo sit etiam bonus usus liberae uoluntatis, quae uirtus est et in magnis numeratur bonis. deinde dictum est, ex qua miseria peccantibus iustissime inflicta liberet dei gratia, quia sponte homo, id est libero arbitrio, cadere potuit, non etiam surgere. ad quam miseriam iustae damnationis pertinet ignorantia et difficultas, quam patitur omnis homo ab exordio natiuitatis suae, nec ab isto malo quisquam nisi dei gratia liberatur. quam miseriam Pelagiani nolunt ex iusta damnatione descendere negantes originale peccatum, quamuis, ignorantia et difficultas etiamsi essent hominis primordia naturalia, nec sic culpandus, sed laudandus deus esset, sicut in eodem libro tertio disputauimus. quae disputatio contra Manicheos habenda est, qui non accipiunt scripturas sanctas ueteris instrumenti, in quibus peccatum
[*](9 Id. n, 20, 54. ill, 18, 50 sqq. deinde dictum-47, 5 profitentur] Aug. de don. persen. 11, 27 16 De lib. arb. III, 20, 58. I 22, 64 20 Aug. de haer. 46. Confess. VillI, 4, 8 ) [*]( 1 bona CDlB, omnia bona cet. v ∗∗∗∗dicerentur D pr. et om. O, del. D2 2 librum Ql 3 quia] quo EtR illo om. C1D1E1R possimus D1 4 nequeamus (a add. m. 2) C eius om. N, est P 5 in ) in Q repperitur MM., repperetur Dl bonis om. D1 (n)ullus F5 ita ras., nollus Dl 6 omnia M in ras. sicnt] s. et B 7 aU. ex F7 8. I. etiam B1 8. I., et a 8 qui B1 9 numersbitur E donis M1 10 liberat D2E*Q 11 resnrgere FO 12 pertinit T ignorantiae (om. et) EHIOP 14 gratia dei BEQNOP pelagiani (ni m 2 8. l.) S 15 nolunt El nolunt pelagiani a damnatio C1D1 discendere ClDlV, dei descendere a 16 et M in fas. hominis essent B 17 prim-ordia (0 ras.) E \' natu alia B culpandus] c. dens E 18 dens om. EH deus esse D1, esset dens v odem D1 tertio libro v dispotatio V 19 manicbeus D1 20 originale peccatam Pmx ) 47
originale narratur, et quidquid inde in litteris apostolicis legitur, detestabili inpudentia inmissum fuisse contendunt a corruptoribus scripturarum, tamquam non fuerit ab apostolis dictum. contra Pelagianos autem hoc defendendum est, quod utraque scriptura commendat, quam se accipere profitentur.
Hoc opus sic incipit: Dic mihi, quaeso te, utrum deus non sit auctor mali.