Retractationum

lam uero apud Hipponem Regium presbyter scripsi libmm de utilitate credendi ad amicum meum, quem deceptum a Manicheis adhuc eo errore noueram detineri et inridere in catholicae fidei disciplina, quod iuberentur homines credere, non autem, quid esset uerum, certissima ratione docerentur.

In hoc libro dixi: in quibus tamen legis praeceptis atque mandatis, quibus nunc Christianos uti fas non est, quale uel sabbatum est uel circumcisio uel sacrificia et si quid huius modi est, tanta mysteria continentur, ut omnis pius intellegat nihil esse perniciosius, quam quidquid ibi est accipi ad litteram, id est ad uerbum, nihil autem salubrius quam spiritu reuelari. inde est: littera occidit, spiritus autem uiuificat. [*]( 2 Aug. de ciu. dei X, 3 (I, 450, 11 sqq. ed. Hoflm.) 11 De ut. credo 3, -9 (p. 13, 2 ed. Zycha) 16 Eph. 3, 5 17 II Cor. 3, 6 ) [*]( 1 a] ad ClDl legendum ClDl eligendo] a ligendo R, ligendo D1 ut] et R uideatur latinum B 2 religo BC2D2PS, relegio MI, religio cet. eligio 82 3 liber sic (er sic in ras.) M omnes C1. nia] uiae M2, uitae B2F 4 XlIII v, om. Q 5 credentia Bl post - cfedendi add. M: ad honoratum 6 iam] hic incip add. D2 hipponi CaD1, hippone C2D2, hipponis R, ipponis E, ipponem HMV, ippone GNS, yponem O, yppone BQ praesbiter C, presbiter DEGMS, prespiter F scribsi D 7 credenti Bl quem om. N, quaem D1 8 adhuc eo] ido R nouera Dl deteneri M in] hinc D7Q 9 disciplinam BD2EFGNQRV quod] quid H1 iubentur 01 10 esse C1S1, essent Hl . ducerentur E 11 libri Q1 legi H1 praeceptis. legis B 12 christianus CIDI, christianis D2E*NQ, christiano m fas (f ex u) M 13 est om. B2 et] ut B . eius H 14 misteria BC2FGNP, miseria C1D1E omnes El 15 esse B2 8. l. perniciosius (osius m. 2) F, pernitiosius BM, pernitiosus C1D1 accepi OD1 accipi ad] accipiat ElO 16 nihil] mihi F 17 inde] id D2 s. l. inde est om. 0 uiuificat (uiui in ras. m. 2) D ) [*]( XXXVI Aug. sectlo I pars 2 ) [*]( 5 )

Item dixi: duae sunt enim personae in religione laudabiles,[*]( (2)) una eorum, qui iam inuenerunt, quos etiam beatissimos iudicari necesse est, alia eorum, qui studiosissime et rectissime inquirunt. primi ergo sunt iam in ipsa possessione, alteri in uia, qua tamen certissime peruenitur. in his uerbis meis, si illi, qui iam inuenerunt, quos in ipsa possessione iam esse diximus, sic accipiantur beatissimi, ut non in hac uita, sed in ea, quam speramus et ad quam per fidei uiam tendimus, sint non habet iste sensus errorem; ipsi enim iudicandi sunt quod quaerendum eat inuenisse, qui iam ibi sunt, quo nos quaerendo et credendo, id est uiam fidei tenendo, cupimus peruenire. si autem in hac uita isti esse putantur uel fuisse, id uerum esse non mihi uidetur, non quia in hac uita nihil uerum omnino inueniri potest, quod mente cernatur, non fide credatur, sed quia tantum [*](3 Aug. de spiro et litt. 5, 1 sqq. cf. Retract. II, 63 5 De ut. credo 11, 25 (p. 31, 14) 14 Matth. 7, 7 sq. Luc. 11, 9 sq. .17 Cie. Acad. 11,59.66. 76. ) [*]( 1 uerba ieta exposui Ql quantum] in q. BFGM2S 2 uideatur 01 apparet (pa in rae, m. 2) M multos 01 3 scribitur CDEMR, inacribitur cet. v; cf. Optat. p.161, 7 Ziw. 4. iste sensus CDENQR, sensus iste cet. v respuendendus (spu m. 2) E 5 enim sunt F relegioue C1D1M1 laudabilis C1 D1 6 iudicare H, indicari 01 7 altera D%Q studiosissimae D 8 iam] qui iam GS post possessione add. 82 s. 1. sunt 9 certis- 81 simae D perueniatur El si add. D2, ∗∗ C iam B 8. I., iam non Ql 10 possessęşşione D, esse possessione B esae iam EHQm si M 11 pr. in om. 2?1 eam 0 qui C m. 2) C 12 Mperar mus Q uitam F sint B2 s. l. 13 sensus iste (iste m. 2 s. I.) M enim] e. sunt F 14 ubi Ml credendo et quaerendo F et credendo om. M 15 tendendo Oa peruenisse B 16 ac E1 uita— 17 quia F* in mg. isti esse putantur CD, p. isti esse EQm, putaatur esse isti cet. uel fuisse post esse signis additis poeuit D* 17 uerrnn C1 D1, uiri El, ueri cet. v nomnino E inuenire Dl 18 menta E1 cernetur Dl eredatur] creator Dl tanmm] t. non a. )

item quod dixi: nam scire magna et honesta uel etiam diuina . beatissimum est, ad eandem beatitudinem referre debemus. in hac enim uita, quantumcumque id sciatur, nondum est b.eatissimum, quoniam inconparabiliter longe est amplius, quod inde nescitur.

Et quod dixi: muUum interesse, utrum aliquid mentis certa [*]( (3)) ratione teneatur, quod scire dicimus, an fama uel litteris credendum posteris utiliter commendetur, et paulo post: quod scimus igitur, debemus rationi, quod credimus, auctoritati, non sic accipiendum est, ut in sermone usitatiore uereamur nos dicere scire, quod idoneis testibus credimus. proprie quippe cum loquimur, id solum scire dicimus, quod mentis firma ratione conprehendimus. cum uero loquimur uerbis consuetudini aptioribus, sicut loquitur etiam scriptura diuina, non dubitemus dicere scire nos et quod percipimus nostri corporis sensibus et quod fide dignis credimus testibus, dum tamen inter haec et illud quid distet intellegamus. [*]( 2 De ut. cred: 11, 25 (p. 31, 27) 7 Ibid. p. 32, 19 ,: ) [*]( 1 habeant (b n ras.) C requere D1, inquirere m 2 nam] iam S (et 8) scire] intellegere Aug. de util. credo 11, 25 magna] m. t alibi H onesta E1, hones D1 3 ad M in mg. 4 quantumque Cl fort. recte, quantum quae Dl 8 teneatur] uideatur de util. credo 11, 25 (p. 32, 20) ∗∗∗ quod (uod m. 2 in ras.) C, add. D2, uel R scire C dicemus C1 famae OPQl Vv uel litteris eras. D 9 utiliter (e ex u) C 10 si- . mus Ql credidimua R non] nunc CDt 11 ut] et Dl sermonis E2 s. l. usitatione E, usitatio re D1 nos∗∗ E 12 dicere om. 0, discere F1 quo B1 idonee 0 propriae DHl, propie M, propria F 13 loquitur F, loquimus H1 scire om. R, _scire (i ras.) C, isciri (i tert. in ras.) D, sciri B1GMOQ1R dicemus E1 14 compraehendimus MP, conprehindimus V uerbis—loquitur om. E consuetudine R 15 abtioribus C1, abtiobus D1 loquimur BlC1 diuina scriptura BFOSVv, scripturft diuina E2 dubitaremus GS 16 sciri 01 percepimus GHQRS, percepimus C nostri* (s ras.) CD 17 et om. 01Dl credimus BCDFGPRSV, credidimus cet. 18 quod H )

[*]( (4) ) Item quod dixi: nemini dubium est omnes homines aut stultos esse aut sapientes, potest uideri esse contrarium illi, quod legitur in libro tertio de libero arbitrio: quasi uero na-. tura humana praeter stultam et sapientem nullam mediam recipiat affectionem. sed illud ibi dictum est, ubi de primo homine quaerebatur, utrum sapiens fuerit factus an stultus an neutrum, quoniam nullo modo stultum dicere poteramus, qui sine uitio factus est, cum sit stultitia magnum uitium, et sapientem . quomodo diceremus, qui potuit seduci, non satis apparebat. ideoque ad conpendium dicere uolui: quasi uero natura humana praeter stultitiam et sapientiam nullam mediam recipiat affectionem. intuebar quippe etiam paruulos, quos licet confiteamur trahere originale peccatum, tamen nec sapientes nec stultos possumus proprie dicere nondum utentes libero arbitrio seu bene seu male. nunc autem aut sapientes aut stultos esse omnes homines dixi eos uolens intellegi, qui iam ratione utuntur, qua discernuntur a pecoribus, ut homines sint, sicut dicimus beatos esse omnes homines uelle. numquid [*]( 1 De ut. credo 12, 27 (p. 34, 21) 3 Aug. de lib. arb. III, 24, 71 9 Gen. 3, 13 18 Cic. Tuac. V, 10, 28. Aug. de Acad. I, 2, 5. Confeas. X, 21, 31. de ciu. dei X, 1. enarr. in Ps. XXXII, 15. (serm. II.) ) [*]( 1 lpemipi F, nulli B omnis V 2 stultua C1 D1 esse stultos B esse om. a contra Hl 3 libero] liber Dl humana natura B 4 stultam C1D1RS2 mg., stultiam V, stultitiam cet. v sapientem C1D1E1RS2 mg., sapientiam cet. v 5 ibi] ubi BFGMlS homine om. N 6 quaereuatur ClD1, quaebatur El alt. an] aut 0 7 quoniam nullo E2 in ras. nullu CtDt stultu Z)1 9 quomodo] quoque 0 potui E seduci] ose E appareuat E, appareat C1D1R, apparebit D1 10 com∗∗∗pendium (pen ras.) M quasi] qui si E 11 recipit Hl, accipiat BFGM2S 12 affeccionem D, affectationem N etiam] et a paruolus 01, paruolos V quod OPl confiteremur V, conStemur BF 13 *originale (h ras.) E ...tamen M sapientes (— ras.) H 14 stnltus Dt propriae DlM necdum N libero (ero m. 2 in ras.) M, liuero El 15 pr. aut] ut F 16 omnis V uoluens 01 17 quam M1 discernantur 0 peccoribus B1QR, peccudibus B2, Corporibus Ml, peccatoribus El ut add. CiD2 18 diximus B20 beatus Dt omnis V, homnes 01 uelle homines S )

Alio loco, cum miracula commemorassem, quae dominus lesus [*]( (5)) fecit, cum hic esset in carne, adiunxi dicens: cur, inquies, ista modo non fiunt? atque respondi: quia non mouerent, nisi mira essent; si autem solita essent, mira non essent. hoc autem dixi, quia non tanta nec omnia modo, non quia nulla fiunt etiam modo.

In fine autem libri: sed quoniam sermo iste noster, inquam, [*]( (6)) multo processit longius, quam putabam, hic finem libro faciamus. in quo memineris uolo nondum me Manicheos coepisse refellere et illas nugas nondum inuasisse -neque de ipsa catholica magnum aliquid aperuisse, sed uoluisse tantummodo eruere tibi, si possem, etiam opinionem de ueris Christianis malitiose aut inperite nobis insinuatam et erigere ad magna quaedam et diuina discenda. quare hoc uolumen ita sese habeat. placatiore autem 15 [*](4 De ut. credo 16, 34 (p. 44, 7) 6 Retract. I, 12, 9 8 De ut. credo 18, 36 (p. 47, 23) ) [*]( 1 enim om. F scriptura. sententia B uera (a ex e) C metuimus (metui m. 2) H 2 ne* (c ras.) CD intellegentur E paruoli ClDl uelle adhuc B 3 miracola V, om. m cummemorassem D1 Iesus om. Fl 4 carne C, carne* (m ras.) D adiuncxi D, adiunxi. (t ras.) H qunr C1D1EH inquiens BD2EFGNOPQSV, inquis v 5 atque] ad que C1D2FQ1 acq; Q2 resspondi El quod F 6 solida C1D1Q1 non mira B 7 pr. non] nec B nullę H 8 finem Dl quoniam] quod E1 iste sermo F snoster (no m. 2) D inquam putabam m. processit longius quam E, inquit quam put. m. proc. 1. N 9 praecessit Ml 10 me manicheus Dl, manicheos me Q2Rm, manicheos (om. me) NQl 11 nugas om. 0 inuassisse E catholica] fide doctrina Q2 8. l., c. doctrina a 12 aperuisse D2 in ras., apparuisse BGlSl tantumodo Dx eruere post opinionem B tibi \'(t pdd. m. 2) CD, me tibi D2Ql possim M, possem me N 13 etiam D1R, eţiam C, falsam etiam (a alt. ex u) E, falsam cet. v oppinionem H, opininionem Gl maliciose C1, matiose M1 14 nobis (T m. 2) C insinaatam (am m. 2) M eregere CIDl magna D1 15 sese] » b sesse Dl, esse ER habeat (b m. 2) M placaciore Cl, placatiori Bl. )

Hic liber sic incipit: Si mihi, Honorate, unum atque idem uideretur esse.

Post hunc librum scripsi adhuc presbyter contra Manicheos de duabus animabus, quarum dicunt unam partem dei esse, alteram de gente tenebrarum. quam non condiderit deus et quae sit deo coaeterna, et has ambas animas, unam bonam, [*]( 1 Retract. I, 6. 8. 9 15 Aug. de haeres. 46. Confees. V, 10, 20 ) [*]( 1 ero] e. promtior P fortaase D2HMR V, fortaris D1 promtior BH, om. P, promcior C\\ prumptior DXE, promptior cet. 2 quasi ex <1si H eoirtra CDENQR, adversum V, aduersus cet. v manicheua Dl adhunc ClDl scripsisem 01 3 nihil om. 0 de om. BlO tot* (h ras.) CD 4 uolumina (n in ras.) M, uolunina 01 utraquae Dl re om. BMl me* H testentur tacuisae a testantur C, testentur (t pr. ex n) E, testentur cet. v 5 hos libros CIDl scriptum Cla nondumJ num D1 manicheus Dl manicbeos-nondum B2 8. I. 6 inuasseram 01 catholicaj catholicam Dl, doctrina add. Q2 8. l. 8 inicio Cl, in initio P, in illo Ml, in tno F. eum me] eum ipsum me BGHM2OPSVv,. eum me ipsum F scripturum-non om. Ql recepturum R non C\'D, nondum cet. v 10 onorate V, honora E unus E .11 uidetur CD1EFGM2NRS 12 XV v, om. Q 13 dej eontra manichaeos de w animabus D2 s. l. 14 post] p. hec E presbiter CGMQ contra M2 in mg. inanich D 15 dnobus Bl animabua om. E1 dicuntnr EN unam (u m. 2) M esee dei B esse om. a 16 alteram] a. esse B\' . condederit .CPD 17 deo ex dei D quoaeterna ClDl has (h m. 2) H )

In hoc libro illud, quod dixi, nullam esse qualemcumque uitam, quae non eo ipso, quo uita est et in quantum omnino uita est, ad summum uitae fontem principiumque pertineat, ita dixi, ut tamquam creatura ad creatorem pertinere intellegatur, non autem de illo esse tamquam pars eius existimetur.

Item quod dixi: nusquam scilicet nisi in uoluntate. esse [*]( (2)) peccatum, possunt Pelagiani pro se dictum putare propter paruulos, quos ideo negant habere originale peccatum, quod eis in baptismo remittatur, quia nondum arbitrio uoluntatis utuntur. quasi uero peccatum, quod eos ex Adam dicimus originaliter trahere, id est reatu eius inplicatos, et ab hoc poenae obnoxios detineri, umquam esse potuit nisi ex uoluntate, qua uoluntate [*](7 De d. animo 1, 1 (p. 51, 14 ed. Zycha) 12 Id. 9, 12 (p. 68, 3) ) [*]( 1 alteram] et a. BDZFGQS in-malam om. H uno homine v delerant C1D1 scilicit V 2 post malam ras. 4 litt. M quem Et 3 gentes EH1N aduenticia 2?2 in ras., aduintitia Cx, aduentia P 4 conflinxerunt H utramque m 5 misceri ClDlB, miscerit H, miscuerit cet. v homines C ille Bt 7 hoc (h m. 2 8. I.) C qualemque Cl fort. recte, qualemquae Dl, qualecumque E1 8 quantum] q. est Bl 9 summam E1 fon∗∗∗tem Q, bonum Bl 10 ita om. Y ut tamquam] uitam quam ClDl creatorem] creaturam H 11 esse om. B existim.etur (a ras.) H, exstimetur E 12 nusquam (us in ras.) M, nosquam Cl in M2 a. l. uoluntatem N 13 pellagiani S, etiam pelagiani Hl 14 *negant D originale CDl, om. cet. v 15 baptismo] bap**tismo baptizatur Hl, baptismate v remittatur (ttat in ras.) M qua Q1, quod B 16 eos om. Y, eo Ml 17 reatui F2, reati F1, reatus Dl eius] eos D2 implicitos 0 ab C1, ab** D1, ob cet, v penae Cl obnoxius E, obnoxio Dl, noxios F 18 deteneri Ml, detineri. (s ras.) E umquam C1D1R, nusquam BC2FGM2a, quam EQl, usquam cet. m potui 01Dl, potuerit G2H2, posuit E, possit Q potuit esse B ex BC1D1EFG1NRS, in cet. v nisi in M2 in ras. qua uoluntate om. R x )

Itemque alio loco ipsam uoluntatem definiui dicens: uobmtas [*]( (3)) est animi motus cogente nullo ad aliquid uel non amittendum uel adipiscendum. quod propterea dictum est, ut hac definitione uolens a nolente discerneretur et sic ad illos referretur intentio, qui primi in paradiso fuerunt humano generi origo mali nullo cogente peccando, hoc est libera uoluntate peccando, quia et scientes contra praeceptum fecerunt, et ille temptator suasit, ut hoc fieret, non coegit. nam et qui nesciens peccauit, non incongruenter nolens peccasse dici potest, quamuis et ipse, quod nesciens fecit, uolens tamen fecit; ita nec ipsius esse potuit sine uoluntate peccatum. quae uoluntas utique, sicut definita est, animae motus fuit cogente nullo ad aliquid uel [*](2 Rom. 5, 12 5 De d. animo 14 (p. 68, 21) 6 Ibid. (p..68, 24) 10 Gen. 3, 1 sqq. 13 Eetract. I, 12, 6 ) [*]( 1 praecipuae D consequuta EHP 2 introiuit v 3 et in ras. S,. ex Ql quod OP peccato DqOPQV 4 committitur-uoluntate om. R commititnr C hoc] qd D2 s. l. 5 peccatur nisi ei uoluntate B 7 uel] u. ad B amittendum. Ml, ammittendum R, admittendum D2E2FHM2OPV, commitendum CD1; cf. p. 75, 1 8 adhipiscendum V, ad∗∗ipiscendum F quo 81 ha.c (n rcw.) H, hec E, ad hac ClDx definicione 01, deffinitione F, diffinitione B 9 diacernere#tur (n ras.) D refferetnr D1M, refertur B 10 paradyso BFGR fuerunt C1DOPR, fecerunt cet. humana ClDl, humani Ml origo OPR, *origo .(h ras.) ClD, originem cet. 11 pr. peccare F hoc eat-peccando OM. ClDlFMl liuera E1, libere H2 uoluntate om. H 12 sciendo a post fecerunt ras. 6 Utt. M temptatnJ DlHl suasit] 8. uoluntas H 13 ut] ut et E\' fierit C1D1 no D\' nam et qui] numquid H et CDMQ2R, om. cd. qui om. C1R, qai ∗∗ (qui m. 2) D peccaui. (t ras.) R non incon(gruenter) M7 in ras, 14 ingruenter 01 peccasse∗ (t ras.) C 15 quod] qui E1 nescien- * ter BFGS uolenfis 0 ipsins-potuit Q2 in mg., tale peccatum Q* 16 quae (uae 8. t m. 2) C 17 difinita D animae CrDxEMORy animi eel. v motu Et nnllo cogente m coegente M .--. )

[*]( (4) ) Itemque definitio peccati, qua diximus: peccatum est uoluntas retinendi uel consequendi, quod iustitia uetat et unde liberum est abstinere, propterea uerum est, quia id definitum est, quod tantummodo peccatum est, non quod etiam poena peccati. nam quando tale est, ut idem sit et poena peccati, quantum [*]( 14 De d. animo 11, 15 (p. 70, 15) Aug. op. inperf. c. Iul. I, 104. enarr. Ps. LVII, 18 ) [*]( 1 ammittendum R, admittendum C2D2EFHOV adhipiscendum Y enim om. G si] nisi ENQS2 mg. noluissit V, uoluisset ENQS2 mg. 2 pr. non] et si non F fecissit V coatus D1 ergo-uoluit om. HQl ergo uoluit ergo D2 3 etsi DXJR, et ei C, etiamsi cet. v qua N noluit EF2GNS 5 bis uoluntas C1D1ENQR 6 peccatum factum F peccatum om. Ml, expunxit D2 debuit D2 in ras. 7 qui BCD1EFGNRS, quisquis cet. v si∗∗∗ CDFR, si non BEGNOa 8 fapotest non cit] resiatit D2 s. I. nolens Gl 9 non cogitur D c.edere (r ras.) B cogente El, uolenti a 10 cupiditati (i tert a m. 2) D uoluntate CDS boni uoluntate E1N, bona uoluntate cet. v ideoque * (om. et) E 11 sit—poena M2 in ras. 12 quapropter C 13 uirissimum V 14 diffinitio B quia M est E2 s. I. 15 iustitia* (e ras.) M et del. M3, om. BFGS liberum] arbitrium add. M2 s. I. 16 uera FPHOPQVv pr. est om. H 17 etiam] est a peccati poena 01 18 quando] quantum est q. N est om. E et poena p. sit B et om. EH, )