De Sancta Virginitate

Augustine

Augustine. Sancti Aureli Augustini Opera, Sectio V, Pars III (Corpus scriptorum ecclesiasticorum Latinorum, Volume 41). Zycha, Joseph, editor. Prague; Vienna; Leipzig: F. Tempsky; G. Freytag, 1900.

An uero propter aliud credendum est permittere deum, ut misceantur numero professionis uestrae multi et multae casurae et casuri, nisi ut his cadentibus timor uester augeatur, quo superbia comprimatur? quam sic odit deus, ut contra hanc unam se tantum humilaret altissimus. nisi forte [*]( 4 Es. 66, 2 7 Iob. 7,1 9 cf. Matth. 18,7; 24, 12 12 I Cor. 10, 12 1 locum non innenit X suumj istum G aliquid I aliud est G aliud querit N 2 corde R humiliatum (PKIZyHSADRBGTME NXbd resileat HKE 3 eregat K depremat K 4 requiescit (j*PKHSZRNXMEi1 super] nisi super IPBGRTMENXA* 5 quietem CIZ 6 sancte] caste (s. l.) K, P(HAGTMENX caste R uirginale A uirginalg R sanctitate PKrHABGTMENX 7 huic S hamiliaris C*PKIZ-[HSA DRB G TMENXbd nonquid T 8 temtatio K hominis G 9 prefidenti CA. praefidente (in mg. pfido) N elatione K elatiotione in ras. G 9 ue GX 10 contremescit R contremiscis C3A3H2MNbd tremiscis EX neque K puteris S 11 refriges,;ut B habnndat KG abundauit BR 12 percutit PHATi percusit 01 quod] cum SMENXbd putat] existimat X 13 caueat] uideat ARGfbd monita] merita CIZB 14 athuc K humilitate R 16 uero om. MENX 17 profensionia II 18 casuri et casurae PKyH ADRGTMENXbd 20 hanc om. MEN X humilaret 01 humilarit P humiliarit KaRTWMNX humiliauerit N humiliaret C-IZBSAHaGDbd )

284
reuera ideo minus timebis magisque inflaberis, ut modicum diligas eum, qui te tantum dilexit, ut traderet se ipsum pro te, quia modicum tibi dimisit, uiuenti uidelicet a pueritia religiose, pudice, pia castitate, inlibata uirginitate. quasi uero non tu multo ardentius diligere debes eum, qui flagitiosis ad se conuersis quaecumque dimisit, in ea te cadere non permisit. aut uero ille pharisaeus, qui propterea modicum diligebat. quia modicum sibi dimitti existimabat, ob aliud hoc errore caecabatur, nisi quia ignorans dei iustitiam et suam quaerens constituere iustitiae dei subiectus non erat? uos autem genus electum et in electis electius, uirginei chori sequentes agnum, etiam uos gratia salui facti estis per fidem; et hoc non ex uobis, sed dei donum est. non ex operibus, ne forte quis extollatur. ipsius enim sumus figmentum, creati in Christo Iesu in operibus bonis, quae praeparauit deus, ut in illis ambulemus. ergone hunc quanto eius donis ornatiores estis, tanto minus amabitis? auerterit tam horrendam ipse dementiam. proinde quoniam uerum ueritas dixit, quod ille, cui modicum dimittitur, modicum diligit, uos ut ardentissime diligatis, cui diligendo a coniugiorum nexibus liberi uacatis, deputate uobis tamquam omnino dimissum quidquid mali a uobis non est [*]( 2 cf. Gal. 2, 20 7 cf. Luc. 7, 36—47 9 cf. Rom. 10, 3 12 Ephes. 2, 8. 10 ) [*]( 1 inflaueris CPIZHSA1 2 te om. KRB semet ipsum PfHAD RGTbd 4 relegiose K religiosae A pudicae A pie T 5 debis (is a. I.) K debebis MENXG1 debeas bd 7 aut] at T phariseus PABMS 8 estimabat S numquid ob S ob quft (qui 8. I. m. 2) H 10 non erat subiectus B subditus T 11 uirgines B 12 saluificati B 13 per om. B dei 8. I. K donum dei K 14 extolleretur KMENX 15 figmentum sumus MENX 16 bonis operibus GEX 18 amanitis K auerteri C1 tafii X orrendam PAl horrenda K ipse ante tam in G 19 modicum cui S dimittitur modicum T 20 ut om. Y diligatis do XI 21 a om. MENX libere S uocatis H deputate illi quod B 22 tamquam-nobis om. CIZB mali om. MENX )
285
illo regente commissum. oculi enim uestri semper ad dominum, quoniam ipse euellet de laqueo pedes uestros, et: nisi dominus custodierit ciuitatem, in uanum uigilauit qui custodit. et de ipsa continentia loquens apostolus ait: uolo autem omnes homines esse sicut me ipsum; sed unusquisque proprium donum habet a deo, alius sic, alius autem sic. quis ergo donat ista? quis distribuit propria unicuique sicut uult? nempe deus, apud quem non est iniquitas. ac per hoc qua aequitate ille faciat alios sic, alios autem sic, homini nosse aut inpossibile aut omnino difficile est; quin tamen aequitate faciat, dubitare fas non est. quid itaque habes quod non accepisti? aut qua peruersitate minus diligis, a quo amplius accepisti?

Quapropter haec prima sit induendae humilitatis cogitatio, ne a se sibi putet esse dei uirgo, quod talis est, ac non potius hoc donum optimum desuper descendere a patre luminum, apud quem non est transmutatio nec momenti obumbratio. ita enim non putabit modicum sibi esse dimissum, ut modicum diligat et ignorans dei [*]( 1 Ps. 24, 15 3 Ps. 126. 1 5 cf. I Cor. 7, 7 8 cf. I Cor. 12, 11 9 cf. Rom. 9, 14 12 I Cor. 4, 7 18 cf. Iac. 1, 17 20 cf. Rom. 10, 3 ) [*]( 1 illo om. E comissum P1 4 uigila*»t S uigilat GMEN uigi- Iapt X uigilabit B custodit om. X custodit eam (eam s. I.) S, KGMENXbd ú ait ex aut G autem om. G homines om. RHAGT 6 sicut et B proprium] proximum A habet donum MENX doipjnum P 7 a] ex MENX alius quidam K alius quidem MENX ergo] autem G 8 dona IZB donatista S qui. H 9 aput P transmutatio neque iniquitas T 10 equalitate S alius SB alius BS sic alios autem sic B 11 nosce X quin] qui RT q.u.a id B quia id IZ 12 itaquae K utique G 13 aut per B uersitate B diligitis I diligas K 14 a om. CIZ a quo] qiti B amplius] plus PGT 15 cogitatio induendae humanitatis KMNX cogitatio minuenda hurnilitatis E 16 cogitatione R putet sibi N uirgo dei esse G dei uirgo esse B hac K 17 hoc] tale B obtimum I desuper om. CIZB discendere K 18 aput K momenti uicissitudinis jR 19 putauit KS putabat B esse om. PKrHADBGTMENX )

286
iustitiam ac suam uolens constituere iustitiae dei non subiciatur. in quo uitio erat Simon ille, quem superauit mulier, cui dimissa sunt peccata multa, quoniam dilexit multum. sed cautius et uerius cogitabit omnia peccata sic habenda, tamquam dimittantur, a quibus deus custodit ne committantur. testes sunt uoces piarum deprecationum in scripturis sanctis. quibus ostenditur ea ipsa, quae praecipiuntur a deo, non fieri nisi dante atque adiuuante qui praecepit. mendaciter enim petuntur, si ea non adiuuante eius gratia facere possemus. quid tam generaliter maximeque praecipitur quam oboedientia, qua custodiuntur mandata dei? et tamen hanc inuenimus optari. tu, inquit, praecepisti mandata tua custodiri nimis. deinde sequitur: utinam dirigantur uiae meae ad custodiendas iustificationes tuas; tunc non confundar, dum inspicio in omnia mandata tua. quod deum praecepisse supra posuit, hoc ut a se inpleretur optauit. hoc fit utique, ne peccetur; quod si peccatum fuerit, praecipitur, ut paeniteat, ne defensione et excusatione peccati pereat superbiendo qui fecit, dum non uult paenitendo perire quod fecit etiam hoc a deo petitur, ut intellegatur non fieri nisi eo praestante a quo petitur. pone, inquit, domine, custodiam [*]( 12 Ps. 118, 4-6 21 Ps. 140, 3. 4 ) [*]( 1 hac K om. S statuere E 2 subitiatur H ille symon EX symon KRMN 4 cogitauit CPKfHASDRGTME1 cogitabat X abenda CP1 5 ne omittantur I ne. omittantnr Z ne comittantur R 6 testes enim G depraecationum C in om. B 7 quae] qu€ A praece iniunguntur G praecipi»»untur A non om. X 8 adque C1 om. X qui-adiuuante om. MENX praecipit C*KIZSDRGTbd 9 possumus KSTMENX 10 quod R 11 custodiantur G et hanc PHTMENX hanc et KG inueniamns G optarij opari X 12 praecipisti KR manda RlH tua om. A custodire SGMENX 13 sequitur] quid sequitur PK-(SHAGRTMENX dirigatur P 14 iuetificatione R 15 dum] cum S omnibus mandatie tuis E praecipisse KR 16 sup T implerewtur G 17 ne] ut non RX si] quod S 18 paeniteant CIZS peneteat K 19 perire] elbdare N 20 a deo hoc MENs.. 21 in quid X )
287
ori meo et ostium continentiae circum labia mea. non declines cor meum in uerba mala ad excusandum excusationes in peccatis cum hominibus operantibus iniquitatem. si ergo et oboedientia, qua eius mandata seruamus, et paenitentia, qua peccata nostra non excusamus, sed accusamus, optatur et petitur, manifestum est, quia cum fit, illo dante habetur, illo adiuuante conpletur. apertius etiam dicitur propter oboedientiam: a domino gressus hominis diriguntur et uiam eius uolet; et de paenitentia dicit apostolus: ne forte det illis deus paenitentiam.

De ipsa etiam continentia nonne apertissime dictum est: et cum scirem, quia nemo esse potest continens nisi deus det, et hoc ipsum erat sapientiae scire, cuius esset hoc donum?

Sed forte continentia donum dei est, sapientiam uero sibi ipse homo praestat, qua illud donum non suum, sed dei esse cognoscat. immo dominus sapientes facit caecos, et: testimonium dei fidele sapientiam praestat paruulis, et: si quis indiget sapientia, postulet a deo, qui dat omnibus affluenter et non inproperat, et [*](8 Ps. 36, 23 10 II Tim. 2, 25 12 Sap. 8, 21 17 Ps. 145, 8 18 PB. 18, 8 19 cf. Iac. 1, 5 ) [*]( 1 hostium CIZ continentiae] circumstantiae R circa RENX mea Onl. H 2 ne PKiHSADRTMENXbd declinas I meo 8 maligna PKTHADRGTMNXbd malicia I malicie E excusandas PKrHARGTMBNX 3 excuaatione B om. X hominibus (bus 8. l.) H 4 qua eius] cuius PHAGi q:eius S eius om. T 5 qu.a A 6 adcusamus K excusamus X 7 fit] sit HN illo dante] illud ante IZ 8 etiam] enim RGf 9 paenitentiam K 11 et de N continentiam K continentiae A 12 potest esse DTbd 13 deus deus B sapientia G scire om. T 14 donum esset N hoc om. IMENX, s. I. Z 15 dei om. X sapientis CKIZ 16 qu.a. P 17 cognuscat K cognoscit S1 deus E 18 deiJ domini PIZrHADRG Tbd sapientia ClIZ praestans R 19 sapientiam PK\'(RAMXNSEHIIZ postulat PII domino B 20 omnibus] hominibus K afluenter PKR effluenter X et non inproperat om. y inproperat] impat R dabitur] dominabitur T )

288
dabitur ei. sapientes autem esse uirgines decet, ne lampades earum extinguantur. quomodo sapientes nisi non alta sapientes, sed humilibus consentientes? dixit enim homini ipsa sapientia: ecce pietas est sapientia. si ergo nihil habes, quod non accepisti, noli altum sapere, sed time, et noli modicum diligere, quasi a quo tibi modicum dimissum est, sed potius multum dilige, a quo tibi multum tributum est. si enim diligit, cui donatum est, ne redderet, quanto magis debet diligere, cui donatum est, ut haberet! nam et quisquis ab initio pudicus permanet, ab illo regitur; et quisquis ex inpudico pudicus fit, ab illo corrigitur; et quisquis usque in finem inpudicus est, ab illo deseritur. hoc autem ille occulto iudicio facere potest, iniquo non potest. et fortasse ideo latet, ut plus timeatur et minus superbiatur.

Deinde iam sciens homo gratia dei se esse quod est, non incidat in alium superbiae laqueum, ut de ipsa dei gratia se extollendo spernat ceteros. quo uitio alius ille pharisaeus et de bonis, quae habebat, deo gratias agebat et tamen se super publicanum peccata confitentem extollebat. quid igitur faciat uirgo, quid cogitet, ne se extollat super eos uel eas, quae hoc tam magno dono carent? neque enim simulare [*]( 1 cf. Matth. 25, 4 2 cf. Rom. 12, 16 3 Iob. 28, 28 5 Row. 11. 20 17 cf. Luc. 18, 10-11 ) [*]( 1 eius Hx uirgines esse X esse om. T 2 exstingaantur P sapientes om. EX alta non alta R 4 sapientia ipsa MENX sapientia-nihil om. 7 pietas ipsa TN est] et MEX si ergo Bibil] Quid autem K quid enim MENX 5 abes B post accepisti sequitur: si ergo nihil habes quod non accepisti KMENX 7 sed—est om. S dilige] dirige I diligere R 8 est om. 7 enim] ergo N 9 non haberet X et om. B 10 quisquis] si quis AG ab illo regitur om. MENX 11 ex] ab 7MENX corrigitur] geritur MENX post corrigitur sequitur in K: nam et quisquis a uitio pudicus permanet ab illo regitur et om. X 12 ille] illo IZ 13 et] te R 14 timeas (s ex t) R superbias R 15 esse se T 16 non est T aliumj malum B laquaeum K ut om. T 18 quo EX 20 cogitab$t (supra 4 add. i) B 21 eas] ea B qui PIPAGRTa enim om. GAT )

289
debet humilitatem, sed exhibere; nam simulatio humilitatis maior superbia est. ideo scriptura uolens ostendere ueracem humilitatem esse oportere, cum dixisset: quanto magnus es, tanto humila te in omnibus, mox quoque subdidit: et coram deo inuenies gratiam, utique ubi se fallaciter humilare non posset.

Proinde quid dicemus? estne aliquid. quod uirgo dei ueraciter cogitet, unde se fideli mulieri non tantum uiduae, uerum etiam coniugatae praefen-e non audeat? non ego reprobam dico; nam quis nesciat oboedientem mulierem inoboedienti uirgini praeponendam? sed cum ambae sunt oboedientes praeceptis dei, itane trepidabit sanctam uirginitatem etiam castis nuptiis et continentiam praeferre conubio, fructum centenum praeire triceno? immo uero non dubitet hanc rem illi praeponere. haec tamen uel haec uirgo oboediens et deum timens illi uel illi mulieri oboedienti et deum timenti se anteferre non audeat; alioquin non erit humilis, et deus - superbis resistit. quid ergo cogitabit? occulta scilicet dona dei, quae nonnisi interrogatio temptationis etiam in semet ipso unicuique declarat. ut enim cetera taceam, unde scit uirgo, quamuis sollicita quae sunt domini, quomodo placeat domino, ne forte propter aliquam sibi incognitam [*]( 3 Eccli. 3, 18 17 Iac. 4, 6 21 cf. I Cor. 7, 32 ) [*]( 1 eziberet B eiibere TX 2 idcirco IZHSbd 3 esse om. X dixisse K 4 tanto om. E humila CIP: hnmilia CPKIZfHSADR JBGTMENXbd 5 subdedit K quoram K 6 humiliare CPKIZf HSADRBGPMENXbd potest T 7 quid om. B dicimus KMENX aliquit B 9 non] nam T ego] ergo N 10 oboedientiam P1 oboedientS? I inobediente K 11 ambo R sint KMENX 12 dei om. E trepidauit PHAG trebidabit X 13 continencia T 14 centesimum IZ tricenos MENX centeno triceno T 15 illi] illi rei PKIZfHSADRGTMENXbd hobediens B 16 uel] et X 17 antepraeferre MEN X audiat Hx hnmilis) similis B 18 cogitauit KSAWGX cogitet 7 cogitante R 19 interrogatione S in om. 8 semet ipsum 8 20 scit] sit BR 21 sollicita sit AGTMENX dei N domino R 22 sibiJ sed N ) [*]( XXXXI Aag. sect. V pan III. ) [*]( 19 )

290
mentis infirmitatem nondum sit matura martyrio, illa uero mulier, cui se praeferre gestiebat, iam possit bibere calicem dominicae humilitatis, quem prius bibendum discipulis amatoribus sublimitatis opposuit? unde, inquam, scit, ne forte ipsa nondum sit Thecla, iam sit illa Crispina?

Certe nisi adsit temptatio, nulla doni huius fit demonstratio.

Hoc autem tam magnum est, ut eum fructum centenum quidam intellegant. perhibet enim praeclarissimum testimonium ecclesiastica auctoritas, in qua fidelibus notum est quo loco martyres et quo defunctae sanctimoniales ad altaris sacramenta recitentur. sed quid significet fecunditatis illa diuersitas, uiderint, qui haec melius quam nos intellegunt: siue uirginalis uita in centeno fructu sit, in sexageno uidualis, in triceno autem coniugalis; siue centena fertilitas martyrio potius inputetur, sexagena continentiae, tricena conubio; siue uirginitas accedente martyrio centenum fructum inpleat, sola uero in sexageno sit, coniugati autem tricenum ferentes ad sexagenum perueniant, si martyres fuerint; sine, quod probabilius mihi uidetur, quoniam diuinae gratiae multa sunt munera et est aliud alio maius ac melius — unde dicit apostolus: imitamini autem dona meliora — intellegendum est plura esse quam ut in tres differentias distribui possint. primum. [*]( 3 cf. Matth. 20, 22 5 cf. Sermon, 354 Migne 39, 1565 8 cf. Quaest. Migne 35, 1325 11 cf. Serm. 159 Migne 38, 868 21 I Cor. 12, 31 ) [*]( 1 nondum] non R natura S ille P1 2 gestigebat E 3 que IZ 4 sublimitatibus X apposuit 22 sit B fit T 5 tecla GTMENXi 6 assit GTMEX temtatio P nulla om. K sit G monatratio T 8 tam] iam A om. P1 9 intelligant quidam N peribet I peribent B clarissimum G 11 quo et IZ om. T defnntae Bl scae jmuniales K sce moniales X 12 quicquid 8 significet (e super er. a) P foecunditatis T 13 nopa K siue] sine T 14 sexagesimo R in] ut I treceno CKIZ 15 in martirio X 16 et tricena S 18 sexagesimo B sexagesimum R 19 perueniunt T ueniant P1 proueniant ME proueniatur X 21 alind] alius R maio X ac] uel T itamini J2 aemulamini bd 28 ut om. R in] hi C om. Y differentia S )

291
ne continentiam uidualem aut in nullo fructu constituamus aut ad coniugalis pudicitiae meritum deponamus aut uirginali gloriae coaequemus aut coronam martyrii uel in habitu animi, etiamsi desit temptationis examen, uel in ipsa passionis experientia constitutam cuilibet illarum trium castitati sine ullo incremento fertilitatis adcedere existimemus. deinde ubi ponimus, quod multi ac multae ita custodiunt continentiam uirginalem, ut tamen non faciant, quae dominus ait: si uis esse perfectus, uade uende omnia quae habes et da pauperibus, et habebis thesaurum in caelo, et ueni sequere me, nec audeant eorum cohabitationi sociari, in quibus nemo dicit aliquid proprium, sed sunt eis omnia communia: nihilne putamus fructificationis accedere uirginibus dei, cum hoc faciunt? aut sine ullo fructu esse uirgines dei, etiamsi hoc non faciant?

Multa ergo sunt dona et aliis alia clariora ac superiora, singulis singula. et aliquando alter fructuosus est donis paucioribus, sed potioribus, alter inferioribus, sed pluribus. et quemadmodum inter se uel coaequentur uel distinguantur in accipiendis aeternis honoribus, quis hominum audeat iudicare? dum tamen constet et multa esse ista diuersa et non ad praesens tempus, sed in aeternum prodesse meliora. sed [*]( 8 Matth. 19, 21 12 Act. 4, 32; cf. 2, 44 22 cf. Matth. 13, 8 1 ne om. B aut om. X ullo B 2 pudicitiae meritum deponamus om. T uirginalis T 3 coaequetur CB corona CIZB 5 castitatis CKBBGAMENX sine-fertilitatis om. T 6 fertilitatisj felicitatis MENX accidere B accedere PKflZSHABGTMENX 8 ut] et C quod KBENX perfectus esse MENX 9 et uende MN da] de H 10 caelis S 11 ne X audiant R sociari cohabitationi E 12 sunt om. X eius X commonia Cl 13 nihil SB deputamus B fructionis G 14 non faciunt (fi add. m. al.) P, ANGlHB aut-faciant om. R esse] sunt S om. CB uirges K 15 faciunt PKZrHS.ADRBIGTMENXbd 16 aliis] alius T ac om. IBZ 17 aliaquando PlH 18 plurioribus P1 19 quemammodum PK uel alt. om. r distingantur S 20 aetemis] terrenis Y-K om. G homonum Pl indicare X 21 et om. R multe A multfl G ) [*]( 19* )

292
dominum tres arbitror uoluisse fructificationis commemorare differentias, ceteras intellegentibus reliquisse. nam et alius euangelista solum commemorauit centuplum. numquid ideo putandus est alia duo uel inprobasse uel ignorasse ac non potius intellegenda reliquisse?

Sed, ut dicere coeperam, siue centenus fructus sit deo deuota uirginitas siue alio aliquo modo, uel quem commemorauimus uel quem non commemorauimus, sit illa fertilitatis intellegenda distantia, nemo tamen, quantum puto, ausus fuerit uirginitatem praeferre martyrio ac nemo dubitauerit hoc donum occultum esse, si examinatrix desit temptatio.

Habet itaque uirgo, quod cogitet, quod ei prosit ad seruandam humilitatem, ne uiolet illam, quae supereminet donis omnibus, caritatem, sine qua utique quaecumque alia uel pauca uel plura uel magna uel parua habuerit, nihil est: habet, inquam, quod cogitet, ut non infletur, non aemuletur, ita se scilicet bonum uirginale coniugali bono multo amplius et melius profiteri, ut tamen nesciat, utrum illa uel illa coniugata iam pati pro Christo possit, adhuc uero ipsa non possit, et in hoc ei parcatur, quia infirmitas eius temptatione non interrogatur. fidelis enim deus, ait apostolus, qui non uos permittat temptari super id quod potestis, sed [*]( 3 cf. Luc. 8, 8 16 cf. I Cor. 13, 4 21 I Cor. 10. 13 ) [*]( 1 tres om. R arbitro B fructificationes CIZB 3 solus (a. I. add. m. al.) P, HJtr commemoraaisae X acommemoranit Å centflplum (plum in fine) P 4 alio S iste alia G ignorare P1 ac 11011] an X 6 coeperamus KENX 7 quem] cum K comnaemorationis B memorauimus K 8 uel-commemorauimus om. KIP1 fertilitas Gl 9 tamen] tantam CIZB qultum T fuerat R 11 occultatam GAT 12 itaque om. H cogitet et KMENX 13 seruandum B qai P1 14 donis om. N 15 uel magna uel parua om. T 16 babet et B quae Pl om. B ut] aut 8 infletur et PKfHA MGTMEN 17 se ex ne P om. E uirginalem K 18 utrum illal utrum ista R 20 temptationem K 21 interrogetur B fldeiis est R 22 permittit RGMENXd permittet b temptare KMEX )

293
faciat cum temptatione etiam exitum, ut possitis sustinere. fortassis ergo illi uel illi coniugalis uitae retinentes in suo genere laudabilem modum iam possint contra inimicum ad iniquitatem cogentem etiam laniatu uiscerum et effusione sanguinis dimicare; illi autem uel illi a pueritia continentes seque castrantes propter regnum caelorum nondum tamen ualeant talia uel pro iustitia uel pro ipsa pudicitia sustinere. aliud est enim pro ueritate ac proposito sancto non consentire suadenti atque blandienti, aliud non cedere etiam torquenti atque ferienti. latent ista in facultatibus et uiribus animorum, temtata panduntur, experientia propalantur. ut ergo quisque non infletur, ex eo, quod se peruidet posse, humiliter cogitet quod ignorat aliquid praestantius se fortasse non posse, aliquos autem, qui illud, quo sibi gloriose notus est, nec habent nec profitentur, hoc quod ipse non potest posse. ita seruabitur non fallaci, sed ueraci humilitate: honore mutuo praeuenientes, et: alter alterum existimantes superiorem sibi.

Quid iam dicam de ipsa cautela et uigilantia non peccandi? quis gloriabitur castum se habere cor? aut quis gloriabitur mundum se esse a peccato? [*]( 17 Rom. 12. 10 Phil. 2, 3 20 Prou. 20, 9 ) [*]( 1 faciet DBMENXbd exitu R possetis Cx 2 fortasses S illi uel illae MNbd illi uel ille EX 3 laudabile C possit C possunt PHAfGRTMENX 4 ab iniquitate S laniaturp P laniatQ R 5 ille Rf* autem om. T illae MNbd ille EX 6 continentia B 7 neleant X om. G talia] alia AG uel pro iustitia om. S pro] propter X om. H (pr.) 9 consentientes X etiam non cedere EX 10 ferienti] furenti Rj 11 temtatione H temptatione IZTd experta 8 expergentia E 12 peruidet se KMN prouidet se X praeuidet se E praeuidet R 13 cogit et G 14 forte PKRTMENX quo] quod KX qui 7\' gloriosQ N 15 nota K datum MENX habent quod T ipsi X non-honore om. X 16 ut non EN fallacis K 17 et honore MEN se praeueniant MENX alterum] utrum S existimet MENX 20 quis-aut om. Bx 21 esse om. X )

294
integra est quidem ab utero matris sancta uirginitas; sed nemo. inquit, mundus in conspectu tuo, nec infans cuius est unius diei uita super terram. seruatur et in fide inuiolata quaedam castitas uirginalis, qua ecclesia uni uiro uirgo casta coaptatur; sed ille unus uir non tantum fideles mente et corpore uirgines, sed omnes omnino christianos ab spiritalibus usque ad carnales, ab apostolis usque ad ultimos paenitentes tamquam a summis caelorum usque ad terminos eorum docuit orare et in ipsa oratione dicere admonuit: dimitte nobis debita nostra, sicut et nos dimittimus debitoribus nostris, ubi per hoc quod petimus, quid etiam nos esse meminerimus ostendit. neque enim pro eis debitis, quae totius praeteritae uitae in baptismo per eius pacem nobis dimissa esse confidimus, nos praecepit orare dicentes: dimitte nobis debita nostra, sicut et nos dimittimus debitoribus nostris; alioquin hanc orationem catechumeni potius usque ad baptismum orare deberent. cum uero eam baptizati orant. praepositi et plebes, pastores et greges, satis ostenditur in hac uita, quae tota temptatio est, neminem se tamquam ab omnibus peccatis inmunem debere gloriari.

Proinde etiam uirgines dei inreprehensibiles quidem sequuntur agnum, quocumque ierit, et peccatorum purgatione perfecta et uirginitate seruata, quae non rediret [*]( 1 cf. Iob 14, 4. 5 8 cf. Matth. 24, 31 9 Matth. 6. 12 19 cf. Iob. 7, 1 ) [*]( 1 quidam Kx uirginitas sancta H 2 est om. K 3 uita unins diei X diei unius PKfAHRGTMNbd uitam B ęţ inuiolata (exp. m. al.) P 4 quam C qug S qu.& A 5 quoaptatnr 1Z cooptatur 81 fidelis R uideles E mentis S 7 ultimos] nouissimos JS 8 sumis R terminus K 9 ammonuit PKHAMX et dimitte IZbd demitte K 11 *.per (su er.) H petimus] penitus r quod AGK 12 meminerimus om. I enim] eis B om. S 13 dimissa-nobis in mg. B 14 precipit KMEN orare (re in ras.) I oratione Z demitte K 16 cathecumeni C1 cathecumini CaKZABRTa catecumeni Pl catecumini GMXEN caticumini SH 17 uero] ergo N baptizantes B oranti B 18 et alt. om. MENX gregis MENX ac K 19 se] sed X 20 gloriari debere E 22 secuntur SARBGMNXf )

295
amissa; sed quia eadem ipsa Apocalypsis, ubi tales tali reue. lati sunt, etiam hinc eos laudat, quod in ore eorum non sit inuentum mendacium, meminerint etiam in hoc esse ueraces, ne se audeant dicere non habere peccatum. idem quippe Iohannes, qui illud uidit, hoc dixit: si dixerimus, quia peccatum non habemus, nos ipsos decipimus, et ueritas in nobis non est. quodsi confessi fuerimus delicta nostra, fidelis est et iustus, ut dimittat nobis peccata nostra et purget nos ab omni iniquitate. quodsi dixerimus, quoniam non peccauimus, mendacem faciemus eum, et uerbum eius non erit in nobis. hoc certe non illis aut illis, sed christianis omnibus dicitur, ubi et uirgines se debent agnoscere. sic enim erunt sine mendacio, quales in Apocalypsi apparuerunt. ac per hoc quamdiu nondum est in caelesti sublimitate perfectio, inuituperabiles facit in humilitate confessio.

Sed rursus, ne per occasionem huius sententiae quisquam cum mortifera securitate peccaret seque trahendum permitteret tamquam mox delendis facili confessione peccatis, continuo subiecit: filioli mei, haec scripsi uobis, ut non peccetis. et si quis peccauerit, aduocatum habemus ad patrem Iesum Christum iustum; et ipse propitiator est peccatorum nostrorum. nemo itaque a peccato tamquam rediturus abscedat nec se huius modi quasi [*](1 cf. Apoc. 14, 4. 5 5 I Ioh. 1, 8-10 20 I Ioh. Ioh. 2, 1. 2 1 apocalipsis ABBOTN apokalypsis M 2 eorum ore R sit] est T 3 roeminerit A 4 ioannes PAMENX om. S 6 decepimus .A seducimua RN 7 est] erit PKfHAGRMENX delicta] peccata X 8 fidelis-nostra om. X est deus G nostra om. E 10 peccabimus CZl mendaces T eum faciemus X 13 debeant R agnuscere K cognoscere G qualis K 14 apokalypsi M apocalipsi A appocalipsi T 15 fecit X umilitate S 17 occasione K 18 mortifira Pl sed que Bj 19 de; delendis B dolendis R facilis R 20 scribo T 21 et] sed N 22 ad] apud TENX et—nostrorum om. E propiciatior A propitiatio R 23 ut nemo B itaque om. B a om. Pl 24 tamquam ad eum li redditurus H abscedat. nemo itaque--abscedat repet. e uersu sup. B huiuscemodi PKrHARGTJlIENX )

296
societatis pacto cum iniquitate constringat, ut eam confiteri quam cauere delectet.

Sed quoniam etiam satagentibus uigilantibusque, ne peccent, subrepunt quodam modo ex humana fragilitate peccata, quamuis parua, quamuis pauca, non tamen nulla, eadem ipsa fiunt magna et grauia, si eis superbia incrementum et pondus adiecerit; a sacerdote autem, quem habemus in caelis, si pia humilitate perimantur, tota felicitate purgantur.

Sed non contendo cum eis, qui adserunt hominem posse in hac uita sine ullo peccato uiuere, non contendo, non contradico. fortassis enim ex nostra miseria magnos metimur, et conparantes nosmet ipsos nobismet ipsis non intellegimus. unum scio, quod isti magni, quales non sumus, quales nondum experti sumus, quanto magni sunt, tanto humilant se in omnibus, ut coram deo inueniant gratiam. quamlibet enim magni sint, non est seruus maior domino suo uel discipulus magistro suo. et utique ille est dominus, qui dicit: omnia mihi tradita sunt a patre meo, et ille est magister, qui dicit: uenite ad me omnes, qui laboratis, et discite a me. et tamen quid discimus? quoniam mitis sum, inquit, et humilis corde.

Hic dicet aliquis: non est hoc iam de uirginitate. [*]( 12 cf. II Cor. 10, 12 17 Ioh. 13, 16 19 Matth. 11, 27-29 ) [*]( 1 quam] magis quam PIZI HSABB TMEN X 2 caaeri CZSB 3 quia PKyHARGTMENX uigilantibus MENX non E 4 surrepunt ET umana S huma II 6 et magna KMENX si] se 1ZB eius X superuia K 7 adicienti CZ* adiciente IB 8 fragilitate PlAGT fidelitate S facilitate PsHrKMENXbd 11 ac S contendendo IZ 13 alt. nosmetipsis BlMEX 14 magni—sumus om. N non] non... (dum er.) H 15 hnmiliant C2PKIZaHSAI>BG TMENXbd hnmilient R 17 sunt GR maior est seruua S maior om. T suo om. S 18 qui dicit om. CIZ 19 est om. R 20 liberatis I laboratis et onerati estis X 21 quid (d s. l.) K quod M dicimus AIE dicemus Bl discamus R 22 inquit om. X 23 dicit KGMENX diet 11 iam om. pi )

297
sed de humilitate scribere. quasi uero quaecumque uirginitas, ac non illa, quae secundum deum est, a nobis praedicanda suscepta est. quod bonum quanto magnum uideo, tanto ei, ne pereat, in futurum superbiam pertimesco. non ergo custodit bonum uirginale nisi deus ipse, qui dedit, et deus caritas est. custos ergo uirginitatis caritas; locus autem huius custodis humilitas. ibi quippe habitat, qui dixit super humilem et quietum et trementem uerba sua requiescere spiritum suum. quid itaque alienum feci, si bonum, quod laudaui, uolens tutius custodiri, curaui etiam locum praeparare custodi? fidenter enim dico nec mihi ne irascantur timeo, quos ut mecum sibi timeant sollicitus moneo: facilius sequuntur agnum, etsi non quocumque ierit, certe quousque potuerint, coniugati humiles quam superbientes uirgines. quomodo enim sequitur, ad quem non uult accedere? aut quo modo accedit, ad quem non uenit, ut discat, quoniam mitis est et humilis corde? illos proinde sequentes agnus quocumque ierit ducit, in quibus prius ipse ubi caput inclinet inuenerit. nam et quidam superbus et dolosus hoc ei dixerat: domine, sequar te quocumque ieris. cui respondit: uulpes foueas habent et uolatilia caeli nidos; filius autem hominis non habet, ubi caput [*]( 5 cf. I Ioh. 4,8 7 cf. Ea. 66,2 16 Matth. 11, 29 19 Matth. 8,19. 20 ) [*]( 2 dominum MNX est om. X nobis om. 01 3 est] sit T quantum BT 4 non A pariat IZB in futnrum] farem PKfHA. DBGTMENXd futuri Sb superuiam K 5 uirginalem PKAR ipsi deus jR ipse deus T ipsi K 6 cnstos (o ex u) H uirginitas X caritas est E castodit 01 8 requiescire P 9 alium P1 fecit 8 land.em (e ex a) C laudd IZ laudari R laudaui toties MN Doles K 10 totius CK tocius IZ toties BX tociens E titius S om. MN custodire AGT cnraue I 11 irascatur PjHA quos-moneo om. CIZB 12 sollicicius T moneo] timeo T falicius Hx secuntur SABGSMENX 14 quomodo-accedere om. P1 16 uenit] accedit X est] sum bd 17 agnos y dicit 8 18 capud S 19 dolosns] doloaus gloriosus KMENX ei om. KMENXr 20 ierit X uelpes H habeant (a s. l.) 1 habeant Z uolucres WBMENX )
298
suum inclinet. arguebat nomine uulpium astutam dolositatem et nomine uolucrum uentosam elationem, in quo ubi requiesceret piam non inueniebat humilitatem. ac per hoc nusquam omnino secutus est dominum, qui se promiserat non usque ad quendam prouectum, sed omnino quocumque ierit secuturum.

Quapropter hoc agite, uirgines dei, hoc agite: sequimini agnum quocumque ierit. sed prius ad eum, quem sequamini, uenite et discite, quoniam mitis est et humilis corde. humiliter ad humilem uenite, si amatis, et ne discedatis ab illo, ne cadatis. qui enim timet ab illo discedere, rogat et dicit: non mihi ueniat pes superbiae. pergite uiam sublimitatis pede humilitatis. ipse exaltat humiliter sequentes. quem descendere non piguit ad iacentes. dona eius illi seruanda committite, fortitudinem uestram ad illum custodite. quidquid mali ipso custodiente non committitis, tamquam remissum ab illo deputate, ne modicum uobis existimantes dimissum modicum diligatis et tundentes pectora publicanos ruinosa iactantia contemnatis. de uiribus uestris expertis cauete, ne, quia ferre aliquid potuistis, inflemini; de inexpertis autem orate, ne supra quam potestis ferre temptemini. existimate aliquos in occulto superiores, quibus estis in manifesto meliores. cum aliorum [*]( 9 cf. Matth. 11, 29 12 Ps. 35, 12 15 cf. Ps. 58, 10 17 cf. Luc. 7, 47 ) [*]( 1 reclinet Buum X reclinet SRGE 2 uentosum Relatione E ubi] ybi I ut ENX om. K 3 requiescerit K hac K 4 deum KSENX non usque] nusque B 5 prouentum AGT profectum bd iret N 6 sequuturum CIZ securum N 7 hoc pr. om. B 8 quam S 9 sequimini T quia X 10 ad humilitatem N uenite] uite B ne-illo om. P\' 11 discere S 12 non] nam T ueniat mihi PKiHSARGTJIENX sublimitatis) humilitatis R 13 pede humilitatis om. P1 14 qui R discendere KA pinguit R pigruit X 15 committe Gl post illum repetuntur committite-illum in CIZ illum] ipsum T qui; quod A et quod G 16 remissum oni. MENX 17 nec A demissum K 18 ruionosas T iatantia X 19 contempnatis G caute Hx qui MENX oiferre ENX 20 implemini A deinde expertis B 22 moliores P )

299
bona forte ignota uobis benigne creduntur a uobis, uestra nobis nota non conparatione minuuntur, sed dilectione firmantur; et quae forte adhuc desunt, tanto dantur facilius, quanto desiderantur humilius. perseuerantes in numero uestro praebeant uobis exemplum; cadentes autem augeant timorem uestrum. illud amate, ut imitemini, hoc lugete, ne inflemini. iustitiam uestram nolite statuere, deo uos iustificanti subdite. ueniam peccatis donate alienis, orate pro uestris; futura uigilando uitate, praeterita confitendo delete.

Ecce iam tales estis, ut professae atque seruatae uirginitati ceteris etiam moribus congruatis. ecce iam non solum homicidiis, sacrificiis diabolicis et abominationibus, furtis, rapinis, fraudibus, periuriis, ebriositatibus omnique luxuria et auaritia, simulationibus, aemulationibus, inpietatibus, crudelitatibus abstinetis, uerum etiam illa, quae leuiora uel sunt uel putantur, non inueniuntur nec oriuntur in uobis: non inprobus uultus, non uagi oculi, non infrenis lingua, non petulans risus, non scurrilis iocus, non indecens habitus, non tumidus aut fluxus incessus; iam non redditis malum pro malo nec maledictum pro maledicto; iam postremo illam mensuram dilectionis inpletis, ut ponatis animas pro [*]( 12 cf. Gal. 5, 19 sqq.; I Cor. 5, 9 sqq. 19 cf. I Petro 3, 9 ) [*]( 1 ignorata 7 benignae P uestra autem (om. uobis) E ueetrarp 7 2 minuantur KMENX firmentur MNX 3 quae om. B 4 perseaerantes in melius T 5 eiembrum X 6 uestram T illud autem KT illud enim MNXE ame X lugite K Ingente R lugere Hl 7 constituere X instificandi MENX iustificati 7 8 donate] date T 9 uitate] canete T confidendo B 11 uirginitatis ADRGH etiam om. T 12 abbominationibus IZENX fortis B 13 ebriosietatibus K ebrietatibus MEXX omnigipque P luxoria A 14 aemulationibus om. KMENX, immolationibus in mg. K immolationibus crudelitatibus MENX 15 abstinentis K abstinentes ENX leuiora om. MENX uiora S uel sunt om. X 16 nec] ne R corriuntur B nobis X non] nam A nam non G 18 inscurrilis R scurilis SBEXN scurrilis iocus] scnriliosus AG scurridiosus (d ex 1) iocus T 19 timidus CIZ fiuxis H flusus 11 incessus-redditis om. S 21 nt ponatis om. P\' )

300
fratribus uestris. ecce iam tales estis, quia et tales esse debetis. haec addita uirginitati angelicam uitam hominibus et caeli mores exhibent terris. sed quanto magni estis, quicumque ita magni estis, tanto humilate uos in omnibus, ut coram deo inueniatis gratiam, ne superbis resistat, ne se exaltantes humilet, ne inflatos per angusta non traiciat: quamquam superflua sit sollicitudo, ne ubi feruet caritas, desit humilitas..

Si ergo nuptias contempsistis filiorum hominum, ex quibus gigneretis filios hominum, toto corde amate speciosum forma prae filiis hominum: uacat uobis, liberum est cor a coniugalibus uinculis. inspicite pulchritudinem amatoris uestri, cogitate aequalem patri, subditum et matri, etiam in caelis dominantem et in terris seruientem, creantem omnia, creatum inter omnia. illud ipsum, quod in eo derident superbi, inspicite quam pulchrum sit; internis luminibus inspicite uulnera pendentis, cicatrices resurgentis, sanguinem morientis, pretium credentis, commercium redimentis.

Haec quanti ualeant cogitate, haec in statera caritatis adpendite et quidquid amoris in nuptias uestras inpendendum habebatis, illi rependite.

Bene, quod interiorem uestram pulchritudinem quaerit, ubi uobis dedit potestatem filios dei fieri, non quaerit a uobis [*]( 1 cf. I loh. 3, 16 3 cf. Eccli. 3, 18 5 cf. lac. 4, 6 11 cf. Pb. 44, 3 23 cf. Ioh. 1, 12 ) [*]( 2 uirginitate Kl 3 moribus G eribent SRT quicumque—eatis om. CIZB 4 humilitate 81 humiliate CPPKIZfHSPADR B G TMEN Xbd 6 humiliet ()2PKIZiHSADRBGTMENXbà inflatos contraiciat E angustam PfHAGRN angustam portam T angust»a B 7 non traiciat om. E ferbet 01 9 filiorum hominum contempsistis K contemsistis CXPH 11 forma (0 ex u) K formft R nobis P1 13 subditum patri et matri B 15 inter] iner K illo H ipsud K in om. K dcriderent P superai K subbi R 18 praetium K pcium H commertium A 19 in-adpendite 8. I. K in statera] instanter r 20 quicquid HA amores S nnptiis T uestris T 21 habebatis (alt. b 8. I.) K habeatis X respondite X 22 Bene om. B quid B 23 filias bd nobis PAGD1 )

301
pulchram carnem, sed pulchros mores, quibus refrenatis et carnem. non est cui de uobis quisquam mentiatur et faciat saeuire zelantem. uidete, cum quanta securitate ametis, cui displicere falsis suspicionibus non timetis. uir et uxor amant se, quoniam uident se, et quod non uident, timent in se; nec certi gaudent ex eo, quod in manifesto est, dum in occulto suspicantur plerumque quod non est. uos in isto, quem oculis non uidetis et fide conspicitis, nec habetis uerum quod reprehendatis, nec eum metuitis, ne de falso forsitan offendatis. si ergo magnum amorem coniugibus deberetis, eum, propter quem coniuges habere noluistis, quantum amare debetis! toto uobis figatur in corde, qui pro uobis est fixus in cruce; totum teneat in animo uestro, quidquid noluistis occupari conubio. parum uobis amare non licet, propter quem non amastis et quod liceret. sic amantibus mitem et humilem corde nullam uobis superbiam pertimesco.

Pro modulo itaque nostro et de sanctitate, qua sanctimoniales proprie dicimini, et de humilitate, qua conseruatur quidquid magnum dicimini, satis locuti sumus. dignius autem illi tres pueri, quibus refrigerium in igne praebebat, quem corde feruentissimo diligebant, uos de hoc opusculo nostro uerborum quidem numero longe breuius, sed pondere [*]( 1 pnlcram K om. X sed-caroem om. Pr HADG T pulcros IZ frenatia KSRMEX frenetis Nbd 2 est enim E de nobis] denuo (n 8. I.) H et] ut IZ2 3 se mire AX se iure MN seuire T seruire rS zaelantem K celantem R 5 quoniam] et quod n B se-uident om. R in oet. CIZB 6 certe G 7 carnis oculis B 8 fidei B conspicis P1 nirum IZB om. B que B repraehendatis C 9 forsitant R 10 deberetiB <Jeber?ti? K eum-debetis om. P1 11 toto (o fin. s. I.) C totus KMENX 12 nobis desiderio G figuratur R fixQS est GMENX 13 teneatur E quicquid HA uoluistis CIZB in conubio E 14 nobis om. T amari R propter quod K amaretis E 15 licet R diceret I umilem S 17 qua S 18 sanctemoniales G proprię KB dicemini CIZ ducimini T 19 quid K quod MN . magnum om. R T dignus B 20 praebeat K praebeant BSl praebebant 82 21 feruentissimo] diligentusimo B 22 innumero T )

302
auctoritatis multo grandius in hymno, quo ab eis deus honoratur, admoneant. nam sanctitati humilitatem in dei laudatoribus coniungentes apertissime docuerunt, ut tanto quisque caueat, ne superbia decipiatur, quanto sanctius aliquid profertur. proinde uos quoque laudate eum, qui uobis praestat, ut in ardore medio saeculi huius, quamuis coniugio non copulemini, non tamen uramini, et orantes etiam pro nobis benedicite, sancti et humiles corde dominum, hymnum dicite et superexaltate eum in saecula. [*]( 7 Dan. 3, 87 ) [*]( 1 multa B grandius (i 8. l.) B in om. B ymno B TMNX himno B imno E *ab H 2 ammoneant CKSRBMEX sanctitate K in om. P1 3 coniugantes T apertissimus D1 4 ne superbia decipiatur om. X aliquid om. y proferter] profitetur PKfHSADBGTMENXbd 5 prat B ut s. l. Dom. B 7 nt X rantes B uobis IZ 8 cor Dl ymnum KBTMENX 9 saecula amen PKyHSB TEN Explicit liber de sca uirginitate fol. 166h C, fol. 107* M Explicit liber sci Augustini de sca nirginitate deo gratias fol. 49b P, fol. 55b H, fol. 43h A, fol. 48* G, fol. 46b T Explicit de sca uirginitate fol. 129b K, fol. 143b S, fol. 103b X, fol. 72* B subscriptio abest a codd. IZBEND, fol. 86 \', fol. 34 *, fol. 63 *, fol. 61* E, fol. 92b N, fol. 69i D Explicit fol. 49* T )
303