De Genesi Ad Litteram

Et dixit dominus deus: non bonum est esse hominem solum; faciamus ei adiutorium secundum [*]( 5 cf. Gen. 3, 8 9 Ariani 12 I Tim. 6, 16 20 Gcn. 2, 18-24 1 prophftae S ipsis El quur PR 2 ambigimns PBlbd hninsnaodi Sbd ei R1 3 do Rl illut P 4 scribtum EP peccasset b 6 creaturam ei Eug. 7 sapit] capit Eug (Knõll 212,18) hoc] hnc R2 8 hac] ac P1 uolnit P 9 heretici ER substantia El fili E1 assumto PR adsumpto Sbd 12 sol.o R 14 serui (ui s. l. m. 1) E suam om. El impietas E 16 repellanda (a pr. ex e . m. 1) R 18 consequenti sperandum (n ante d e. I.) E,SR2 consequentis parandum P consequentibus parandum R\'bd Expl lib octabus incipiunt capitula libri noni fol. 188 E Explicuit liber \'VIII\' (litt. tiltnuse. color.) fol. 210b P Explicit liber octauus (litt. mai.) Incipit liber nonus fol. 160b R Expl liber VIII (lilt. mai.) pag. 225* S 19 Explicuerunt capitula inC liber nonus fol. 134 E Incipit liber nonus (litt. ",i"wc. rubr.) fol. 2118 P Incipit lib VIIII (litt. mai. rvbr.) pag. 225b S 20 hominem esse solum bd )

Si quem autem mouet, quia non dixit: finxit deus adhuc de terra omnes bestias agri et de aquis omnia uolatilia caeli, sed tamquam utraque genera de terra finxerit, et finxit deus, inquit, adhuc de terra omnes bestias agri et omnia uolatilia caeli, uideat duobus modis esse intellegendum: aut tacuisse nunc, unde finxerit uolatilia caeli, quia et tacitum posset occurrere, ut non de terra utrumque accipiatur deum finxisse, sed tantummodo bestias agri, ut uolatilia caeli etiam tacente scriptura intellegamus unde finxerit, uelut qui sciamus in prima causalium rationum conditione ex aquis ea esse producta; aut terram uniuersaliter sic appellatam simul cum aquis, quemadmodum appellata est in illo psalmo, ubi caelestium laudibus terminatis ad terram facta est conuersio sermonis et dictum: laudate dominum de terra, dracones et omnes abyssi et cetera, nec postea dictum est "laudate dominum de aquis". ubi enim sunt omnes abyssi, quae tamen de terra laudant dominum? ubi etiam reptilia et uolatilia pennata, quae nihilominus de terra laudant dominum? secundum istam uniuersalem appellationem terrae, secundum quam etiam de toto mundo dicitur: deus, qui fecit caelum et terram, siue de terra siue de aquis quaecumque creata sunt, de terra creata ueraciter intelleguntur.

Nunc iam uideamus, quomodo accipiendum sit, quod dixit deus: non est bonum esse hominem solum; faciamus ei adiutorium secundum ipsum, utrum temporaliter uocibus ac syllabis editis hoc dixerit deus, an ipsa ratio commemorata est, quae in uerbo dei principaliter erat, [*]( 14 Ps. 148, 7 24 Gen. 2, 18 ) [*]( 1 cap. I E qu..em (id eras.) R adhuc in mg. sttppl. P 2 aqua br 4 inquit deus bd inquid El contra uocem agri in mg. praebetur:- hic minus abet P 6 fixerit P 7 utraque P 9 scribtura EP firerit P 10 inprimis P in prima. (m eras.) R 12 quemammodum E 14 drachonea E 16 ubi] ibi PRSbd omnes in mg. add. m. 2 P 17 dominum] deum ES ubi] ibi PRbd pinnataEIP 18 nihilhominus S dominum] deum ES 20 de terra] de arida. P de arida SSbd 28 cap. II E 26 sillabis PRS editus Rl )

Nam uisus est deus etiam postea sanctis uiris alias capite albo sicut lana, alias inferiore parte corporis sicut aurichalcum, alias aliter atque aliter; non tamen illas uisiones hominibus per substantiam, qua ipse est, sed per sibi subdita, quae creauit, eum praebuisse et per similitudines formarum uocumque [*]( 6 Ps. 84, 9 11 Zach. 2, 8 13 Matth. 8, 17 19 lib. VIII 27 20 cf. Apoc. 1, 14. 15 ) [*]( 1 femina S suscipiebat]. snspiciebat E 2 s;leribtura P et om. S 6 loquatur EPPEbd 9 uocum] locorum S 10 cum voce an incipit cap. III E alio aliquo S 11 prophetia S 18 sonauerit S sicut om. E1 14 his] eis E ad om. E1 15 conpraehendere EIP ualemus PRSbd cum uocabulo uerum tamen incipit cap. IIII E 16 et pr. om. b 17 expraessa P substantiam suam PRSbd 18 inperio S 19 precedente libro S 20 etiam om. P 21 inferiori S parte a. l. m. 1 R aerocalcum EP aericalcum R auricalcum S 23 qua] quam S quae bd per om. b subdita sibi b subditã (... add. tn. 2) E quae] qua S )

Si autem quaeritur, ad quam rem fieri oportuit hoc adiutorium, nihil aliud probabiliter occurrit quam propter filios procreandos, sicut adiutorium semini terra est, ut uirgultum ex utroque nascatur; hoc enim et in prima rerum conditione dictum erat: masculum et feminam fecit eos et benedixit eos deus dicens: crescite et multiplicamini et inplete terram et dominamini eius. quae ratio conditionis et coniunctionis masculi et feminae atque benedictio nec post peccatum hominis poenamque defecit. ipsa enim est, secundum quam nunc terra hominibus plena est dominantibus eius.

Quamquam enim iam emissi de paradiso conuenisse et genuisse commemorantur, tamen non uideo, quid prohibere potuerit, ut essent eis etiam in paradiso honorabiles nuptiae et torus inmaculatus hoc deo praestante fideliter iusteque uiuentibus eique oboedienter sancteque seruientibus, ut sine [*]( 14 Gen. 1, 27. 28 23 cf. Hebr. 13, 4 ) [*]( 8 moueri] moueri nam creaturam S et (prius) — mouere in mg. suppl. P; 8. l. suparscr. R 5 intellegunt JRl istut P dixit b 6 deus om. Bbd cap. \'V\' E 7 homini? E hominis S 8 in s. I. E 10 oportuerit PBbd 11 probabiliter (bi s. l. m. 1) S qua Et propter] pter P 12 seminis S terra] in terra (in 8. l. exp. m. 2) E in terra S 14 femina P faeminam S 15 deus om. E; cool. etiam 84, 25 multiplicabimini (ni 8. l. m. 1 ut uiàetwr) S 17 faeminae S 19 quam] que P1 21 cap. VI- E missi PB 22 commemorantur El: commemorentur PBSbd 23 nubtiae El 24 thorus Eb prestante E iuatg fideliterque S 25 oboedienterl oboedientibus Pb sanct.eque (a eras.) E scaeque PS )

Qui enim hoc fieri potuisse non credunt, nihil aliud quam consuetudinem naturae iam post peccatum poenamque humanam sic currentis adtendunt; non autem in eorum genere nos esse debemus, qui non credunt, nisi quod uidere consuerunt. quis enim dubitet homini oboedienter et pie uiuenti praestari potuisse, quod diximus, qui non dubitat uestibus Israhelitarum inpertitum esse quendam in suo genere statum, ut per annos quadraginta nulla uetustatis detrimenta paterentur?

Cur ergo non coierunt, nisi cum exissent de paradiso? cito responderi potest: quia mox creata muliere, prius quam coirent, facta est illa transgressio, cuius merito in mortem destinati etiam de loco illius felicitatis exierunt. non enim scriptura tempus expressit, quantum interfuerit inter eos [*]( 20 cf. Dent. 29, 5 ) [*]( 1 dolore ac labore S 2 foetus ES foetos Bl gignerentur PBbd 8 succederent (de B. l. m. 1) S succiderent in mg. PzRI 4 et 8. l. m. 1 E 5 erat] est b 7 impleto E inpletoa PS si om. S oboedientesque S 8 mortę S 9 nutum (nu in mg.) P 10 regentis PB se om. PBlb 11 corporalium d 12 precepti S 15 paenamque P 16 currentes PR 17 consueuerunt PBbd cap. \'VII. E 18 enim 090 (non del. m. 1) S piae S prestari E pręstare b 19 potuisset E 22 quur B cohierunt P coierunt (i sup. eras. g pos.) B exiissent bd 24 eoięrent B cohirent S 26 scribtura EP expraessit P )

Aut si ad hoc adiutorium gignendi filios non est facta mulier uiro, ad quod ergo adiutorium facta est? si, quae simul operaretur terram, nondum erat labor, ut adiumento indigeret, et, si opus esset. melius adiutorium masculus fieret . hoc et de solacio dici potest, si solitudinis fortasse taedebat. quanto enim congruentius ad conuiuendum et conloquendum duo amici pariter quam uir et mulier habitarent? quodsi oportebat alium iubendo, alium obsequendo pariter uiuere, ne contrariae uoluntates pacem cohabitantium perturbarent, nec ad hoc retinendum ordo defuisset, quo prior unus, alter posterior, maxime si posterior ex priore crearetur, sicut femina creata est. an aliquis dixerit de costa hominis deum feminam tantum, non etiam masculum, si hoc uellet, facere potuisse? quapropter non inuenio, ad quod adiutorium facta sit mulier uiro, si pariendi causa subtrahitur.

Nam si parentes filiis suis cedere ex hac uita oportebat, ut ita omne humanum genus per decessiones et successiones certa numerositate inpleretur, potuerunt etiam homines genitis filiis perfectaque humani officii iustitia hinc ad meliora [*](2 coięrent E quur PR 4 stinmlis PR urgebatmr (ur exp. m. ) [*](1) E urgnebat S 5 prescientiam 8 6 praescibat E 7 mortale» (m eras.) P 8 facta mulier (facta mu in mg. add.) P 9 cap. \'VIII\' E aij eicut S quae om. S quia b 10 operarentur Sb 11 indigeretur S adiutorjgm E adiutor S 12 et] eat P solatio P 18 tedebat EJRS 14 amici] mihi S 15 iuuendo P obsequendo ] oboediendo S 16 ne] nec PR contrarie E 18 maximae JR 19 faemina S 20 faeminam S f?mina b non 8. I. m. 1 B lJląe masculum (mus del. m. 1) P 22 subtrabatur b 23 cap. \'VIlII\' E cecedere P caedere S. 26 certa] terra b 26 offitii S ) [*]( XXVIII. Ang. leet. III par* 1. ) [*]( 18 )

Neque enim arbitrandum est Heliam uel sic esse iam, sicut erunt sancti, quando peracto operis die denarium pariter accepturi sunt, uel sic, quemadmodum sunt homines, qui ex ista uita nondum emigrarunt, de qua ille tamen non morte, sed translatione migrauit. iam itaque aliquid melius habet, quam in hac uita posset, quamuis nondum habeat, quod ex hac uita recte gesta in fine habiturus est; pro nobis enim meliora prouiderunt, ne sine nobis perfecti perficerentur. aut si quisquam putat hoc Heliam mereri non potuisse, si duxisset uxorem filiosque procreasset — creditur enim non habuisse. quia hoc scriptura non dixit, quamuis et de caelibatu eius nihil dixerit — quid de Enoch respondebit, qui filiis genitis deo placens non mortuus, sed translatus est? cur ergo et Adam et Eua, si iuste uiuentes caste filios procreassent, non eis possent translatione, non morte succedentibus cedere? nam si Enoch et Helias in Adam mortui mortisque propaginem in carne gestantes — quod debitum ut soluant, creduntur etiam redituri ad hanc uitam et, quod tamdiu [*]( 2 Matth. 22, 30 9 cf. Matth. 20, 10 12 cf. IV Reg. 2, 11 15 cf. Hebr. 11,40 19 cf. Gen. 5, 24 24 cf. Malach. 4, 5; Apoc. 11, 3 sqq. ) [*]( 1 ant] ad E 8 si 9. I. m. 1 JR oportebat b 4 aliquam inferiorem PRbd erit] erat E 8 cap. X- E helian EIPRl Eliam d 9 die. (m eraa.) E sunt accepturi pariter S 10 quemammodum E 11 mortem P 12 transIationS P 14 recte S gę,ţ. gesta (del. m. I) P enim om. S 16 putat Rl helian PBl Eliam d 18 scribtura EP caelibatu corr. m. 3 ex caelihabitu E 20 translatus] uiuua translatus b quur PR 21 iustQgte (tus exp. m. 1) E caatae E castg S 22 pos set (t add. m. 2 9. I.) P posset R 23 elias Rd 24 solbant P 25 reddituri R. )

Non itaque uideo, ad quod aliud adiutorium mulier facta sit uiro, si generandi causa subtrahitur: quae nihilominus quare subtrahatur ignoro. unde enim magnum magnique honoris meritum apud deum fidelis et pia uirginitas habet, nisi quia isto iam tempore continendi ab amplexu, cum ex omnibus gentibus ad inplendum sanctorum numerum largissima subpetat copia, percipiendae sordidae uoluptatis libido non sibi uindicat, quod iam sufficiendae prolis non postulat necessitudo? denique utriusque sexus infirmitas propendens in ruinam turpitudinis recte excipitur honestate nuptiarum, ut, quod sanis esse posset officium, sit aegrotis remedium. neque enim quia incontinentia malum est, ideo conubium uel quo incontinentes copulantur, non est bonum; immo uero non propter illud malum culpabile est hoc bonum, sed propter hoc bonum ueniale est illud malum, quoniam id, quod bonum habent nuptiae et quo bonae sunt nuptiae, peccatum esse numquam potest. hoc autem tripertitum est: fides, proles, sacramentum. in fide adtenditur, ne praeter uinculum coniugale [*]( 2 ante] afit b 4 prestaretar ES; praestaretur-uiuentibua in mg. add. tII. 1 R 5 parentnmque 8 7 omne R 8 dei (s. I. add. m. 2 ai fidei) E 11 nihilhominus S 14 ei om. El 16 percipiende sordide 8 liuido El 17 uSdicat b sufficiende S prolis] replesse 8 necessitudo non postulat PBSbd 18 cap. \'x!\' E 19 nub. tiarum E1 20 esse possetj poasit esse b possit PR egrotis RS 21 connubium bd 22 incontinenter S uero (o ex e) R uere P 24 ueniabile E3 illud] illum P 25 nubtiae El quo] quod EPRb nubtiae Et 27 preter S ) [*]( 18* )

Nunc enim quaerimus, cui adiutorio mulier facta sit uiro, si eis ad gignendos filios misceri sibimet in paradiso non licebat. qui enim hoc sentiunt, forte peccatum esse omnem concubitum putant. difficile est namque, ut, dum peruerse homines uitia deuitant, non in eorum contraria perniciter currant. etenim sicut exhorrens auaritiam fit profusus aut exhorrens luxuriam fit auarus aut inquietus fit, cuius pigritiam reprehenderis, aut cuius inquietudinem piger aut qui reprehensus odisse coeperit audaciam suam, ad timiditatem fugit aut qui timidus non esse conatur, tamquam abrupto uinculo fit temerarius, dum non ratione, sed opinione crimina metiuntur: ita dum nesciunt homines, quid in adulteriis et fornicationibus diuino iure damnetur, etiam causam procreandi coniugalem concubitum detestantur.

Quod qui non faciunt, sed tamen fecunditatem carnis propter successionem mortalitatis diuinitus datam sentiunt, nec ipsi putant primos illos homines potuisse concumbere, [*](7 De bono coniugali ) [*]( 1 amatd (in mg. al amiLter) b euscipiantur S 2 nutriantur S religioвę 8 edocentur S 3 ut] autem ut bd 4 cauaa. (m eras.) E regula. (m eras.) E 5 nubtiarum E1 9 gradum El noster stilus bd 12 miaceri (s m. 1 B. I.) E 13 omne S 14 cap. \'XII\' E namque] autem S peruersae E 15 debitMtt El perniciter (irt mg. at peruicaciter) b 16 et 17 exorrene ERS 17 pigritia E 18 repraehenderie EPS 19 odisse w (se exp. fl.. 1) S ceperit S audatiam S fugit] suam S 20 abrupto (p s, I. et. 1) S 21 mentiuntur S 22 adulteris El 23 causa PBSbd )

Nam quia numerosissima est superna ciuitas angelorum, ideo non recte conubio copularentur, nisi morerentur. hanc quippe numerositatem perfectam etiam in resurrectione sanctorum angelis sociandam dominus praesciens ait: in resurrectione neque nubent neque uxores ducent; non enim incipient mori, sed erunt aequales angelis dei; hic uero cum inplenda esset hominibus terra et eam propter cognationis artiorem necessitudinem et unitatis uinculum [*]( 21 Matth. 22, 30 ) [*]( 1 ammiserant PR 3 socios (os ex us m. 1) E socius P 5 quae] qui S succederent S 6 terram E terram S 7 societatis R cecus S 8 ut 8. l. m. 1 R ante cernat eras. est ut R 9 uiuebatur E1 10 pacis] pa\'lCÎs E terraenae P 11 cohercens RS choercens P 14 locis R sorte] orte R om. S decoratam (m B. I. m. 1) E 15 excors] escors Et 18 nomerosissima (sup. pr. o m. 1 superacr. u) R 19 morirentar S 21 sotiandam R presciens S 22 ducunt E1 23 inquipient El cum uoce hic incipit cotp. \'XIII\' E hinc S 25 cognitionis (sup. prim. i superscr. a) S arctiorern bd )

Quamuis honestius meliusque credatur ita fuisse tunc illorum hominum corpus animale constitutorum in paradiso nondum mortis lege damnatum, ut non haberent adpetitum carnalis uoluptatis, qualem nunc habent ista corpora, quae iam ex mortis propagine ducta sunt. neque enim nihil est in eis factum, cum de ligno prohibito edissent, quandoquidem deus dixerat non "ei ederitis, morte moriemini", sed: qua die ederitis, morte moriemini, ut hoc ipsum in eis illa faceret dies, quod apostolus gemit dicens: condelector legi dei secundum interiorem hominem, uideo autem aliam legem in membris meis repugnantem legi mentis meae et captiuantem me in lege peccati, quae est in membris meis. infelix ego homo, quis me liberabit de corpore mortis huius? gratia dei per Iesum Christum dominum nostrum. non enim sufficeret ei, si diceret: quis me liberabit de hoc mortali corpore? sed, de corpore, inquit, mortis huius. sicut etiam illud, corpus quidem, inquit, mortuum est propter peccatum; nec ibi ait mortale, sed mortuum, quamuis utique et mortale, quia moriturum. non ita credendum est fuisse illa corpora, sed licet animalia, nondum spiritalia, non tamen mortua, id est quae necesse esset ut morerentur: quod ea die factum est, qua lignum contra uetitum tetigerant. [*]( 11 Gen. 2, 17 13 Rom. 7, 22-25 21 Rom. 8, 10 ) [*]( 1 conmendandum R implere P 2 quaesitus] quietus 8 faemineus S 4 adiubaret El 9 iam 8. I. m. 1 R in om. Pl 11 non dixerit b dixerit RlPb non om. BI sed-moriemini in mg. P quo bd 12 dię 8 ęderitis S 17 liberauit P 18 gratiam P 19 si] qui S 20 liberauit F1 inquid EIBS 21 sicut-peccatum in mg. inf. add. m. 1 S inquid E1 22 propter] pro E 24 ita] itaque S 26 morerentur (n 8. l. m. 1) E morirentur S eo bd dię 8 ouo bd 27 tetigerunt PPSbd )

Sicut in ipsis nostris corporibus quaedam pro suo modo sanitas dicitur, quae si perturbata sic fuerit, ut letalis morbus iam uiscera depascatur, quo inspecto medici mortem inminere pronuntient, mortale utique corpus etiam tunc dicitur, sed aliter, quam cum esset sanum quamuis quandoque sine dubio moriturum: ita illi homines animalia quidem corpora gerentes, sed non moritura, nisi peccassent, acceptura autem angelicam formam caelestemque qualitatem, mox ubi praeceptum transgressi sunt, eorum membris uelut aliqua aegritudo letalis mors ipsa concepta est mutauitque illam qualitatem, qua corpori sic dominabantur, ut non dicerent: uideo aliam legem in membris meis repugnantem legi mentis meae, quia, etsi nondum spiritale, sed animale corpus erat. nondum tamen erat mortis huius, de qua et cum qua nati sumus. quid enim aliud, non dicam nati, sed omnino concepti, nisi aegritudinem quandam inchoauimus, qua sumus necessario morituri? neque enim tam necesse est eum ipso morbo mori, qui hydrops uel syntecticus uel elephantiosus factus fuerit. quam eum, qui hoc corpus habere coeperit, in quo omnes homines natura sunt filii irae, quia hoc non fecit nisi poena peccati.

Quae cum ita sint, cur non credamus illos homines ante peccatum ita genitalibus membris ad procreandos filios imperare potuisse sicut ceteris, quae in quolibet opere anima sine ulla molestia et quasi pruritu uoluptatis mouet? si enim [*]( 20 cf. Ephes. 2, 3 ) [*]( 1 cum uoce nostris incipit cap. •Xllll* E 2 ut] et (in mg. ut) P laetalis El letalis (i sup. e m. 1 superscr.) P leotalis Rl loetalis E2B2 mor.bus (e eras.) R morbi S 3 quod S morte 8 7 acceptura P 9 egritndo PS laetalis El loetalis E2R1 11 corpore (in mg. i) P,R d»orainabantur R 14 nondum ex numdum P 16 egritudinem S necessario] sine dubio b 18 hidrops S hydropicus b syntectieus] sintecticus E djsintericus P dysintericus (a. i, m. 1 I sintecticus et in mg. Sintecticus) R dysentecticus (dy s. I. m. 1) 8 dissintericus b dysentericus d 19 cęperit S 20 ire 8 in hoc b 22 qur E1 quur PR 24 qualibet opera S 25 pluritu E1 proritu PRl uolfitatis b si enim] an uero R an uero si b )

Factam itaque feminam uiro de uiro in eo sexu, in ea forma et distinctione membrorum, qua feminae notae sunt, quae peperit Cain et Abel et omnes fratres eorum, ex quibus omnes homines nascerentur, in quibus peperit etiam Seth, per quem ad Abraham uentum est et ad populum Israhel gentemque omnibus iam notissimam gentibus et per Noe filios omnes gentes, quisquis dubitauerit, omnia cogit nutare, quae. credimus, longeque a fidelium mentibus repellendus est. cum ergo quaeritur, ad quod adiutorium factus sit ille sexus uiro, diligenter, quantum ualeo, cuncta consideranti nonnisi causa prolis occurrit, ut per eorum stirpem terra inpleretur, et non eo modo procreatam, quo nunc procreantur homines, cum inest peccati lex in membris repugnans legi mentis, etiamsi per dei gratiam uirtute superatur; hoc enim esse non potuisse [*]( 16 cf. Gen. 4, 1. 2. 25 ) [*]( 2 donabit P 3 quemammodum E caerae P caere RS 4 qur El quur PB 6 morirentur S concepissent] non concepissent bd (non 8. l. m. 1) B 7 foetus B 8 ardore] arborei?1 11 choibet S 12 quemammodum E «■ peccato (0 in ras.) R suplicium E 13 suplicio E 14 facta E1 femina E1 15 faeminae SP 16 chain S 1suentum est ad abraham PBSbd ad s. I. m. 1 E 19 noę BS 20 dubitauerigt (n e.1.p. m. 1) S nutare] uitare b 24 stirpem (m s. I. m. 1) E et] sed Sbd 25 procreata El )

Sed quoniam, cui adiutorio femina facta sit uiro, satis, quantum existimo, requisitum est, illud iam uideamus, quare sit factum, quod adductae sunt ad Adam omnes bestiae agri et omnia uolatilia caeli, ut eis nomina inponeret, atque ita uelut necessitas oreretur creandi ei feminam ex eius latere, cum inter illa animalia simile illi adiutorium non fuisset inuentum. uidetur enim mihi propter aliquam significationem propheticam factum, sed tamen factum, ut re gesta confirmata figurae interpretatio libera relinquatur. quid est enim hoc ipsum, quod uolatilibus terrestribusque animantibus non etiam piscibus atque omnibus natatilibus Adam nomina inposuit? si enim linguae humanae consulantur, sic appellantur haec omnia. quemadmodum eis homines loquendo nomina posuerunt. non [*](2 paena S 3 seruiaijt E 4 detractauit R 5 siue om. b creent (in mg. creet) P 7 mercedae S pietate S 8 membris corporis] corpore S 9 mortis 8. I. m. 1 R 10 ipsa. (m eras.) R premiumque S caeleste S gloria. (m eras.) R 11 aliene S 12 penam S 14 quantum existimo] ut arbitror S extimo P1 sit s. l. m. 1 R 15 adducte S ad s. I. m. 1 P 16 adque » uelud S\' 17 oriretur RSbd 18 simeli P1 19 uide*tur (a eras.) P propheticam R 20 re Pl res E2B 21 interpraetatio EP interpretatione S libera a. I. m. 1 P reliquatur E1 22 non] nec non b 23 natatilibus (1 ex b) 8 24 consulantur (n fin. m. 1 8. I.) E 25 quemammodum E eis] es S imposuerunt Sd )

Deinde, numquid ignorabat deus nihil tale se creasse in naturis animalium, quod simile adiutorium posset esse homini? an opus erat, ut hoc etiam homo ipse cognosceret et eo commendatiorem haberet mulierem suam, quod in omni carne creata sub caelo et de hoc aere sicut ipse uiuente nihil eius [*]( 4 cf. Gen. 11, 1-8 ) [*]( 4 adpellantur S 5 snperuia P turris] terris b 6 dilubium ElP 8 loquaebatur P 9 sint El istae] illę b 10 animalibus ex aniinantibus m. 1 E uolatilibus] caelestibus S 11 nuin] Non b 13 disceret (a m. 1 8. I.) R 14 esset (pritts)] est S mistişca E 16 imposita nomina S 17 sunt 8. Z. m. 1 R 18 generatimqute (a exp. tit. I) P 19 et om. S cicius S 20 possit ElS fuit om. 8 21 pronuntiationem S 21 maximae PE 25 ipse homo bd 26 mulierem] ipe uxorem (me exp. m. 1) P uxorem BBbd 27 ipse] ipse uiuens b )

Neque hoc opere suscepimus prophetica aenigmata perscrutari, sed rerum gestarum fidem ad proprietatem historiae commendare, ut quod inpossibile uideri uanis atque incredulis potest aut ipsi auctoritati sanctae scripturae uelut testificatione contraria repugnare id pro meis uiribus, quantum deus adiuuat, disserendo demonstrem neque inpossibile esse neque contrarium, quod autem possibile quidem adparet nec habet ullam speciem repugnantiae, sed tamen quasi superfluum uel etiam stultum quibusdam uideri potest, hoc ipsum disputando demonstrem, quod ideo non tamquam rerum gestarum naturali uel usitato ordine factum est, ut cordibus nostris fidelissima sanctarum scripturarum auctoritate praelata, quia stultum esse non potest, mysticum esse credatur, quamuis eius expositionem uel inquisitionem aut alibi iam exhibuerimus aut in tempus aliud differamus. [*]( 1 scire in ras. m. 2 E possit S 2 prospectis S posset] poterat 8 3 illi hoc S modo in ras. m. 2 E quomodo <Jiçęrę q?9iP949 et (exp. m. 1) P 5 profect.o (i eras.) S 6 omnia ille PRSbd cui (i ex m m. 1) E 7 aliqua ei] aliqnęi (sic) P 8 demonstrasaet (s med. 8. I. m. 1) R demonstransA S absconderit (i ex e m. 1) R 10 factum om. Rl 11 prophetica. (h e. l.) R enigmata ES perscratare (sup. fin. e add. m. 1 i) P perscrutari (ri in ras.) R prescrutari S 12 ad] ac E 14 auctoritati P1 auctoritatis R scribtnrae EP 15 adinbat E1 16 demonstrarem 8 19 uidere (sup. e fin. auperacr. m. 1 i) P 20 tanqna (in mg. al non) b 22 scribturarum EP 28 misticum E quamuis (uis m. 1 8. l.) S 24 tempus] opus (in mg. al tempus) b )

Quid ergo sibi uult etiam illud, quod mulier uiro de latere facta est? uerum esto propter ipsius coniunctionis? uim commendandam hoc ita fieri oportuisse credamus. numquid etiam, ut dormienti fieret, eadem ratio uel necessitas flagitabat, ut denique osse detracto, in cuius locum caro subpleretur? num enim non potuit ipsa caro detrahi, ut inde congruentius, quod sit sexus inferior, mulier formaretur? an uero tam multis additis costam deus aedificare potuit in mulierem et carnem pulpamue non potuit, qui de puluere ipsum hominem fecit? aut si iam costa fuerat detrahenda, cur non altera pro ea costa reposita est? cur etiam non dictum est "finxit" aut "fecit" sicut in omnibus supra operibus, sed aedificauit, inquit. dominus deus illam costam, non tamquam corpus humanum, sed tamquam domum? non est itaque dubitandum, quoniam haec facta sunt et stulta esse non possunt, ob aliquid significandum esse facta fructum futuri saeculi ab ipso iam primordio generis humani deo praescio in ipsis suis operibus misericorditer praedicante, ut certo tempore semis suis siue per hominum successiones siue per suum spiritum uel angelorum ministerium reuelata atque conscripta et promittendis rebus futuris et recognoscendis inpletis testimonium perhiberent: quod magis magisque in consequentibus adparebit.

Uideamus ergo, quod isto opere suscepimus, non secundum praefigurationem rerum futurarum, sed secundum rerum gestarum non allegoricam, sed propriam significationem quemadmodum haec accipi possint. et finxit deus, inquit, adhuc de terra omnes bestias agri et omnia uolatilia caeli: unde iam quod uisum est et quantum uisum est disseruimus. [*]( 12 Gen. 2, 22 26 Gen. 2, 19x ) [*]( 1 qw4 etiam E uiri bd de latere uiro S 2 eato] est S 5 ut om. Pl osag S supleretur E 7 inferior (8. l. m. 2 al infinnior) E infirmior PBSbd 10 quur PR reposita est costa S 11 quur PR non etiam S 12 inquid EtR 16 fructuum E1 18 praedicantem PR hominem Rb 20 conscribta EP 21 periberent P 28 suscipimus S saecundum S 25 allegorica* (m eras.) R quemammodum E 26 hic b possunt b inquid R 28 diseruimus (i init. ex e m. 1) R )

Omnis enim anima uiua, non solum rationalis sicut in hominibus, uerum etiam inrationalis, sicut in pecoribus et uolatilibus et piscibus, uisis mouetur. sed anima rationalis uoluntatis arbitrio uel consentit uisis uel non consentit; inrationalis autem non habet hoc iudicium, pro suo tamen genere atque natura uiso aliquo tacta propellitur. nec in potestate ullius animae est, quae illi uisa ueniant siue in sensus corporis siue in ipsum spiritum interius, quibus uisis adpetitus moueatur cuiuslibet animantis. ac sic cum ea uisa per angelorum oboedientiam desuper ministrantur, peruenit iussio dei non solum ad homines nec solum ad aues et pecora, uerum etiam ad ea, quae sub aquis latent — sicut [*]( 4 lib. VIII 9. 19-26 ) [*]( 1 omnia ea bd uocaret ea 8 2 Et quomodo S 3 uipertito Ex 5 adque Ex adiguot] adiunguntur S 6 quaecumque; cum hac uoce finUur codex E; primum enim folium quatermonis XVIIII dissectum eat, quod Manu recenti adnotatum tit. 8 rationalis B 9 possent S 11 arbitrio (pr. r 8. I. m. 1) 22 14 motu HS 15 iis d 17 inrationabilia S 20 inrationabilis S 21 uiso (i ex o tn. 1) S 22 ullins] illiuB b 23 sensus (s fin. m. 1 ex m) R sensum bd 24 sic] si S 27 etiam om. P1 subj in S )

Iam ergo uideamus, ipsa mulieris formatio, quae mystice etiam aedificatio dicta est, quemadmodum facta sit. natura quippe mulieris creata est, quamuis ex uirili, quae iam erat, non aliquo motu iam existentium naturarum. angeli autem nullam omnino possunt creare naturam; solus enim unus cuiuslibet naturae, seu magnae seu minimae, creator est deus, id est ipsa trinitas, pater et filius et spiritus sanctus. aliter ergo quaeritur, quemadmodum sit soporatus Adam costaque eius sine ullo doloris sensu a corporis conpage detracta [*](1 cf. Ion. 2, 1 2 cf. Ion. 4, 7. 6 ) [*]( 1 coetum PRS glutiuit Sbd 2 huic] hinc b 3 cucurbite P cucurbae S 4 propheta (a sup. ę m. 1 superscr.) S 7 aues- R libere b uolitantes ex uolantes R uoluntatis b seuas S 8 mansue facere S 9 adpetitos S 10 illectando bd inlactando S pmendo S laxando que R 11 ea sezua S ex.uit R 12 dei] dnl S 14 prespecta S 15 uis.a (a m. 2) R iussa (in mg. al uisa) b moueantur Sb 18 mysticae S 19 facta ex dicta m. 1 S 20 mulieribus R* 21 aliqui motus PR exsistentium PR 22 unius S 23 cuiusbet (alt. u 8. l. m. 1) P minime S 25 queritur S qaemamodom P )

Opus itaque agricolae est, ut aquam ducat, cum rigat; non autem opus eius est, ut aqua per decliuia prolabatur, sed illius, qui omnia in mensura et numero et pondere disposuit. item opus agricolae est, ut surculus auellatur ex arbore terraeque mandetur; at non eius opus est, ut sucum inbibat et germen emittat, ut aliud eius solo figat, quo radicem stabiliat, aliud in auras promoueat, quo robur nutriat ramosque diffundat, sed illius, qui dat incrementum. medicus etiam aegro corpori alimentum adhibet et uulnerato medicamentum: primum non de rebus, quas creauit, sed quas creatas opere creatoris inuenit; deinde cibum uel potum praeparare potuit et ministrare, emplastrum formare et medicamento inlitum [*]( 9 I Cor. 3, 7 16 cf. Sap. 11, 21 ) [*]( 8 ut om. Pl 4 supplementum PRbd cum uocabulo quod incipit fol. 144 cod. E quod (d 8. I. m. 1) B 6 puluerae R quo] quod b 11 ossfe E ossę S dempto PRSbd 12 supletus E 14 agrigolae 2?1 16 declibia PRl 16 in numero et mensura E 17 surculos Bl 18 terrae quae RS mandetur (a m. 2) R at] an ElR* Ota. S opiu eius bd sucum inbibat] sucuinuibat E1 sucum bibat JjJJ 19 etJ ut EPPRSbd figat (g s. l. m. 1) R 20 istabiliat B stabiliat (at ex et m. 1) S aures PR robor J21 21 medicos (sup. o m. 1 superscr. u) R 22 egro P uulnerato m. 2 ex alimento E 24 ciuum E1 cybum S 25 et emplastrum b mendicamento S medicamenta Rlb inlitum] illico b )

Quapropter cum deus uniuersam creaturam suam bipertito quodam modo opere prouidentiae, de quo in superiore libro locuti sumus, et in naturalibus et in uoluntariis motibus administret, creare naturam tam nullus angelus potest quam nec se ipsum. uoluntas uero angelica oboedienter deo subdita eiusque executa iussionem naturalibus motibus de rebus subiectis tamquam materiem ministrare, ut secundum illas principales in uerbo dei non creatas uel secundum illas in primis sex dierum operibus causaliter creatas rationes aliquid tempore creetur. more agricolandi uel medendi potest. quale itaque ministerium deo exhibuerint angeli in illa mulieris formatione, quis audeat adfirmare? certissime tamen dixerim subplementum illud carnis in costae locum ipsiusque feminae corpus et animam conformationemque membrorum, omnia uiscera, sensus omnes et quidquid erat, quo illa et creatura et homo et femina erat, nonnisi illo opere dei factum, quod deus non per angelos, sed per semet ipsum. non operatus est et dimisit, sed ita continuanter operatur, ut nec ullarum aliarum rerum nec ipsorum angelorum natura subsistat, si non operetur. [*]( 7 lib. VIII 9. 19-26 ) [*]( 1 apponere Et iis d athibet El 2 potest natura? (sic distinc.) S 4 Babstitait (i fin. ex e m. 1) R 6 suum b uipertito Et 7 mode om. E opere (0 s. l. na. 1) P propereuidentiae (pr paene eraa. pere 8. l. add.) R superiori S 9 administraret S amministret EJPB quam] qui PR 12 materiam bd 15 agricolandi (n tx m m. 1) E 16 exibuerint P exhibuerunt b illam S 17 formationem S tamen] cum b 18 suplementum E ipsiusqu.e E femine P 20 quicquid VB quo. (d ertU.) E 21 illo] in illo PRSbd 22 non Ii. om. Rib 23 et] nec b demisit P ullarum] illarum S 24 subsistat (9 fin. B. I. m. 1) E )

Sed quoniam carnem animatam atque sentientem, quantum naturam rerum pro humano captu experiri potuimus, non nouimus nasci, nisi aut ex istis tamquam materialibus elementis, hoc est aqua et terra, aut ex fruticibus uel lignorum fructibus uel etiam ex carnibus animalium, sicut innumerabilia genera uermium siue reptilium, aut certe ex concubitu parentum, nullam autem carnem natam scimus ex carne cuiuslibet animantis, quae tam esset ei similis, ut sexu tantum discerneretur, quaerimus in rebus creationis huius similitudinem, qua mulier de uiri latere facta est, nec possumus inuenire, non ob aliud, nisi quia homines quemadmodum operentur in hac terra nouimus; quemadmodum autem angeli in hoc mundo quodammodo agricolentur, non utique nouimus. nam profecto si remota hominum industria fruticum genus naturae cursus operaretur, nihil aliud nossemus quam ex terra nasci arbores et herbas et ex earum seminibus, ab eis itidem in terram cadentibus, numquid innotesceret nobis quid ualeret insertio, ut alterius generis lignum radice propria poma portaret aliena et coalescente unitate iam sua? haec per agricolarum opera didicimus, cum ipsi creatores arborum nullo modo essent, sed naturae cursum deo creanti suum quoddam officium ministeriumque praeberent. nequaquam enim quidquam per eorum opera existeret, si hoc in dei opere intima naturae ratio non haberet. quid ergo mirum, si hominem ex osse hominis factam non nouimus, quando creanti deo quemadmodum angeli seruiant [*]( 2 natura E humanu P 3 istis] is El 4 ex aqua b fruticibus (tici in ras. m. 2) B frutectibus S 6 concubituin (m exp. m. 1) P 8 esset (t 8. I. m. 1) E 9 querimus RS rebus s. l. m. 1 S huius] hmoi b qua] qua. P qua. (m eras.) R 11 quia (i s. I. m. 1) B quemammodum E 12 quemammodum E 13 agriculentur R s remota s. I. m. 1 B 16 et ante ex s. l. m. 1 P itidem] ididem S identidem JBS terra B 17 ignotesceret E1 insertio] insitio PRd om. S alterius] alterius insitio S 18 pomma B coalescentsp S 19 suarp E 20 essent] praeessent b 21 ministerium qu«e B 22 praeuerem P1 praeberet B quicquam E*S per eorum] 9Tjrp9per#eorum (corr. m. 1) P exsisteret P 28 natura B 24 ergo] enim S ossae S 25 quando] qui b quemammodum E ) [*](XXVIII. Ang. aect. III para 1. ) [*](19)

Nullo modo tamen dubitamus et hominum et arborum nonnisi deum esse creatorem fideliterque credimus factam feminam ex uiro nullo interueniente concubitu, etiamsi forte . costa hominis ministrata sit per angelos in opere creatoris: sicut fideliter credimus etiam uirum factum ex femina nullo interueniente concubitu, cum semen Abrahae dispositum est per angelos in manu mediatoris. utrumque infidelibus incredibile est; fidelibus autem cur ad rei gestae proprietatem quod de Christo factum est et tantum ad figuratam significationem quod de Eua scriptum est credibile uideatur? an uero sine cuiusquam concubitu uir ex femina fieri potuit, femina ex uiro non potuit? et uirginalis uterus unde uir fieret habebat, uirile autem latus unde femina fieret non habebat, cum hic dominus de famula nasceretur, ibi de seruo famula formaretur? poterat et dominus de costa carnem suam uel de aliquo membro uirginis creare; sed qui posset ostendere in corpore suo hoc se iterum fecisse quod factum est, utilius in matris corpore ostendit nihil pudendum esse quod castum est.

Quodsi quaeritur, quomodo se habeat causalis illa conditio, in qua primum deus hominem fecit ad imaginem ac similitudinem suam — ibi quippe et hoc dictum est: masculum et feminam fecit eos — utrum iam illa ratio,. ua m mundi primis operibus concreauit atque concreuit [*]( 10 cf. Retract. II 24 Gal. 8, 19 24 Gen. 1, 27 ) [*]( 2 possumus B possimus S creante E quemammodum EPB 3 seruiant Bl 5 nonnisi (non 8. l. m. 1) B credamus 8 6 faeminam S hominis forte S 7 costa] coBtat (t fin. 8. I. m. 2) B om. S angelos** B 8 faemina S 11 quur PB geste S 18 ęua S scribtum ESP non uideatur b 15 uterus] ut cruor S 16 femina (-- aup. a er.) P fieret (i ex e m. 1) B 18 formaretur] nasceretur E1 poterat (at ex et) S carnem suam de costa PBSbd 19 uel] aut S 22 queritur S 23 hominem deus bd 26 Mundi (in mg. s) P mundis B concreauit] indidit b adque E concreuit] concreauit Sb )

Omnis iste naturae usitatissimus cursus habet quasdam naturales leges suas, secundum quas et spiritus uitae, qui creatura est, habet quosdam adpetitus suos determinatos quodammodo, quos etiam mala uoluntas non possit excedere, et elementa mundi huius corporei habent definitam uim qualitatemque suam, quid unumquodque ualeat uel non ualeat, quid de quo fieri possit uel non possit. ex his uelut primordiis rerum omnia, quae gignuntur, suo quaeque tempore exortus processusque sumunt finesque et decessiones sui cuiusque generis. unde fit, ut de grano tritici non nascatur faba uel de faba triticum uel de pecore homo uel de homine pecus. super hunc autem motum cursumque rerum naturalem potestas creatoris habet apud se posse de his omnibus facere aliud, quam eorum quasi seminales rationes habent, non tamen id, quod non in eis posuit, ut de his fieri uel ab ipso possit. neque enim potentia temeraria, sed sapientiae uirtute omnipotens est; et hoc de unaquaque re in tempore suo facit, quod ante in ea fecit, ut possit. alius ergo est rerum modus, [*]( 1 habeat E1 2 faeminam P an] aut b habeat E1 fiere Pl 3 possit 8 ita 8. I. m. 1 S est PJR 4 queritur S 5 uidetur S 7 inbuit E1 i.sta. R 8 non esse dubitandum bd iudicauit b 9 istae Ep2R 11 creatura] creatus JB appetitos S 12 quogdammodo E posset MS 14 unumquoque E1 15 quid (i s. I. m. 1) P primordis P 16 qufque S: quoque EPRbd 18 trittici E 19 de faba* (e eras.) E de fabag (e exp. m. 1) P tritticum E tricticum P 20 naturalem (1 ex t m. 1) E 21 aput E1 28 in eis non posuit S non ante in om. b 25 unaquaeque S suo tempore b 26 antea E*S ) [*]( 19* )

Habet ergo deus in se ipso absconditas quorundam factorum causas, quas rebus conditis non inseruit, easque inplet non illo opere prouidentiae, quo naturas substituit, ut sint, sed illo, quo eas administrat, ut uoluerit, quas, ut uoluit, condidit. ibi est et gratia, per quam salui fiunt peccatores. nam quod adtinet ad naturam iniqua sua uoluntate deprauatam, recursum per semet ipsam non habet, sed per dei gratiam, qua adiuuatur et instauratur. neque enim desperandi sunt homines in illa sententia, in qua scriptum est: omnes, qui ambulant in ea, non reuertentur. dictum est enim secundum pondus iniquitatis suae, ut, quod reuertitur qui reuertetur, non sibi tribuat, sed gratiae dei, non ex operibus, ne forte extollatur. [*]( 4 cf. Num. 17, 8 6 cf. Gen. 18, 11; 21, 2 7 cf. Num. 22, 28 24 Prou. 2, 19 26 cf. Ephes. 2, 9 ) [*]( 1 quo] quod b 4 concretae EPb: concreatae RSd 5 excisum] aridum excisum S 7 sterelis P senectute b 8 huiusmodi S 9 his (a. l. add. m. 2 at eis) E eis PESbd 10 ipse] ille BSbd praefigeret] praefieret S 11 ipse] ipso Rl 12 hoc PR 15 quorumdam P corumdam Rx 18 amministrat EzPR 19 condedit P 21 deprabatam P 22 adiubatur E1 23 scribtum EP 26 reuertitur] reuerteretur S reuertetur R2 26 qui reuertetur om. SRl reuertetur] reuertitur Pbd )

Propterea mysterium gratiae huius apostolus absconditum dixit non in mundo, in quo sunt absconditae causales rationes omnium rerum naturaliter oriturarum, sicut absconditus erat Leui in lumbis Abrahae, quando et ipse decimatus est, sed in deo, qui uniuersa creauit. quamobrem omnia, etiam quae ad hanc gratiam significandam non naturali motu rerum, sed mirabiliter facta sunt, eorum etiam causae in deo absconditae fuerunt: quorum si unum erat, quod ita mulier facta est de latere uiri, et hoc dormientis, quae per ipsum firma facta est, tamquam eius osse firmata, ille autem propter ipsam infirmus, quia in locum costae non costa sed caro subpleta est, non habuit hoc prima rerum conditio, quando sexto die dictum est: masculum et feminam fecit eos, ut femina omnino sic fieret, sed tantum hoc habuit, quia et sic fieri posset, ne contra causas, quas uoluntate instituit, mutabili uoluntate aliquid faceret. quid autem fieret, ut omnino aliud futurum non esset, absconditum erat in deo, qui uniuersa creauit.

Sed quoniam sic dixit absconditum, ut innotesceret principibus et potestatibus in caelestibus per ecclesiam multiformis sapientia dei, probabiliter creditur, sicut illud semen, cui promissum est, dispositum est per angelos in manu mediatoris, sic omnia, quae ad ipsius seminis aduentum uel praenuntiandum uel adnuntiandum in rerum natura praeter usitatum naturae cursum mirabiliter facta sunt, ministrantibus angelis esse facta, ut tamen ubique creator uel reparator creaturarum non sit, nisi qui plantatore et rigatore quolibet solus incrementum dat deus. [*]( 4 cf. Hebr. 7, 10. 9 18 cf. Ephes. 3, 9. 10 26 cf. I Cor. 3, 7 ) [*]( 1 ministeriam b 3 oriturarum] creaturarum b 4 lenui E lęui S 7 absconditae causae in deo PBbd 8 fuerant Pltbd quorum] quorum etiam Rbd si unum] summum b 9 lateri Bl 10 ossae E osse S illae (a exp. m. 1) S 11 supleta E completa S 12 co||ditio P 16 faceret] fieret PRbd ut om. S 17 in] a Rl 18 dicitur S princibus (sic) P 20 sapientiae EPRSb illum P 21 repromissum S est post dispositum om. S 25 factam E ibique (init. i ex u) R )

Ac per hoc etiam illa extasis, quam deus inmisit in Adam, ut soporatus obdormiret, recte intellegitur ad hoc inmissa, ut et ipsius mens per extasin particeps fieret tamquam angelicae curiae et intrans in sanctuarium dei intellegeret in nouissima. denique euigilans tamquam prophetia plenus, cum ad se adductam mulierem suam uideret, eructuauit continuo, quod magnum sacramentum commendat apostolus: hoc nunc os ex ossibus meis et caro de carne mea. haec uocabitur mulier, quoniam de uiro suo sumta est . et propter hoc relinquet homo patrem suum et matrem et adhaerebit uxori suae, et erunt duo in carne una. quae uerba cum primi hominis fuisse scriptura ipsa testetur, dominus tamen in euangelio deum dixisse declarauit; ait enim: non legistis, quia qui fecit ab initio masculum et feminam fecit eos? et dixit: propter hoc dimittet homo patrem et matrem et adhaerebit uxor.i suae, et erunt duo in carne una, ut hinc intellegeremus per extasin, quae praecesserat in Adam, hoc eum diuinitus tamquam prophetam dicere potuisse. sed iam iste huius libri terminus placet, ut ea, quae sequuntur, ab alio exordio renouent intentionem legentium. [*]( 4 cf. Ps. 12, 17 7 cf. Ephes. 5, 32 8 Gen. 2, 23. 24 14 Matth. 19, 4. 5 ) [*]( 1 Ac] hac P misit 8 3 extasim b ecstasim d 4 et Rt 5 in om. b nouissima P nouissima- (m eras.) B prophetiae PRbd 6 adductarn] adductam costam PCbd costam lin. perducta m. 2 del. B. ernctauit Cbd 7 conmendat P 9 suo om. PJRSCb sumpta PBSbd 10 et] haec P ha.c (e eras.) B om. ESC; sed cf. 268, 14 propter] pro S reliquet P 11 adherebit EPBSC 12 scribtura EP 18 ipse Sl 16 masculum] hominem masculum C 16 dimittit S adhereuit Et adherebit EzPRSC 17 hic E1 18 per] propter PBSCbd eztasim Cb ecstasin d 19 propheta S libri finiri terminus S 20 sequntur E1 secuntur SC 21 Expl liber nonus incipiunt capitula libri decimi fol. 147 E Explicit liber VIM (litter. maio color.) fol. 232b P Explicit liber VIIII (litt. mai. atr.) fol. 174* B Expl lib VIIII (litt. mai.). Incipit liber decimus (litt. rubr.) pag. 246b S fol. 7sb C\' )