De Genesi Ad Litteram

Quamobrem nec illud audiendum est, quod quidam putauerunt, quintum quoddam esse corpus unde sint animae, quod nec terra nec aqua sit nec aer nec ignis, siue iste turbulentior atque terrenus, siue ille caelestis purus et lucidus, sed nescio quid aliud, quod careat usitato nomine, sed tamen corpus sit. si enim qui hoc sentiunt hoc dicunt corpus, quod et nos, id est naturam quamlibet longitudine, latitudine, altitudine spatium loci occupantem, neque hoc est anima neque inde facta credenda est. quidquid enim tale est, ut multa non dicam, in quacumque sui parte lineis diuidi uel circumscribi potest: quod anima si pateretur, nullo modo nosse posset tales lineas, quae per longum secari non queunt, quales in corpore non posse inueniri nihilominus nouit. [*]( 18 cf. Cicero Tusc. quaest. lib. I 17, 41; De ciuit. dei lib. XXII 11, 2 edit. Migne ) [*]( 1 obliuiscetur 8 obliuisci«#tar R 2 uillam] in illam b S aduocata 8 5 quod] quod in cor 8 incorpore E1 incorporaeae 8 6 umor EXPS proximum om. Pl 7 amministretur EJPR 8 uiuenti b 9 ipsa ElP ipsA E2b 10 questio 8 11 posse om. 8 credibili PHl 12 abssurdum 8 13 cap. XXV E nec illud in mg. addid. m. 1 P 14 sit Pbd sint (n 8. I. m. 1) R anima bd 16 turbolentior RXS terrae nus 8 ille om. b 19 altitudine latitudine 8 21 facta inde b quicquid E*RS 28 patiretur P 24 quaeunt E 25 nihilhominus 8 )

Nec ipsa sibi aliquid tale occurrit, cum se nescire non possit, etiam quando, se ut cognoscat, inquirit. cum enim se quaerit, nouit, quod se quaerat; quod nosse non posset, si se non nosset. neque enim aliunde se quaerit quam a se ipsa. cum ergo quaerentem se nouit, se utique nouit et omne, quod nouit, tota nouit. cum itaque se quaerentem nouit, tota se nouit, ergo et totam se nouit; neque enim aliquid aliud, sed se ipsam tota nouit. quid ergo adhuc se quaerit, si quaerentem se nouit? neque enim si nesciret se, posset quaerentem se scire se; sed hoc in praesenti; quod autem de se quaerit, quid antea fuerit uel quid futura sit quaerit. desinat ergo nunc interim suspicari se esse corpus, quia, si aliquid tale esset, talem se nosset, quae magis se nouit quam caelum et terram, quae per sui corporis oculos nouit.

Omitto dicere, quia illud eius, quod etiam pecora habere intelleguntur uel caeli uolatilia, cum habitacula sua seu nidos repetunt, quo capiuntur imagines omnium rerum corporalium, nullo modo cuiquam corpori simile est; et utique hoc potius corpori esse simile deberet, ubi corporearum rerum similitudines continentur. at si hoc corpus non est, quia certum est eas simulitudines corporum illic non solum memoriter detineri, uerum etiam innumerabiles pro arbitrio figurari, quanto minus alia qualibet ui sua corpori esse anima similis potest!

Si autem corpus esse dicunt alia qualibet notione omne [*]( 1 tale aliquid bd occurret S nescire (i ex e m. 1) E 2 posset b agnoscat b inquiret S 3 querit PR querat PR non posset (non add. m. 2 lJ. i.) E 4 a] de S om. E ipsaip E 5 querentem PR seutique (e pr. ex i) R 6 sequerentem (ita com.) RS querentem P 7 ergo-nouit om. PlR tota b alint P 8 tota E1 sequerit (coni.) R querentem R 9 neque enim si nesciret ee scire se sed hoc sqq. b posse S quaerentem] quaerendum S querentem R 10 scire se] scire S hic bd 11 desi.nat (g eras) R 12 esset (se s. I. m. 1) E 18 tale S 18 et om. E1 19 simile esse bd 20 at] ad S ac b quia certum est om. PRl 22 deteneri SR1 23 qua»libet R ui sua] ut sua PRl uisu acorpori (sic coni.) S 25 natione R )

Unde sit autem, id est de qua uelut materie facta sit uel de qua perfecta beataque natura defluxerit uel utrum omnino ex nihilo facta sit, etiamsi dubitatur et quaeritur, illud tamen minime dubitandum est et, si aliquid antea fuit, a deo factum esse, quod fuit, et eam nunc a deo factam, ut anima uiua sit; aut enim nihil fuit aut hoc, quod est, non fuit. sed illam partem, qua quaerebamus quasi eius materiem unde facta sit, iam satis tractauimus.

Nunc, si omnino non fuit, quaerendum est, quomodo possit intellegi, quod causalis eius ratio fuisse dicebatur in primis sex dierum operibus dei, quando fecit deus hominem ad maginem suam, quod nisi secundum animam non recte [*]( 2 ammittenda PE, locutio ne] locutione SB* 3 ea quae] eaq;\' R 4 nomine (o in ras.) S cap. XXVI E 5 quicquid E2RS 7 non 8. l. m. 1 R 9 plerumquae P 11 inuenire S quod S propriae PRS 15 pcepto (p s l. m. 1) R hic om. S 17 materiae EBS materiae (a exp. m. 1) P materia bd 18 perfecta] uelut perfecta b 19 etiamsi] etiamsi- (ub eras.) R etiam b 20 ante aliquid S 21 factum R 22 cum pr. aut incipit cap. XXVII E 23 qua] quam PBl 26 fuisse (e in ras.) R 27 deus in ras. P om. b 28 rectę S )

Si enim haec ratio in deo erat, non in creatura, nondum ergo erat condita. quomodo ergo dictum est: fecit deus hominem ad imaginem dei? si autem iam in creatura erat, hoc est in his, quae simul omnia creauerat deus, in qua creatura erat? utrum spiritali, an corporali? si spiritali, agebatne aliquid in corporibus mundi, seu caelestibus seu terrestribus? et in ea erat hoc uacans antequam homo in sua natura propria conderetur, sicut. in ipso homine iam propriam ducente uitam latenter otioseque inest ratio generandi, quae non operatur nisi per concubitum atque [*]( 13 Gen. 1, 26 18 Gen. 1, 27 ) [*]( 3 creasse Blbd 4 putemus b 5 enim] autem b quos PIli 7 anima PR aflando P ««flando (af eras.) R afflando bd 9 erat ante et om. b erat-formaretur in mg. add. m. 1 R 12 flatus d 15 nisi] si P nisi (ni s. I. m. 1) R rectę 8 non om. b 17 cap. XXVIII E 20 iis d 21 post erat repetuntur uerba uers. 20. 21: hoc-erat S 22 mundi. (s eras.) R 28 et] an d haec d 24 condiretur PIli 25 propriam (m 8. l. m. 1) E otioaaeque B )

An forte in illius diei natura, quem primitus condidit, si spiritus intellectualis dies ille recte accipitur, hanc faciendae animae causalem rationem deus inseruit, cum sexto die fecit hominem ad imaginem suam, causam scilicet rationemque praefigens, secundum quam eum post illos septem dies faceret, [*](11 cf. Sap. 7, 24. 25 18 cf. Sap. 8, 1 ) [*](1 et] quia b illa] illa natura bd, (in mg. addunt, cum in contextu omittant uoccm natura) PR creaturae bd 2 ratio] creatio Rb 4 possent (n 8. I. m. 1) E 5 propria uita Bbd ui*uente S 6 exsistentibus R 7 ergo] uero S 9 et 8. I. m. 1 S 10 homine* (m tras.) P fetum] factum PJR1 creat (rea in ras.) P 12 mundiciam R 14 quemammodum EP 16 commemorentur P commemorarentur R commemoratur S 17 nonda (dO. 8. l. m. 1) R 20 consummata] commemorata S 22 cap. X £ VIIII E in om. S 23 illa S rectf S faciende S 25 rationemque] et rationem S )

Illud ergo uideamus, utrum forsitan uerum esse possit, quod certe humanae opinioni tolerabilius mihi uidetur, deum in illis primis operibus, quae simul omnia creauit, animam etiam humanam creasse, quam suo tempore membris ex limo formati corporis inspiraret: cuius corporis in illis simul conditis rebus rationem creasse causaliter, secundum quam fieret, cum faciendum esset, corpus humanum. nam neque illud, [*](20 cf. De ciuit. dei lib. XII 24 ) [*]( 2 illius] ipsius S 3 cum hoc dicitur om. E1, in mg. addit. m. 1 R 4 ad uocem humanae adnotatur in mg. m. 1 creande S inest] inest (in 8. I. m. 1) E est S õ humanae om. ES creandae om. S homin»efuturae P 6 quidam S humanarum S 7 sint] om. EFSb autem om. S et animarum et corporum PRSbd 11 his] iis d 13 animam] anima PR cum uoce durum incip. cap. XXX E angeli] angelicam S 15 aliqua PJJ1 19 animamatp E 20 posset b 21 certe S humane PRl opinione R tolerauilius PRl 25 creasset bd 26 esse PRl )

Sed hic rursus non spernenda oritur quaestio. si enim iam facta erat anima et latebat, ubi ei posset esse melius quam ibi? quid ergo fuit causae, ut anima innocenter uiuens insereretur uitae huius carnis, in qua peccando ipsum, qui eam creauit, offenderet, unde eam merito sequeretur laboris aerumna damnationisque cruciatus? an illud dicendum est, quod ad corpus administrandum uoluntate propria fuerit inclinata, in qua uita corporis, quoniam et iuste et inique uiui potest, quod eligeret hoc haberet, uel praemium de iustitia uel de iniquitate subplicium, ut nec illi apostolicae sententiae sit contrarium, qua dicit nondum natos nihil egisse boni seu mali? illa quippe inclinatio uoluntatis ad corpus nondum est actio uel iustitiae uel iniquitatis, de qua ratio reddenda est in iudicio dei recepturo unoquoque secundum ea, quae per corpus gessit, siue bonum siue malum. cur ergo non iam et illud credatur, quod dei nutu ad corpus uenerit, ubi, si uellet secundum eius praeceptum agere, mercedem acciperet uitae aeternae atque angelorum societatis; si autem [*]( 20 cf. Rom. 9, 11 23 cf. II Cor. 5, 10 ) [*]( 1 in 8. I. m. 1 R 3 scribturarum EXP 4 seu (u 8. l. m. 1) E 8 suflando EtS 10 cap. XXXI E hinc S questio S 11 possit PBl 12 cause S 13 carni b 14 laboris aerumna] laboriosa earum S 15 erumna E damnationis quae B 16 fuerat S 17 iustae R iniqu*e S 18 elegeret P elegerit Rib 19 suplicium E 20 nondam PXRX seu] aut S 23 unicuique b eaq; R per 8. I. m. 1 S 24 quur P 25 nu.tu (n er.) E 26 praeceptum eius bd mercidem P 27 sotietatem Sb societatis R contemneret (t fin. 8. I. m. 1) E contemnerit Bl contempneret S )

Quae si ita sunt, fatebimur etiam non in eo rerum genere animam primitus creatam, ut esset praescia futuri operis sui uel iusti uel iniqui. nimis quippe incredibile est eam potuisse propria uoluntate inclinari ad corporis uitam, si se ita in quibusdam peccaturam esse praesciret, ut iuste subplicio perpetuo puniretur. iuste sane creator laudatur in omnibus, qui fecit omnia bona ualde. neque enim ex his tantum laudandus est, quibus praescientiam dedit, cum recte laudetur etiam, quia pecora creauit, quibus est natura humana praestantior etiam in ipsis peccantibus. natura quippe hominis ex deo est, non iniquitas, qua se ipse inuoluit male utendo libero arbitrio: quod tamen si non haberet, in natura rerum minus excelleret. cogitandus est quippe homo iuste uiuens etiam non praescius futurorum et ibi uidendum est, excellentia uoluntatis bonae quam non inpediatur ad recte uiuendum et deo placendum, quod ignarus futuri uiuit ex fide. huiusmodi ergo creaturam quisquis esse nollet in rebus, contradicit dei bonitati; quisquis autem poenas eam non uult luere pro peccatis, inimicus est aequitati.

Sed si ad hoc fit anima, ut mittatur in corpus, quaeri potest, utrum, si noluerit, conpellatur. sed melius creditur hoc naturaliter uelle, id est in ea natura creari, ut uelit, [*](2 optemperasse S 3 bona est Ri est et erit contrarium] (xtiterit et sit contrarium b nondum (u sup. a superscr. m. 1) P nondam R 5 fatemur E1 eo rerum] eo rpnim (exp. m. 1) P eorum RS 8 inclinare (e fin. sup. i suptrscr.) P inclinare J21 9 peccaturum R esse om. PRbd iustae R 10 suplicio E poniretur P iustae PRS laudator JR1 11 qui] quae bd ualde bona S iis d 12 rectg S 13 lauderetur S peccora S quibis P 14 prestantior E ipsis (i init. s. I. w. l) R 15 qua se] quasi iZ1 17 quippe est bd iust.e S 18 praescius] praesciens praescius PRl 19 qua b rectg RS 20 uiuendum (med. u ex d) est excellentia sqq. repetita ex antecedentibus S uiuet S 22 eam E1 23 equitati S 24 cap. XXXII E )

Frustra ergo iam quaeritur, ei qua ueluti materie facta sit anima, si recte intellegi potest in primis illis operibus facta, cum factus est dies; sicut enim illa, quae non erant, facta sunt, sic et haec inter illa. quodsi et materies aliqua formabilis fuit, et corporalis et spiritalis — non tamen et ipsa instituta nisi a deo, ex quo sunt omnia — quae quidem formationem suam non tempore, sed origine praecederet, sicut uox cantum, quid nisi de materia spiritali facta anima congruentius creditur?

Si autem aliquis non uult eam existimare factam, nisi cum formato corpori est inspirata, uideat, quid respondeat, cum quaeritur, unde facta sit. aut enim ex nihilo dicturus est deum aliquid fecisse uel facere post illam consummationem operum suorum et debet intueri, quomodo explicet sexto die factum hominem ad imaginem dei — quod nisi secundum animam recte intellegi non postet —, id est in qua natura causalis ratio facta fuerit eius rei, quae nondum fuit, aut non de nihilo, sed de aliquo iam existente factam dicet animam et laborabit inquirendo, quaenam illa natura sit, utrum corporalis an spiritalis, secundum eas quaestiones, quas superius uersauimus, manente illa quoque molestia, ut adhuc quaeratur, in qua substantia creaturarum in sex diebus primitus conditarum causalem illam rationem fecerit animae, quam nondum uel de nihilo uel de aliquo fecerat. [*]( 1 uiuere om. Rl male autem uiuere om. P1 non 8 iA. b 2 peruerse P iustae PS poenam P221 3 consequetur (sed sup. fin. e gttperscr. m. 1 i) P 4 cap. XXXIII E uelut P materiae E materiae PSb 5 rectae RS 10 praecideret P 11 quid] et quid b 14 cum] tam P cum in ras. R cum iam bd 16 conauipmationem E 19 recti P 20 que PR 21 existentem P existenti b dicit Rb 22 laborauit ElPR1 inquirendo El in quaerendo PS inquerendo R utrom] an Sbd 23 questiones S 24 uersaminus P uersauimus in ras. R modestia Rl 27 uel de nihilo] de nihilo PRlbd ) [*]( XXVIII. Ang. led. III pars 1. ) [*]( 15 )

Quam si eo modo deuitare uoluerit, ut dicat sexto die etiam de limo factum esse hominem, sed hoc recapitulando postea commemoratum, uideat de muliere quid dicat, quia, masculum et feminam, dixit, fecit eos et benedixit eos. quodsi et ipsam eo die factam esse de uiri osse responderit, adtendat, quomodo adserat sexto die facta uolatilia, quae adducta sunt ad Adam, cum scriptura omne genus uolatilium quinto die creatum ex aquis insinuet, item sexto die ligna etiam quae in paradiso plantata sunt, cum eadem scriptura hoc creaturae genus tertio diei tribuerit. ipsa etiam uerba consideret, quid sit: eiecit adhuc de terra omne lignum pulchrum ad aspectum et bonum ad escam, tamquam illa, quae tertio die terra eiecerat, non erant pulchra ad aspectum et bona ad escam, cum in his essent operibus, quae fecit deus omnia bona ualde; quid sit etiam: finxit deus adhuc de terra omnes bestias agri et omnia uolatilia caeli; tamquam illa non fuerint omnia, quae primo producta erant, uel potius nulla ante producta erant. neque enim dictum est: et finxit deus adhuc de terra ceteras bestias agri et cetera uolatilia caeli, quasi quae minus uel terra sexto die uel aqua quinto die produxerit, sed omnes bestias, inquit, et omnia uolatilia. necnon et illud cogitet, quemadmodum deus et sex diebus fecerit omnia: primo ipsum diem, secundo firmamentum, tertio speciem maris et terrae atque ex terra herbam et ligna, quarto luminaria et sidera, quinto aquarum animalia, sexto terrae, et postea dicatur: [*]( 4 Gen. 1, 27. 28 11 Gen. 2, 9 15 Gen. 2, 19 ) [*]( 1 debitare E1 diae 22 diae (a exp. m. 1) P 3 commemoratam R quia (i s. I. m. 1) R 5 factum 221 7 scribturam P 9 etiam] et facta b sint S 10 scribturam P ipsam E 11 consideret (e fin. in raa.) 22 omnem E1 12 aspectu E1 16 deus om. b 18 nulla post erant pos. b 20 cetera in ras. m. 2 22 uel] et 8 21 sexto die] seito PRSbd produxit S 22 uestias E1 inquid ElP illut P 23 quemammodum PR 25 lignara P lignO b quarto] quarto et 8 26 supra terrae addid. m. 2 scilicet animalia E )

His enim omnibus diuinae scripturae testimoniis, quam esse ueracem nemo dubitat nisi infidelis aut inpius, ad illam sententiam ducti sumus, ut diceremus deum ab exordio saeculi primum simul omnia creauisse, quaedam conditis iam ipsis naturis, quaedam praeconditis causis; sicut non solum praesentia, uerum etiam futura fecit omnipotens et ab eis factis requieuit, ut eorum deinceps administratione atque regimine crearet etiam ordines temporum et temporalium, quia et consummauerat ea propter omnium generum terminationem et inchoauerat propter saeculorum propagationem, ut propter [*]( 1 Gen. 2, 4. 5 5 cf. Gen. 2, 5 7 Eccli. 18, 1 12 cf. Gen. 2, 2 13 cf. lob. 5, 17 ) [*]( 1 prius et om. P, 8. I. m. 2 add. R 4 fenum (faenum R omne PMbd 5 exoriretur ItSbd tunc-exoreretur in mg. m. 1 R 6 exoriretur RSbd Bcribturae EP 7 memineret PEl scribtura EP in B. I. m. 1 R 8 quemammodum E 9 creato R* adici E 10 horarum] horrum P 18 geneseos El geni |»seos (e eras.) P 15 sunt 8 16 scribturae EP testimoniis (is ex um m. 1) E 17 impius E 19 iam conditis b 20 sic ut b 21 omnia potens Pb et om. S 22 requie»uit R ut] et PRlb amministratione E2PB 23 quia qui PRbd consummauerit Rb 25 inchoauerit b ) [*](15* )

Nunc tamen de anima, quam deus inspirauit homini sufflando in eius faciem, nihil confirmo, nisi quia ex deo sic est, ut non sit substantia dei et sit incorporea. id est non sit corpus, sed spiritus, non de substantia dei genitus nec de substantia dei procedens, sed factus a deo, nec ita factus, ut in eius naturam natura ulla corporis uel inrationalis animae uerteretur, ac per hoc de nihilo; et quod sit inmortalis secundum quendam uitae modum, quem nullo modo potest amittere; secundum quandam uero mutabilitatem, qua potest uel deterior uel melior fieri, non inmerito etiam mortalis possit intellegi, quoniam ueram inmortalitatem solus ille habet, de quo proprie dictum est: qui solus habet inmortalitatem. cetera, quae in hoc libro locutus sum disceptando, ad hoc ualeant legenti, ut aut nouerit, quemadmodum sine adfirmandi temeritate quaerenda sint, quae non aperte scriptura loquitur, aut, si ei quaerendi modus iste non placet, quemadmodum ipse quaesiuerit sciam, ut, si me potest docere, non abnuam, si autem non potest, a quo ambo discamus mecum requirat. [*]( 15 I Tira. 6, 16 ) [*]( 1 propter] et propter Rd operetur Rlbd 2 non ante resisto s. l. m. 1 E 3 fabeo E1 4 suflando E 5 nisi om Et 6 med. sit) sic b 8 nec] et C in s. I. m. 1 R 9 inrationales R anima S 10 nichilo P 11 modQ ex modo m. 1 J2 modum-nullo om. P1 quem-modo om. R ammittere R secundum quandam 8. I. m. 1 R 12 quêdã b potest (tes 8. I. m. 1) R deterior fieri uel melior 8 13 fieri om. S non] ut non b 14 propriae PRS 15 cum uoce cetera incipit cap. XXXIIII E 16 disceptando locutus sum PRSbd legenti (ti sup. di superaer. m. 1) R 17 noueriot (n exp. m. 1) S quemammodum E 18 aut] ut R 19 istg C quemammodum E quaesiuerit (s. I. add. m. 2 ax rl) E quaesiuerim PRSbd 20 sciam (s. l. add. m. 2 at at) E sciat PRSbd abnuam (s. I. add. m. 2 ax at) E abnuat PRSbd 21 Expi liber septimus incipiunt capituia libri octaui feliciter fol. 118 E Explicit liber septimus (litt. maio col.) fol. 17sb P Explicit liber septimus (litt. mai.) fol. 141b R Explicit liber VII (septimus CJ Incipit lib VIII (octauus C) (litt. maio rubr.) pag. 193* S fol. 60b C )

Et plantauit deus paradisum in Eden ad orientem et posuit ibi hominem quem finxit. non ignoro de paradiso multos multa dixisse; tres tamen de hac re quasi generales sunt sententiae. una eorum, qui tantummodo corporaliter paradisum intellegi uolunt, alia eorum, qui spiritaliter tantum, tertia eorum, qui utroque modo paradisum accipiunt, alias corporaliter, alias autem spiritaliter. breuiter ergo ut dicam, tertiam mihi fateor placere sententiam. secundum hanc suscepi nunc loqui de paradiso, quod dominus donare dignabitur, ut homo factus e limo — quod utique corpus humanum est — in paradiso corporali conlocatus intellegatur, ut, quemadmodum ipse Adam, etsi aliquid aliud significat secundum id, quod eum formam futuri esse dixit apostolus, homo tamen in natura propria expressus accipitur, qui uixit certo numero annorum et propagata numerosa prole mortuus est, sicut moriuntur et ceteri homines, etsi non sicut ceteri ex parentibus natus, sed sicut primitus oportebat ex terra factus est, ita et paradisus, in quo cum conlocauit deus, nihil aliud quam locus quidam intellegatur terrae scilicet, ubi habitaret homo terrenus.

Narratio quippe in his libris non genere locutionis figuratarum rerum est sicut in Cantico canticorum, sed omnino gestarum est sicut in Regnorum libris et huiuscemodi ceteris. [*]( 2 Gen. 2, 8 14 cf. Rom. 5, 14 ) [*]( 1 Explicuerunt capitula inč lib octabus fol. 114 E Incipit liber VIII genesis ad littera (litt. maio rubr.) fol, 179* P Incipit liber VJLLl genesis ad litteram (Ktt. tJlai) fol. 142* JR 2 edem Elb aedem S 3 hominem a ibi E; cf. 233, 25 4 de B. I. m. 1 R ha.. (corr. m. 1) 12 quasi om. 8 12 corporali (co in ras.) P conlocatus El quemammodum P quaemammodum R 14 dixit esse Sbd 15 expraessus PR accipiatur (alt. a 8. I. m. 1) R 16 propagato S propetrato Rl 17 et om. PRSbd cęteri SC 18 sed in ras. m. 2 R om. b sicut om. Rb oportebat] ut oportebat b 19 conlocauit El 20 terrae] terra PRSCbd (s. I. add. m. 2 al ra) E 22 genere (ere in ras.) R 24 gestum R est om. d )

Sed alia est, inquiunt, narratio factorum mirabilium, alia institutarum creaturarum; illic enim ea ipsa insolita ostendunt alios esse tamquam naturales modos rerum, alios miraculorum — quae magnalia nominantur — hic autem ipsa insinuatur institutio naturarum. quibus respondetur: sed ideo insolita et ipsa, quia prima. nam quid tam sine exemplo et sine pari facto in rerum mundanarum constitutione quam mundus? num ideo credendum non est deum fecisse mundum, quia iam non facit mundos, aut non fecisse solem, quia iam non facit soles? et hoc quidem non de paradiso, sed de ipso homine permotis debuit responderi; nunc uero, cum ipsum sic credant a deo factum, sicut alius nullus factus est, cur paradisum [*](1 notissimos RS 2 promptissime Rbd promtissimae S 3 ut deinde] unde (n ex d) S 4 ipsa 8 ipse C egestae S exculpantur S exsculpatur d hinc Sb quia (a s. I. m. 1) R ó ante quae ras. 8 litt. R usitato b cursu b 6 nolunt (t s. I. m. 1) E quidg b propriae PRSC figuratae E figuratę RS 7 storiam E1 rerum om. S 8 propriae PRS dimisi 81 demissi b 9 ęua C conuenerint Ei 10 sit nobis S uiierant PMlC enoc E1 aenoc P ęnoe JRC 11 et om. S grandeua EPRSC sterelis PR 12 huiusmodi RSCd huiuscemodi b 17 instituta S respondeatur SC responditur P et om. 8 18 pro sine s. l. m. 1 R 19 num] Numquid b 21 facit] fecit Rlb mundus PR1 mundos-facit in mg. mf. m. 1 S fecit Rlb facit iam S; sed iam suo loco pos. eras. 22 permotus b 24 nullus alius C quur (alt u 8. l. m. 1) E,R )

Ad eos quippe loquor, qui auctoritatem harum litterarum sequuntur; eorum enim quidam non proprie, sed figurate paradisum intellegi uolunt. nam qui omnino aduersantur his litteris, alias cum eis atque aliter egimus, quamquam et haec . in hoc ipso opere nostro, quantum ualemus, ita defendamus ad litteram, ut, qui non rationabiliter moti propter animum peruicacem uel hebetem credere ista detrectant, nullam tamen inueniant rationem, unde falsa esse conuincant. uerum isti nostri, qui fidem habent his diuinis libris et nolunt paradisum ad proprietatem litterae intellegi, locum scilicet amoenissimum, fructuosis nemoribus opacatum eundemque magnum et magno fonte fecundum, cum uideant nulla humana opera tot ac tanta uirecta siluescere occulto opere dei, miror, quemadmodum credant ipsum hominem ita factum, quemadmodum numquam uiderunt. aut si et ipse figurate intellegendus est, quis genuit Cain et Abel et Seth? an et ipsi figurate tantum fuerunt, non etiam homines ex hominibus nati? de proximo ergo adtendant istam praesumtionem quo tendat et conentur nobiscum cuncta primitus, quae gesta narrantur, in expressionem proprietatis accipere. quis enim eis postea non faueat intellegentibus, quid ista etiam figurata significatione commoneant, siue ipsarum spiritalium naturarum uel adfectionum siue rerum [*]( 6 de Genesi contra Manichaeos lib. II ) [*]( 1 quemammodum E 3 auctoritate P 4 sequuntur (alt. u 8. I. m. 1) E secuntur S propriae RS figuratae E flgurate R 7 quan*tum (fuii. quamtum) P 9 bebe*tem R detractant b 10 falsam Sb 12 intellegi om. b amenissimum EG 13 enildemque P magnum Rl 14 fontem P fecundum] secundum P fęcundum R fecundat SC opera] operatione SC ac om. El 15 u,ireta bd siluestre b quemammodum E 16 credunt RSCbd 17 figurat$S quia (s in mg. add. m. 1) P 18 Seth] sed R an] Aut b figuratae E figuratae- (ae eras.) R figurae (e C)SC 19 adtendant E1S adtendat P attendant (n fin. 8: I. m. 1) R 20 praesumptionem PRSCbd tendant C 21 expressione Eb expraessionem P 24 naturarum (pr. u s. I. m. 1) R -affectionum E siue] ue S )

Nam et ego contra Manichaeos, qui has litteras ueteris testamenti non aliter quam oportet accipiendo errant, sed omnino non accipiendo et detestando blasphemant, duos conscripsi libros recenti tempore conuersionis meae, cito uolens eorum uel confutare deliramenta uel erigere intentionem ad quaerendam in litteris, quas oderunt, christianam et euangelicam fidem. et quia non mihi tunc occurrebant omnia quemadmodum proprie possent accipi magisque non posse uidebantur aut uix posse atque difficile, ne retardarer, quid figurate significarent, ea quae ad litteram inuenire non potui, quanta ualui breuitate ac perspicuitate explicaui, ne uel multa lectione uel disputationis obscuritate deterriti in manus ea sumere non curarent. memor tamen quid maxime uoluerim nec potuerim, ut non figurate sed proprie primitus cuncta intellegerentur, nec omnino desperans etiam sic posse intellegi id ipsum in prima parte secundi libri ita posui. sane, inquam, quisquis [*](26 de Gen. c. Man. II 2 ) [*]( 1 possint S 2 eaq; Bl corporaliter etiam bd 8 figurat$e (a exp. m. 1) P figuratf 8 4 intellegiremuB P ecribturam EP impie E 6 asserunt E eloqui P haec] hic b 8 propriae S 9 remanera (in & uestigia ras.) B 10 figuratye E figurate 8 11 cap. II E manicheos EPRS 13 conscribsi E scripsi R 16 querendam B 17 tunc om. Bl quemammodum E 18 propriae S possint S magisquae P posse] possent PH uidebantur] accipi uidebantur PBSbd 19 atque] aut Sbd 20 signilfcaretur S non potui inuenire bd 21 ac] et d praespicuitate 8 22 eas S 23 maximae B 24 figoratae ES propriae S intelligerentur (sic) P 26 ita] sic S san*e (a eraa.) P )

Plantauit ergo deus paradisum in deliciis — hoc est enim in Eden — ad orientem et posuit ibi [*](12 cf. Matth. 7, 7 24 Gen. 2, 8 ) [*](2 intellegire P 8 blasphemias (i 8. I. m. 1) 8 5 inuidendam P praecipius 8 multumque] multum P22 6 intellectus Bib; in mg. add. b aJ intellector 7 de deo S scribta EP 8 intelleguntur PRl figurat*e P atque] et quae R enigmatis E1S aenigmatibus Rbd 9 ista] ita R apostholicam S 10 quibus tam] quibusdam 8 11 enigmata E intendamus R1 12 querere P 13 ut (ut aup. & pos. m. 1 R 14 istoriam E18 15 siue—prophetiam om. S profetiam E1 17 dominus om. S 19 adque P 20 estimarem S existimarem PRbd 21 altegoricam (ri 8. I. m. 1) P 22 nolumus PRl ualuimiis Sd 23 praescrutemur 8 24 deus om. S diliciis R 26 edem Ex aedem 8 )

Uerba ergo dei sexto die dicentis: ecce dedi uobis omne pabulum seminale seminans semen, quod est super [*]( 5 Gen. 2, 9 12 Gen. 1, 29 24 Gen. 1, 29 ) [*]( 1 scribtum EP 2 brebiter Et S quemammodum E quemammodum E quemadmodum (quem s. I. m. 1) JB 5 deus adhnc S 7 non — uers. 10 escam om. 8 et om. E, s. I. m. 1 R de terra deus bd aliud] il)ud Rl 8 inquid ElPB adhuc om. b 9 omne. (m eras.) R ad in ras. m. 2 R et-escam om. Rl 10 ante iam sqq praebeniur uerba: iam-escam, ita tamen, ut iam et et ante pulchrum m. 2 s. I. guperscripta et omnia deleta sint E et om. S 11 hoc] id S 12 dite P omnem P omnes R paaulum Et papulum P 15 seminale 22* 16 eis om. 8 tunc om. b dedit.. B 17 insajtituta P 19 scribtum EP 21 producendi. R 24 uerbo b omnem P 25 pauulam E1 papulum P )

Illud plane, quod sequitur: et lignum uitae in medio paradiso et lignum scientiae dinoscendi bonum et malum, diligentius considerandum est, ne cogat in allegoriam, ut non ista ligna fuerint, sed aliud aliquid nomine ligni significent. dictum est enim de sapientia: lignum uitae est omnibus amplectentibus eam. uerum tamen cum sit Hierusalem aeterna in caelis, etiam in terra ciuitas, qua illa significaretur, condita est; et Sarra et Agar quamuis duo testamenta significarent, erant tamen etiam quaedam mulieres duae; et cum Christus per ligni passionem fluento spiritali nos inriget, erat tamen et petra, quae aquam sitienti populo ligno percussa manauit, de qua diceretur: petra autem erat Christus. aliud quam erant illa omnia significauerunt, sed tamen etiam ipsa corporaliter fuerunt. et quando a narrante commemorata [*](12 Gen. 2, 9 16 Prou. 8, 18 17 cf. Gal. 4, 26. 24 23 I Cor. 10, 4 ) [*]( 2 eius uerbo bd; in mg. add. al uerba eius P est s. l. m. 1 8 3 autemJ ergo S quod PRl 4 sonus P 6 quicquid E2R 7 exortura (ur 8. I. m. 1) R exoritura S erat E 9 extetissent P extetissent (n 8. I. m. 1) R 11 aures P utique] hoc b om. JR1 12 cap. III E 13 paradyso (o ex i m. 1) E paradisi RSbd dignoscendi bd 14 allegoria E 15 ista (a ex o m. 1) E fuerint (n s. l. m. 1) R significarent (8. I. add. m. 2 al cent) E 16 omnibus amplectentibus] amplectentibus ES 17 ierusalem bd 19 sara (a fin. in ras.) R,Sbd 20 quaedam etiam E quaedam etiam PRd quaedani om. b 21 inriget 2?1 22 sicienti R 23 manabit PR1 24 significauerant E )

Sic et sapientia, idem ipse Christus, lignum uitae est in paradiso spiritali, quo misit de cruce latronem; creatum est autem quod eam significaret, lignum uitae etiam in paradiso corporali, quia hoc illa scriptura dixit, quae res suis temporibus gestas narrans et hominem corporaliter factum et in corpore uiuentem ibi constitutum esse narrauit. aut si quisquam putat animas, cum corpore excesserint, locis corporaliter uisibilibus contineri, cum sint sine corpore, adserat sententiam suam; non deerunt, qui sic faueant, ut illum etiam diuitem sitientem in loco utique corporali fuisse contendant ipsamque animam omnino esse corpoream propter arentem linguam et stillam aquae de Lazari digito concupitam pronuntiare non dubitent, cum quibus ego de tam magna quaestione nulla temeritate confligo. melius est enim dubitare de occultis quam litigare de incertis. illum quippe diuitem in ardore poenarum et illum pauperem in refrigerio gaudiorum intellegendos esse non dubito. sed quomodo intellegenda sit illa flamma inferni, ille sinus Abrahae, illa lingua diuitis, ille digitus pauperis, illa sitis tormenti, illa stilla refrigerii, uix fortasse a mansuete quaerentibus, a contentiose autem certantibus numquam inuenitur. cito sane respondendum est, ne nos profunda ista quaestio et multi sermonis indigens tardet. si corporalibus locis animae continentur, etiam exatae [*](4 cf. Luc. 23, 43 14 cf. Luc. 16, 24 ) [*]( 1 scribsit EP scriptor Rb narrator] narratur P narrauit Rb preteritarum P 3 idem] id est b 4 creatum] certum b 5 est s. l. m. 1 iJ post autem lit. 2-3 litter. R, aiam Rl 6 scribtura EP 7 ho minem (mi in mg. add. m. 2) P 9 corpore] a corpore RSbd 10 sit R adseragt E 11 de erunt R fabeant P 12 sicientem R contendant fuisse 5 13 arsentem S 14 l.azari (e utrimque eras.) E 15 dubitant Rl 16 questione S est s. l. m. 1 R 18 penarum P 20 abrabęę R abrahe S 22 querentibus R contentiosae R autem om. S 24 multi scripsi: multis EPRSbd sermonis E: sermonibus PRSbd 25 exute P )

Nunc uero. quod sapientia non sit corpus et ideo nec lignum, nec dubito nec dubitari a quoquam puto; potuisse autem per lignum, id est per corpoream creaturam tamquam sacramento quodam significari sapientiam in paradiso corporali ille credendum non existimat, qui uel tam multa in scripturis rerum spiritalium corporalia sacramenta non uidet uel hominem primum cum eiusmodi aliquo sacramento uiuere non debuisse contendit, cum apostolus dicat etiam hoc, quod de muliere dixit, quam constat ei factam esse de latere, propterea relinquet homo patrem et matrem et adhaerebit uxori suae; et erunt duo in carne una, sacramentum hoc magnum esse in Christo et in ecclesia. mirum est autem et uix ferendum, quemadmodum uelint homines paradisum figurate dictum et nolint etiam figurate factum. quodsi concedunt sicut de Agar et Sarra, sicut de Ismahel et Isaac haec quoque et facta et tamen etiam figurata, cur non admittant etiam lignum uitae et uere aliquod lignum fuisse et tamen sapientiam figurasse non uideo.

Illud quoque addo quamquam corporalem cibum, talem tamen illam arborem praestitisse, quo corpus hominis sanitate stabili firmaretur, non sicut ex alio cibo, sed nonnulla [*]( 13 Gen. 2, 24; Ephes. 5, 31 15 cf. Ephes. 5, 82 ) [*]( 1 illae S 2 scribturarum EXP 4 arbitrem Pl 5 uero] ergo b 6 pot*uisse (i s. I.) R 8 sapientia P 9 scribturis EP 10 spiritalium corporalium (in mg. at corporalifl corporalia) b 12 apostolos\'P 18 constat otn. Blbd esse om. S post latere add. credimus bd propter hoc PRbd 14 adhereuit El adheraeuit P adherebit S 16 hoc om. PRSbd aeclesia E eclesia S 17 et J21 quemammodum E 18 figuratę S etiam] eu.m (eu in rcu. m. 2) R figurata RS 19 sara SSbd hismahel S hismael b ismael d 20 quur (alt. u a. I. m. 1) E,PR 21 amittant RI admittant b 23 ciuum E1 talem om. PB 24 homini S 25 ciuo E1 )

Sequitur, ut uideamus de ligno scientiae dinoscendi bonum et malum. prorsus et hoc lignum erat uisibile et corporale sicut arbores ceterae. quod ergo lignum esset, non est dubitandum; sed cur hoc nomen acceperit, requirendum. mihi autem etiam atque etiam consideranti dici non potest quantum placeat illa sententia non fuisse illam arborem cibo noxiam — neque enim qui fecerat omnia bona ualde in paradiso institueret aliquid mali - sed malum fuisse homini transgressionem praecepti. oportebat autem, ut homo sub domino deo positus alicunde prohiberetur, ut ei promerendi dominum suum uirtus esset ipsa oboedientia, quam possum [*]( 3 cf. m Reg. 19, 8 9 cf. m Reg. 17, 16 21 cf. Gen. 1, 81 ) [*]( 2 aliquid tamen om. S habuit] habuit tamen aliquid S colliride E corrilide 8 collyrida b 3 uSdicauit IPb 4 dubitauimus Ei ciuum Et 7 occasu EIPB ciuo El preatitit S 8 tam] tamqwm E 9 reficerSt b nec deficerent in mg. m. 2 P deficergt b 12 uel om. El puluere (u fin. retract. m. 2) R 15 cop. IIII E; hinc incipiunt Eugippti Excerpta p. 196 ed. Kndll scientiae om. S di- noscentiae S dignoscendi bd 16 boni et malitf etfin.] ac bd 18 acciperit Rl 19 autem om. Eug. 20 ciuo El 22 instituerit S iostituerat bd mali (i in ras.) B 24 aliunde BIBb promerendo PR 25 possumus S )

Flumen autem exiit de Eden, quod inrigabat paradisum, et inde diuisum est in quattuor partes. ex his uni nomen estPhison, hoc est quod circuit totam terram Euilat, ubi est aurum; aurum autem terrae illius bonum et ibi est carbunculus et lapis prasinus. et nomen flumini secundo Geon, hoc est quod circuit totam terram Aethiopiam. flumen autem tertium Tigris, hoc est quod fluit contra Assyrios. flumen autem quartum Euphrates. de his fluminibus quid amplius satagam confirmare, quod uera sint flumina nec figurate dicta, quae non sint, quasi tantummodo aliquid nomina ipsa [*](15 Gen. 2, 10-14 ) [*]( 2 esse et] esset S 4 esset] ê*- R dift S 5 aliquid ei bd 7 illo b 8 ederet] non ederet S figurata (s. I. m. 1 add. t futnra) S transgressio (gres s. I. add. m. 2) P 9 poene RS discerneret (8. I. add. m. 2 at disceret) E 10 fin. et om. b ex 81 11 in om. E quoddam aere bd 12 indidem] inde ItSbd 13 illum R1 15 aedem PS aedenij 17 fyson (phis5 6) ex his uni nomen est PRb hoc est om. PRb 18 euilath Sbd aurum autem] et aurum S 20 fluminis secundi E geo b 21 ethiopiam PIiS aethiopiae bd 22 tygris 8 hoc om. S est om. Sb quod fluit om. Et contra om. S 23 eufrates EPRS his] his autem PRbd 24 figuratae ES figurat.e P )

Et sumsit dominus deus hominem, quem fecit, et posuit eum in paradiso ut operaretur et custodiret. et praecepit dominus deus Adae dicens: ab omni ligno quod est in paradiso escae edes; de ligno autem cognoscendi bonum et malum non manducabitis de illo. qua die autem ederitis ab eo, morte moriemini. cum superius breuiter dixerit deum plantasse paradisum et constituisse ibi hominem, quem finxerat, recapitulauit, ut narraret, quomodo sit paradisus constitutus. nunc ergo et illud recapitulando commemorauit, quomodo ibi deus posuerit hominem, quem fecit. uideamus itaque, quid sit, quod dictum est: ut operaretur et custodiret. quid operaretur uel quid custodiret? numquid forte agriculturam dominus uoluit [*]( 14 Gen. 2, 15—17 ) [*]( 3 cap. V E ipsae 81 5 scribtura EP 6 issc] esse S iisse d 7 tracţtus E tractos S 8 noti EPRS 10 terras b aeden PR aedem S 12 adque Et 18 opacabant] pacabant S occupabant b 14 sumpsit E2RSbd dominus om. EPB; sed confer 248, 7 17 aescae S esca PRlbd escam (e. l. m. 2; nam m. 1 om.) E,R2; sed cf. Locut. in Heptat. lib. I VII 18 manducauitis Et 19 quo bd diae (a exp. m. 1) P comederitis 8 ab] de S 20 dixerit breuiter S 25 operaretur (re 8. l. m. 1) E quid-custodiret om. b uel] et d 26 agriculturam (alt. n a. I. m. 1) R )

Quod enim maius mirabiliusque spectaculum est aut ubi magis cum rerum natura humana ratio quodammodo loqui potest, quam cum positis seminibus, plantatis surculis, translatis arbusculis, insitis malleolis tamquam interrogatur quaeque uis radicis et germinis quid possit quidue non possit, unde possit, unde non possit, quid in ea ualeat numerorum inuisibilis interiorque potentia, quid extrinsecus adhibita diligentia, inque ipsa consideratione perspicere, quia neque qui plantat est aliquid neque qui rigat, sed qui incrementum dat, deus, quia et illud operis, quod accedit extrinsecus, per illum accedit, quem nihilominus creauit et quem regit atque ordinat inuisibiliter deus?

Hinc iam in ipsum mundum uelut in quandam magnam [*]( 20 I Cer. 3, 7 ) [*]( 1 cap. VI E eum om. S 2 arbitremur Eb arbitramur PR 3 uideamus PRlb noluptate RI agriculari S agricolare b 4 in] in (8. Z. m. 2 at ad) E,R2 ad PRxbd quicquid E28 5 diliciarum R agriculturaiTi E errat E 6 accedebat S auersi 8 terrae (s. I. m. 2 af ra) E terra PRSbd 7 exhilaratio] ex illa ratio S 9 ipse 8 anim,ae (i eras.) E anime P 13 enim 8. I. m. 1 8 mirabilius quae R 15 seminibua (e na.1 ex i) E traslatis Sl 16 arbustulis b insitisj inser- tis S maleolis R 20 inquae. ES prospicere S plantant P 21 regat (sic) P incrimentum P 23 nihilhominus S reget S 24 adquc E I 25 Hinc excerpsit Eugippius ed. KtVlll p. 21)3 -204, 17 uelud RS ) [*](16* )

. Sicut autem in arbore id agit agricultura forinsecus, ut illud proficiat, quod geritur intrinsecus, sic in homine secundum corpus ei, quod intrinsecus agit natura, seruit extrinsecus medicina, itemque secundum animam, ut natura beatificetur intrinsecus, doctrina ministratur extrinsecus. quod autem ad arborem colendi neglegentia, hoc ad corpus medendi incuria, [*](2 repperitur EPRS partem P1 3 et om. PRSbd Eug. administrationem Ex 4 qua] quę Sb incrimentum P 7 luminnria) lumina b noctisque u ex e m. 1) R 9 crescere] et crescere Eug. senescere] et senescere (seniscere P) PRabd 11 discere b societatis Rl 12 amministrari E7PR queque P 13 agantur Eug. terraena P 14 consolatur ]łl inquej inique (i m. 1 exp.) S lo eandem (n s. l. m. 1) S 16 naturale Rb quod crescit S 17 uo_ luntarium PR quod 51 19 & sentiat JB1 uoluntariae E uoluntari.e S 21 cap. VII E autem) enim S 23 eij et E 24 iternquel itfi quod b anima E1 26 neglegentiam P )

Ut custodiret autem quid? an ipsum paradisum? contra quos? nullus certe uicinus metuebatur inuasor, nullus limitis perturbator, nullus fur, nullus adgressor. quomodo ergo intellecturi sumus corporalem paradisum potuisse ab homine corporaliter custodiri? sed neque scriptura dixit: ut operaretur et custodiret paradisum, dixit autem: ut operaretur et custodiret. quamquam si de graeco diligentius ad uerbum exprimatur, ita scriptum est: et accepit dominus deus hominem, quem fecit, et posuit eum in paradiso operari eum et custodire. sed utrum ipsum hominem posuit operari — hoc enim sensit, qui interpretatus est: ut operaretur — an eundem paradisum operari, id est ut homo paradisum operaretur, ambigue sonat et uidetur magis exigere locutio, ut non dicatur: operaretur paradisum, sed in paradiso.

Uerum tamen, ne forte sic dictum sit: ut operaretur paradisum, sicut superius dictum est: nec erat homo, qui operaretur terram — eadem quippe locutio est: operari terram, quae: operari paradisum — ambiguam sententiam ad [*]( 1 segnitiaip E umor E1PR 2 exitiabiles Et exsiciabilis R 5 «iustus abhorret (e ercu.) E iustas Sb aborret R arbor.e S a] a* (t ,eras.) E 7 uoluntate PRSlb 9 prudentibus (b 8. L m. 1) S 12 limitis (in mg at inimicus) b perturbator nullus. (sic distinct.) S adgressor nul. IUB S adgressor Ex aggressur Pl 14 scribtura EP 16 greco PRS 17 scribtum EP 20 interpraetatus ESR interpetratus P 22 ambiguae PlS 28 operetur E 26 ueruntamen S nec E )

Quodsi et illud intellegamus, ut paradisum operaretur et paradisum custodiret, operari quidem paradisum posset, sicut supra diximus, per agriculturam, custodire autem non aduersus inprobos aut inimicos, qui nulli erant, sed fortassis aduersus bestias. quomodo istuc? aut quare? numquid enim bestiae iam in hominem saeuiebant, quod nisi peccato non fieret? ipse quippe bestiis omnibus ad se adductis, sicut post commemoratur, nomina inposuit, ipse etiam sexta die lege uerbi dei cum omnibus communes cibos accepit. aut si erat iam, quod timeretur in bestiis, quonam pacto posset unus homo illum munire paradisum? neque enim exiguus locus erat, quem tantus fons inrigabat. custodire quippe ille deberet, si posset paradisum tali et tanta maceria communire, ut eo serpens non posset intrare; sed mirum, si, priusquam communiret, omnes serpentes inde posset excludere.

Proinde intellectum ante oculos cur praetermittimus? positus est quippe homo in paradiso, ut operaretur eundem paradisum, [*]( 10 Gen. 3, 18 ) [*]( 1 tractamus Pb tractemus (te 8. I. m. 2) R 3 custodira S 4 terram E 6 ei om. b optemperaret RS precipienti P domino suo precipienti S 10 inquid PR 12 quod (0 B. I. m. 1) R si a. I. m. 1 R 14 aduersum S 15 aduersum S 16 istud Rtbd 17 saeuiebat Pl fiere.t (n eras.) E 19 ipso PRS aexto PRSbd die 8 20 ciuos El cybos R aut] ut Ex 23 quippe] quidem .PB\'M 24 macheria E magis ui (in mg. at maceria) b conmunire 8 27 quur PR)

Est alius in his uerbis sensus, quem puto non inmerito praeponendum, ut ipsum hominem operaretur deus et custodiret. sicut enim operatur homo terram, non ut eam faciat esse terram, sed ut cultam atque fructuosam, sic deus hominem multo magis, quem ipse creauit, ut homo sit, eum ipse operatur, ut iustus sit, si homo ab illo per superbiam non abscedat; hoc est enim apostatare a deo, quod initium superbiae scriptura dicit. initium, inquit, superbiae hominis apostatare a deo. quia ergo deus est incommutabile bonum, homo autem et secundum animam et secundum corpus mutabilis res est, nisi ad incommutabile bonum, quod deus est, conuersus substiterit, formari, ut iustus beatusque sit, non potest. ac per hoc deus idem, qui creat hominem, ut homo sit, ipse operatur hominem atque custodit, ut etiam bonus beatusque sit. quapropter qua locutione dicitur homo operari terram, quae iam terra erat, ut ornata atque fecunda sit, ea locutione dicitur deus operari hominem, qui iam homo erat, ut pius sapiensque sit, eumque custodire, quod homo sua [*]( 17 Eccli. 10, 12 ) [*]( 3 ipse S sibi in ras. m 2 R .-ne (be eras.) R 4 ammitteret ER amitteret P accipit ER1 5 sibi 8. I. m. 1 R 6 quisquej quisquam b dicitur quisque S 7 custodire S 8 etiamsi] si (spat. init. lineae uacuo) S alteri (i add. m. 2) R salba P 10 immerito P 15 operaretur PRX 16 apostatare (pr. ta 8. I. m. 1) E 17 scribtura EP inquid P superbie S homini 8 himinis Rl 18 cap. VIII E 20 res est om. 8 est deus bd 21 substeterit R 23 ipsae S 24 loquutione P dicitur (ur s. I. m. 1) E 26 loquutione P. )

Proinde nullo modo uacare arbitror, sed nos aliquid et magnum aliquid admonere, quod ab ipso diuini libri huius exordio, ex quo ita coeptus est: in principio fecit deus caelum et terram usque ad hunc locum, nusquam positum est "dominus deus", sed tantum modo "deus". nunc uero. ubi ad id uentum est, ut hominem in paradiso constitueret eumque per praeceptum operaretur et custodiret, ita scriptura locuta est: et sumsit dominus deus hominem, quem fecit, et posuit eum in paradiso operari eum et custodire: non quod supra dictarum creaturarum dominus non esset deus; sed, quia hoc nec propter angelos nec propter alia, quae creata sunt, sed propter hominem scribebatur, ad eum admonendum, quantum ei expediat habere dominum deum, hoc est sub eius dominatione oboedienter uiuere quam licentiose abuti propria potestate, nusquam hoc prius ponere uoluit, nisi ubi peruentum est ad eum in paradiso conlocandum, operandum et custodiendum: ut non diceret sicut et cetera omnia superius: et sumsit deus hominem, quem fecit, sed diceret: et sumsit dominus deus hominem, quem fecit, et posuit eum in paradiso operari eum, ut iustus esset, et custodire, ut tutus esset, ipsa utique dominatione sua, quae non est illi, sed nobis utilis. ille quippe nostra seruitute non indiget, nos uero dominatione illius indigemus, ut operetur et custodiat nos. et ideo uerus solus est dominus. quia non illi ad suam, sed ad nostram utilitatem salutemque [*]( 5 Gen. 1, 1 10 Gen. 2, 15 ) [*]( 2 contempnens BS 4 ammonere EPB 5 exj in b ceptus 8 9 eumque (que s. I. m. 1) S eum quae R scribtura ElP 10 loquata P aumpsit EPPRSb deus dominus S 12 quo RS 14 sint S acribatur S 15 ammonendum EPR 16 obędienter S 18 paradisum b conlocandum E18 19 et fin. om. ES 20 sumpsit ElPRSb dominus deus b 21 sed-fecit add. in mg. m. 1 R om. b sumpsit E*PBSbd 28 custodiret (t fin. s. I.) R,B dominationg P 25 illius] ipsius 8 26 opeHretur BS dominus est S 27 illi] nulli (i 8. I. m. 1) B )

Neque enim tale aliquid est homo, ut factus deserente eo, qui fecit, possit aliquid agere bene tamquam ex se ipso: sed tota eius actio bona est ad eum conuerti. a quo factus est, et ab eo iustus, pius, sapiens beatusque semper fieri, non fieri et recedere, sicut a corporis medico sanari et abire, quia medicus corporis operarius fuit extrinsecus seruiens naturae intrinsecus operanti sub deo, qui operatur omnem salutem gemino illo opere prouidentiae, de quo supra locuti sumus. non ergo ita se debet homo ad deum conuertere, ut, cum ab eo factus fuerit iustus, abscedat, sed ita, ut ab illo semper fiat. eo quippe ipso, cum ab illo non discedit, eius sibi praesentia iustificatur et inluminatur et beatificatur operante et custodiente deo, dum oboedienti subiectoque dominatur.

Neque enim, ut dicebamus, sicut operatur homo terram. ut culta atque fecunda sit, qui, cum fuerit operatus abscedit, relinquens eam uel aratam uel satam uel rigatam uel si quid aliud, manente opere, quod factum est, cum operator abscesserit, ita deus operatur hominem iustum, id est iustificando [*]( 3 PB. 15, 2 9 Ps. 72, 28 17 cap. 9 ) [*]( 2 adiubaretur El 3 dixi] dii R inquid El 4 dpus] dfis E 5 eges] indiges 8 cap. VIIII E 9 adherere S 10 post tale uox erasa S factus ut b 11 eo om. EPR 12 conuerti ad eum bd 13 est om. b beatus que R 14 recidere P 16 opera.tur (n eras.) R 17 loquuti PR 18 ergo] enim S se] sccJ E deum] dominum PRbd 20 discedat El discedet S aibi] ipse bd presentia PRS 22 oboediente PR1 25 si quid] si quid ex sicut m. I R 26 operatur P abcesserit S )

Ille itaque operetur hominem bonum atque custodiat, qui incommutabiliter bonus est. semper ab illo fieri semperque perfici debemus inhaerentes ei et in ea conuersione, quae ad illum est, permanentes, de quo dicitur: mihi autem adhaerere deo bonum est, et cui dicitur: fortitudinem meam ad te custodiam. ipsius enim sumus figmentum creati, non tantum ad hoc, ut homines simus, sed ad hoc etiam, ut boni simus. nam et apostolus cum fidelibus ab inpietate conuersis gratiam, qua salui facti sumus, commendaret, gratia enim, inquit, salui facti estis per fidem; et hoc non ex uobis, sed dei donum est, non ex operibus, ne forte quis extollatur. ipsius enim sumus figmentum creati in Christo Iesu in operibus bonis, quae praeparauit deus, ut in illis ambulemus. et alibi cum dixisset: cum timore et tremore uestram ipsorum salutem operamini, ne sibi putarent tribuendum, tamquam ipsi se facerent iustos et bonos, continuo subiecit: deus enim est, qui operatur in uobis. sumsit ergo dominus deus hominem, quem fecit, et posuit eum in paradiso operari eum, hoc est "operari in eo" et "custodire eum." [*]( 11 Ps. 58, 10 12 Ephes. 2, 10 15 Ephes. 2, 8-10 21 Phil. 2, 12. 13 24 Gen. 2, 15 ) [*]( 1 abscedente] absente Eb facit S 2 presente R 8 quia (i B. I. m. 1) R quia si] quasi S autem om. b etiam] si etiam S sed etiam b 4 sic«» (ut er.) R praesente sibi S inluminator S lumi- natur PR 5 tenebatur P 6 a.uersione (d eras.) R 7 operaetur (ae ex a) S 8 incummutabiliter 221 9 inherentes EPR 10 adherere ER 11 et om. Ev 12 ad] at PaRI creati om. PRSbd 13 ad om. El simus om. Pl 19 preparauit R 21 uestrum E 23 fecerint S iustos (o ex u) P 24 uobis] nobis b sumpsit PR1J2b 25 eum a. I. m. 1 S 26 eum-operari om. b custodira S )