De Genesi Ad Litteram

Et finxit deus hominem puluerem de terra et insufflauit in faciem eius flatum uitae. et factus est homo in animam uiuentem. hic primo uidendum est. utrum ista recapitulatio sit, ut nunc dicatur, quomodo factus sit homo, quem sexto illo die factum legimus. an uero tunc quidem, cum fecit omnia simul, in his etiam hominem latenter fecit, sicut fenum terrae antequam esset exortum, ut eo modo et ipse, cum iam esset in secreto quodam naturae aliter factus, sicut illa, quae simul creauit, cum factus esset dies, accessu temporis etiam isto modo fieret, quo in hac perspicua forma uitam gerit, uel male uel bene, sicut fenum, quod factum est, antequam exoreretur super terram, accedente iam tempore et fontis illius inrigatione exortum est. ut esset super terram.

Prius ergo secundum recapitulationem id conemur accipere. fortassis quippe ita homo factus sit in die sexto, sicut dies ipse primitus factus est, sicut firmamentum. sicut terra et mare. neque enim haec dicenda sunt ante in quibusdam primordiis iam facta latuisse ac deinde in hanc faciem, qua mundus exstructus est. accessu temporis tamquam exorta claruisse, sed ab exordio saeculi, cum factus est dies, conditum mundum, in cuius elementis simul sunt condita, quae post accessu temporis orerentur. uel frutecta uel animalia quaeque secundum suum genus. nam nec ipsa sidera credendum est in elementis mundi primitus facta atque recondita accessu postea temporis extitisse atque in has enituisse formas, quae [*]( 2 Gen. 2, 7 ) [*]( 2 Explicuerunt capitala incipit liber sextus feliciter deo gratias fol. 84 E 3 insuflauit El 4 uiuam S 7 fecit om. S latenter ho- minem bd 8 foenum (0 s. I. m. 1) S faenum PRC 10 esset] est PRSbd. 12 pspicua S sicutitf foenum JS faenum PRC 13 exoriretur SR*Cbd 14 inrigatione El 16 cap. I E 18 6 factus est (6 exp. m. 1) S 19 dicenda sunt haec S 20 ac] hac R deinde (n s. I. m. 1) S hanc (n s. I. tn. 1) E 21 extructus EP 24 orirentur SCbd fruteta b et ftligne 25 genus suum b 27 temporis postea S )

Accipiamus ergo eum sexto ipso die in hac perspicua uisibilique forma de limo fictum, sed tunc non commemoratum, quod nunc recapitulando insinuatur, et uideamus, utrum nobiscum ipsa scriptura concordet. sic certe scriptum est, cum adhuc diei sexti opera narrarentur: et dixit deus: faciamus hominem ad imaginem et similitudinem nostram; et habeat potestatem piscium maris et uolatilium caeli et omnium pecorum et omnis terrae et omnium repentium, quae repunt super terram. et fecit deus hominem, ad imaginem dei fecit eum: masculum et feminam fecit eos. et benedixit eos deus dicens : crescite et multiplicamini et inplete terram et dominamini eius et habete potestatem piscium maris et uolatilium caeli et omnium pecorum et omnis terrae et omnium reptilium repentium super terram. iam ergo de limo formatus erat et illi iam soporato mulier ex latere facta erat. sed hoc commemoratum non erat, quod nunc recapitulando commemoratum est. neque enim sexto die factus est masculus et accessu temporis postea facta femina; sed fecit eum, inquit; masculum et feminam fecit eos et benedixit eos. quomodo ergo iam homine in paradiso constituto mulier ei facta est? an et hoc praetermissum scriptura recoluit? nam sexto illo die etiam paradisus [*]( 11 Gen. 1, 26-28 ) [*]( 1 perfectionis senario S 2 homo s. l. tn. 1 S 3 in om. S 4 foeuum S faenum PJRC 8 fictum (s. l. m. 2 a! fac) E,PR2 factum RlSb non om. S II narrarentur (ra s. I. m. 1) S lo reppunt R 17 feminam El 18 deus] dominus E 19 eis S 22 superato Rl 23 facta] iam facta PMSCbd hoc] hoc tunc bd 26 facta est S faemina P inquid P 27 homine. (m er.) P 28 paradyso S )

Quantamlibet enim homo cogitet facilitatem, qua deus etiam haec simul cum ceteris fecit, uerba certe hominis nouimus nisi per temporales morulas emitti uoce non posse. cum ergo uerba hominis audimus, uel cum animantibus uel cum mulieri nomen inposuit uel cum secutus etiam dixit: propter hoc relinquet homo patrem suum et matrem et coniungetur uxori suae; et erunt duo in carne una. quibuslibet syllabis ista sonuerint, nec duae quaecumque in his uerbis syllabae simul sonare potuerunt, quanto minus haec omnia cum his, quae simul creata sunt, simul fieri! ac per hoc aut et illa omnia non simul ab ipso summo exordio saeculorum, sed per moras atque interualla temporum facta sunt diesque ille non spiritali sed corporali substantia primum conditus uel circuitu lucis nescio quomodo uel emissione et contractione mane ac uesperam faciebat; aut. si consideratis omnibus, quae superioribus sermonibus pertractata sunt, probabilis ratio persuasit illum diem spiritalem sublimiter ac primitus conditum lucem quandam sapientem uocatum esse diem, cuius praesentia per ordinatam cognitionem conditioni rerum in numero senario praeberetur, atque huic sententiae scripturae uerba congruere, quod ait postea: cum factus dies est, fecit deus caelum et terram et omne uiride agri, antequam esset super terram, et omne fenum [*]( 10 Gen. 2, 24 25 Gen. 2, 4. 5 ) [*]( 1 conlocatus El collocatus est PSbd collocatus e»* (st paene er.) R 2 inposuit E1R 6 simul haec S 7 morulas om. 81 9 sequutus PRC 10 matrem suam S 11 coniungitur PR duo] ambo RCtb una carne E 12 sonuerunt b 14 his] iis Rd cum uoce ac inc. cap. II E 17 substancia R 20 pertracta E 22 conditam EPRSCb esse uocatum S 23 praesentiam E conditioni J cognitioni b 26 est dies PRSbd 27 foenum S faenum PRC )

Huc accedit, quod ipsa etiam uerba, quibus narratur, quomodo deus paradisum plantauerit in eoque hominem, quem fecerat, conlocarit ad eumque adduxerit animalia, quibus nomina inponeret, in quibus cum adiutorium simile illi non fuisset inuentum. tunc ei mulierem costa eius detracta formauerit, satis nos admonent haec non ad illam operationem dei pertinere, unde requieuit in die septimo, sed ad istam potius, qua per temporum cursus usque nunc operatur. cum enim paradisus plantaretur, ita narrat: et plantauit deus paradisum in Eden ad orientem et posuit ibi hominem, quem finxerat. et eiecit deus adhuc de terra omne lignum pulchrum ad aspectum et bonum ad escam.

Cum ergo dicit: eiecit adhuc de terra omne lignum pulchrum ad aspectum, manifestat utique, quod aliter nunc eiecerit de terra lignum, aliter tunc, cum tertio die produxit terra herbam pabuli seminantem semen secundum suum genus et lignum fructuosum secundum suum genus. hoc est enim: eiecit adhuc, super illud scilicet. quod iam eiecerat: tunc utique potentialiter et causaliter in opere pertinente ad creanda omnia simul, a quibus consummatis in die septimo requieuit, [*]( 2 Eccli 18, 1 16 Gen. 2, 8. 9 20 Gen. 2, 9 ) [*]( 1 exoriretur SCbd adtestari El 3 est] est enl (ent s. I. m. 1) R 4 fietus] factus RISb 5 sint El sunt EWJRSbd 6 ad om. S 7 qua 22 operatur huc ac om. P1 8 accidit S 10 conlocauit E collocarit PRd collocauerit b 11 inponeret E1 13 ammonent WPRC 14 in s. I. m. 1 S 15 quo S 16 narrar?t E 17 aedem El eden S 18 quam R 19 pulchrum (1 a. I. m. 1) R et — uers. 21 aspectum om. S 20 dicit ergo PBCbd 21 adspectum (ubique ads.) d 22 eicerit B 23 pauuli E1 genus suum Sd )

Nisi forte quis dicat non omne ligni genus tertio die creatum. sed dilatum aliquid, quod sexto crearetur, cum homo factus est atque in paradiso constitutus. sed quae die sexto creata sint, apertissime scriptura declarat, anima. uiua scilicet secundum unumquodque genus quadrupedum et repentium et bestiarum et ipse homo ad imaginem dei masculus et femina. proinde potuit praetermittere, quomodo sit homo factus, quem tamen ipso die factum esse narrauit, ut recapitulando postea, quemadmodum etiam factus fuerit, intimaret, hoc est de terrae puluere, et mulier illi de latere, non tamen aliquod creaturae genus praetermittere, uel in eo, quod dixit deus: fiat, siue: faciamus, uel in eo, quod dicitur: sic est factum, siue: fecit deus. alioquin frustra per singulos dies tam diligenter distincta sunt omnia, si permixtionis dierum potest ulla suspicio residere, ut, cum herba et lignum diei tertio sit adtributum, aliqua ligna etiam sexto die creata esse credamus, quae ipso sexto die scriptura tacuerit.

Postremo, quid respondebimus de bestiis agri et uolatilibus caeli. quae adduxit deus ad Adam, ut uideret, quid ea uocaret? quod ita scriptum est: et dixit dominus deus: non bonum est esse hominem solum; faciamus illi adiutorium secundum ipsum. et finxit deus adhuc de terra omnes bestias agri et omnia uolatilia caeli et adduxit illa ad Adam, ut uideret, quid uocabit illa: [*]( 22 Gen. 2, 18-22 ) [*]( 3 cap. IIII E tercio R 5 paradvso S sexto die PRSCbd 6 sunt bd 7 unumquoque ElSl 8 uestiarum El femina El 10 esse] ipse (in mg. m. 2 add. af esse) Pb 11 etiam quemadmodum S quemammodum JR1 fuerit factus S 13 pretermittere P 14 dicitur] dictum est in ras. S et sic b 15 siue] uel b 17 suspitio R die R 18 creata-die itł mg. infer. m. 1 add. R 19 que R scribtura E 20 quod 81 22 uocauerit S 23 est bonum bd 24 deus om. R 25 celi S 26 uocabit scripsi: uocaret libri; sed cf. xt v.a).E35\'. ai>rd Tischendorfii et P. de Lagarde Gen. 2,19 et lib. VIIII cap. 1 huius edit. illa] ea 8 )

Neque enim dicendum est masculum quidem sexto die factum, feminam uero posterioribus diebus, cum ipso sexto die apertissime dictum sit: masculum et feminam fecit eos et benedixit eos et cetera, quae de ambobus et ad ambos dicuntur. aliter ergo tunc ambo et nunc aliter ambo : tunc scilicet secundum potentiam per uerbum dei tamquam seminaliter mundo inditam, cum creauit omnia simul, a quibus in die septimo requieuit, ex quibus omnia suis quaeque temporibus iam per saeculorum ordinem fierent, nunc autem secundum operationem praebendam temporibus, qua usque nunc operatur, et oportebat iam suo tempore fieri Adam de limo terrae eiusque mulierem ex uiri latere.

In qua distributione operum dei partim ad illos dies inuisibiles pertinentium, in quibus creauit omnia simul, partim ad istos, in quibus operatur cotidie \'quidquid ex illis tamquam inuolucris primordialibus in tempore euoluitur. si non inportune neque absurde scripturae uerba secuti sumus, quae nos ad haec distinguenda duxerunt, cauendum est, ne propter ipsarum rerum aliquanto difficilem perceptionem, quam tardiores adsequi non sufficiunt, putemur aliquid sentire ac dicere, quod scimus nos nec sentire nec dicere. quamquam enim praecedentibus sermonibus. quantum potuerim, lectorem praestruxerim, plures tamen arbitror caligare in his locis et putare ita fuisse prius hominem in illo dei opere quo simul omnia creata sunt, ut aliquam uitam duceret, ut dei locutionem ad se directam, [*](4 factum — die iu mg. m. 1 R 7 et om. b 12 prebendam S 13 tempore suo bd 16 in oni. S 17 istos] istos apositos R dispositos (in mg. aJ istos) P istos appositos bd cottidie ES quicquid RS illos S 18 exuolucris (sup. ex add. s. I. m. 1 in) S uoluitur EP*S importunae R 19 nequej atque PRbd scribturae EP sequuti PR 21 perą.ęceptionem (prim. e s. I. m. 1 add. et ae exp.) E adsequi El avt si que (v a. I. s in ras.) S 22 aliquid] aliud ER 24 prestruxerim S perstruxerim (s. I. m. 2 af p) E 26 post quo add cuncta bd omnia om. bd 27 et ut dei b locutione S loquutionem P directa S )

Sed rursus, si dixero non ita fuisse hominem in illa prima rerum conditione, qua creauit deus omnia simul, sicuti est non tantum perfectae aetatis homo, sed ne infans quidem, nec tantum infans, sed ne puerperium quidem in utero matris, nec tantum hoc, sed ne semen quidem uisibile hominis, putabit omnino non fuisse. redeat ergo ad scripturam, inueniet sexto die hominem factum ad imaginem dei, factos autem masculum et feminam. item quaerat, quando facta sit femina, inueniet extra illos sex dies; tunc enim facta est, quando deus de terra finxit adhuc bestias agri et uolatilia caeli, non quando uolatilia produxerunt aquae et animam uiuam, in qua et bestiae sunt, produxit terra. tunc autem factus est homo et masculus et femina : ergo et tunc et postea. neque enim tunc et non postea aut uero postea et non tunc; nec alii postea, sed idem ipsi aliter tunc, aliter postea. quaeret ex me: quomodo postea? respondebo: uisibiliter, sicut species humanae constitutionis nota nobis est, non tamen parentibus generantibus, sed ille de limo, illa de costa eius. quaeret: tunc quomodo? respondebo: inuisibiliter, potentialiter, causaliter, quomodo fiunt futura non facta.

Hic forte non intelleget. subtrahuntur enim ei cuncta, quae nouit, usque ad ipsam seminum corpulentiam. neque enim [*]( 1 Gen. 1, 29 ) [*]( 1 pauulum E1 seniinalg R 3 neque] atque S 4 si s. I. m. 1 R ita non S 5 secuti Sl 6 non 8. I. m. 1 S etatis R 8 nec (c 8. I. m. 1) S ne] nec PRbd putauit EPRS 9 cap. VI E 10 factos R2 11 quando] quomodo R1 14 et ante bestiae om. b 15 produxit E1 producte E2 de terra (de add. m. saec. XII) E et] ut b 16 enim s. I m. 1 S 18 iideni d quomodo poptea] quomodo PRSbd 19 uisibiliter] postea uisibiliter PRSbd 22 post quomodo sequuntur uerba u. 19 postea uisibiliter sqq. usque acl respondebo, nisi quod pro constitutionis redditur conditionis, in cod. S 24 intellegit S 25 nouerat b ipsa PR ) [*]( XXVIII. Aug. sect. III para 1. ) [*]( 12 )

Forte ergo animae eorum sexto illo die factae erant, ubi et ipsa imago dei recte intellegitur in spiritu mentis eorum, ut postea corpora formarentur? sed neque hoc credere scriptura eadem permittit. primo propter illam operum consummationem - quae non uideo quomodo possit intellegi, si defuit aliquid tunc non causaliter conditum, quod postea uisibiliter conderetur — deinde quia sexus ipse masculi et feminae nisi in corporibus esse non potest. quod si quisquam secundum intellectum et actionem tamquam utrumque sexum in una anima accipiendum putauerit. quid faciet de his, quae ad escam deus ipso die dedit de lignorum fructibus, quae nisi homini habenti corpus non utique congrua est? nam si et hanc escam figurate quisquam accipere uoluerit. recedet a proprietate rerum gestarum. quae primitus in huiusmodi narra- . tionibus omni obseruatione fundanda est. [*]( 8 Eccli. 18, 1 ) [*]( 3 conserta] conseruata S 5 ille S intellega S qua tQ P 6 scribtura E 7 hominem factum b 11 nam] cd b 12 ilIo. (s eras.) E eos s. l. m. 1 R illos E 13 permittit (i fin. ex a) R permittat Pb 14 cap. VIII E die illo bd diae P erant E1, (e ex f) P 15 recte R 16 conformarentur b eadem scriptura PRSbd 17 prima b 24 dedit die b 25 si et] etsi b 26 figuratae ER accipere quisquam bd 28 fuudata b )

Quomodo, inquit. ergo loquebatur eis. qui nondum audiebant nec intellegebant, quia nec erant, qui uerba perciperent? possem respondere sic eos adlocutum deum, quemadmodum Christus nos nondum natos et tam longe post futuros, nec tantum nos, sed etiam eos omnes, qui futuri sunt post nos. omnibus enim dicebat, quos suos futuros uidebat: ecce ego uobiscum sum usque in consummationem saeculi; sicut deo notus erat propheta, cui dixit: priusquam te formarem in utero, noui te, sicut decimatus est Leui, cum esset in lumbis Abraham. cur enim non ita et ipse Abraham in Adam et ipse Adam in primis operibus mundi, quae deus creauit omnia simul? sed uerba domini per os carnis eius et uerba dei per ora prophetarum temporali corporis uoce proferuntur et omnibus syllabis suis congruas temporum moras sumunt atque consumunt; cum uero deus dicebat: faciamus hominem ad imaginem et similitudinem nostram; et habeat potestatem piscium maris et uolatilium caeli et omnium pecorum et omnis terrae et omnium repentium, quae repunt super terram, et: crescite et multiplicamini et replete terram et dominamini eius et habete potestatem piscium maris et uolatilium caeli et omnium pecorum et omnis terrae et omnium repentium, quae repunt super terram, et: ecce dedi uobis omne pabulum seminale seminans semen, quod est super omnem terram, et omne lignum fructiferum, quod habet in se fructum [*]( 6 Matth. 28, 20 8 Hier. 1, 5 10 cf. Hebr. 7, 9. 10 16 Gen. 1, 26-29 ) [*]( 1 ergo loquebatur inquit PRSbd inquid El 3 eos] illos b alloquutum PR quemammodum EPRl 4 et tam] etiam PRSbd poet işţų (corr. m. 1) S 6 dicebagt (n exp. m. 1) P futuros suos S 7 in] ad S 8 profeta E prophaeta R 9 formare Et 10 abrae b 13 ora] os El ora* (m eras, (?) P 15 uero (a. I. m. 2 at ergo) E 19 repentium] reptilium PBtl reppunt B 20 et crescite — 24 terram om. b 24 panulum El 25 semen? E ) [*](12* )

Nunc de homine quod coeptum est terminetur ea moderatione seruata, ut in profundo scripturae sensu magis praestemus diligentiam requirendi quam adfirmandi temeritatem. quia enim nouerat Hieremiam deus, priusquam eum formaret in utero, dubitare fas non est; apertissime quippe dicit: priusquam te formarem in utero, noui te. ubi autem illum nosset, antequam ita formasset, etsi nostrae infirmitati adsequi uel difficile uel inpossibile est - utrum in aliquibus propinquioribus causis, sicut Leui in lumbis Abrahae decimatus est, an in ipso Adam, in quo genus humanum tamquam radicaliter institutum est; et in eo ipso utrum iam cum de limo formatus esset, an causaliter in his operibus [*]( 20 Hier. 1, 5 ) [*]( 1 seminalis in mg. m. 1 R 2 aeris-onmem om. S 8 summa. eius PRSbd qua Et 4 instraepebat E 5 inferebat Si 6 hominem quae R 7 radicerp E 8 quando] Unde R quando condebat om. EP18 unde] omne unde b 9 post saecula inc. cap. VIIII E 10 autem] autem etiam E 11 quaę Pl 12 etiam om. b praeceditj praecellit b opportunioribus Pbd 15 ceptum E coeptum (0 8. I. m. 1) S 17 prestemus E adfirmandi El 18 deus] dfis S 21 antaequam P1 antequam ilJtnii (illum exp. m. 1) S 22 adsequi E1 24 humanum genus b humanum] hominum S 26 post an add. cum bd )

Nec tamen frustra scriptum est nec infantem mundum esse a peccato, cuius est unius diei uita super terram, et illud in psalmo: ego in iniquitatibus conceptus sum, et in peccatis mater mea me in utero aluit, ed quod in Adam omnes moriuntur, in quo omnes peccauerunt. nunc autem liquido teneamus, quaelibet parentum merita traiciantur in prolem, quaecumque gratia dei, antequam nascatur, quemque sanctificet, nec iniquitatem esse apud deum nec boni maliue agere quemquam, quod ad propriam personam pertineat, antequam natus est, illamque sententiam, qua nonnulli putant alibi peccasse magis minusque animas et pro diuersorum meritis peccatorum in diuersa corpora esse detrusas, apostolicae non conuenire sententiae, cum apertissime dictum sit nihil egisse nondum natos siue boni siue mali. [*]( 2 cf. Ephes. 1, 4 12 cf. Rom. 9, 11 15 cf. lob. 14. 5 16 Ps. 50, 7 17 cf. Rom. 5, 12 ) [*]( 2 praedistinauit PRS 4 in fine šiue-commemol\'aui om. Sl 5 scriuulosius ElPR 7 aeditus (a exp. m. 1) S 8 aetat.s P seu] sine (bis) bd seu bene seu male S 9 ante b 11 illa apostolica b 12 rebeccae utero PRSbd 17 in utero mater mea me aluit S 20 prole E1 quemque] quaeque El 22 pertineant S 25 de?trusas (s m. 1 exp.) S 26 apertissimae R 27 siue—siuej seu—seu PRSbd )

Ac per hoc alia quaestio est suo loco retractanda, quid de peccato primorum parentum, qui duo soli fuerunt, generis humani contraxerit uniuersa consparsio; nihil tamen talium mcritorum habere potuisse hominem, antequam de terrae puluere fictus esset, antequam suo tempore uiueret, nulla quaestio est. sicut enim Esau et Iacob, quos nondum natos dixit apostolus nihil egisse boni uel mali, non possemus dicere traxisse aliquid meriti de parentibus, si nec ipsi parentes egissent aliquid boni aut mali, nec genus humanum peccasse in Adam, si ipse non pecasset Adam — non autem peccasset Adam, nisi iam suo tempore uiueret, quo posset uiuere siue bene siue male —: ita frustra peccatum eius seu recte factum requiritur, cum adhuc in rebus simul creatis causaliter . conditus nec uita propria iam uiuebat nec in parentibus erat sic uiuentibus. in illa enim prima conditione mundi, cum deus creauit omnia simul, homo factus est, qui esset futurus — ratio creandi hominis, non actio creati.

Sed haec aliter in uerbo dei, ubi ista non facta, sed aeterna sunt, aliter in elementis mundi, ubi omnia simul facta futura sunt, aliter in rebus, quae secundum causas simul creatas non iam simul, sed suo quaeque tempore creantur: in quibus Adam iam formatus ex limo et dei flatu animatus, sicut fenum exortum, aliter in seminibus, in quibus rursus quasi primordiales causae repetuntur de rebus ductae, quae secundum causas, quas primum condidit, extiterunt, uelut [*]( 6 cf. Rom. 9, 11 ) [*]( 1 alia] aliqua Rd 3 cons parsio (sic disting.) R conspersio b talium 8. I. m. 1 R 5 fipctus (n exp. m. 1) S finctus PRbd 6 nondam El 7 uel] aut PRSbd possumus b possemus (sup. e m. 1 pos. i) P 12 rectae R 13 requiretur S 14 sic uiuentibus erat PRSbd 15 cum uoce in inc. cap. X E et Eug. Excerpta (ed Knoll p. 225, 21—235, 11) enim Oln. Eug. (ed. Knall. p. 225, 21) condicione Eug. 16 creauit omnia, simul homo sqq. Eug. Knoll 225, 21 omnia simul creauit bd 17 non] 1}Qţą. non (nota exp. m. 1) S 19 cum aliter inc. cap. XI E 21 creatis Sl quoque EPRlb 23 faenum PRSEug. 25 eltiterant Pb )

Si enim prima illa opera dei, cum simul omnia creauit, in suo modo perfecta non essent, ea procul dubio post adderentur, quae illis perficiendis defuissent, ut quaedam uniuersitatis perfectio ex utriusque constaret singulis quasi semis, uelut alicuius totius partes essent, quarum coniunctione ipsum totum, cuius partes fuerant, conpleretur. rursus, si ita essent illa perfecta, sicut perficiuntur, cum suis quaeque temporibus in manifestas formas actusque procreantur, profecto aut nihil ex eis post ea tempora fieret aut hoc fieret, quod ex istis, quae suo quaeque iam tempore oriuntur, deus non cessat operari. nunc autem, quia et consummata quodam modo et quodam modo inchoata sunt ea ipsa, quae consequentibus euoluenda temporibus primitus deus simul omnia creauit, cum faceret mundum — consummata quidem, quia nihil [*]( 1 erba (bis) S 2 modus b et (t ex x m. 1) E »occultis P 3 atque s. l. m. 1 S 4 erba E1S 6 fruteta b 7 qua E Eug.: quae PRSbd nunc usque S 9 traxerunt Eug. 11 manifestam (m exp. m. 1) S speciS 81 12 exorirentur RSbd 13 illa prima R 15 in illis (in s. I. m. 2) R quedam R 16 ex om. Eug. utriusque E utrisque PRSbd seminis E 17 coniunctionem (m exp. m. 1) S 18 fuerunt E i§ta Sl 19 suis in mg. add. P 20 creantur PRb nihil (I s. I. m. 1) P 21 post ea scripsi: postea lib. tempora] per tempora PRSbd Eug. 23 curn nunc inc. cap. XII E et] iam et Sbd et quodam modo in mg. add. P om. 121 24 incoata PR 25 omnia simul PRbd 26 quia] quoniam b )

Hic igitur si quis inquirat, quomodo consummauit et quomodo inchoauit — neque enim alia consummauit, alia inchoauit, sed eadem ipsa utique, a quibus in die septimo requieuit — ex his. quae supra diximus, clarum est. consummasse quippe ista intellegimus deum. cum creauit omnia simul ita perfecte, ut nihil ei adhuc in ordine temporum creandum esset, quod non hic ab eo iam in ordine causarum creatum esset, inchoasse autem, ut, quod hic praefixerat causis, post inpleret effectis. proinde formauit deus hominem puluerem terrae, uel limum terrae — hoc est de puluere uel limo terrae — [*]( 8 Gen. 2, 1-3 23 Gen. 2, 7 ) [*]( 2 cursibus (bu s. I. m. 1) S in s. I. m. 1 S caussaliter P per 8 per quaedam Eug. quae quaedam (corr. m. 1) S 5 exserenda PRd exercenda Sb ammonendum EPR 8 scribtum E consuipmata E 9 terram E conpositio] consummatio Eug. eorum] illorum PRbd Eug. JO post fecit sequitur: et requieuit deus in die septimo ab omnibus operibus suis, quae fecit, in bd benedit Pl 12 inchota E sequere.tur (n er.) R in om. PRbd 13 que P 15 cap. XIII E consuipmauit E 16 consuipmauit E 18 his] iis bd 19 perfectae R 21 in s. I. m. 1 E ordinS b 22 inchoasset d praedixerat Ex; sed cf. 192, 18 causis post (sis post in ras.) S 23 a uoce proinde cap. XlIII E 24 limo] de limo S )

Iam ergo uideamus, quomodo eum fecerit deus, primum de terra corpus eius, post etiam de anima uidebimus, si quid ualebimus. quod enim manibus corporalibus deus de limo finxerit hominem, nimium puerilis cogitatio est, ita ut, si hoc scriptura dixisset, magis eum, qui scripsit, translato uerbo usum credere deberemus, quam deum talibus membrorum liniamentis determinatum. qualia uidemus in corporibus nostris. dictum est enim: manus tua gentes disperdidit, et: eduxisti populum tuum in manu forti et brachio excelso. sed pro potestate et uirtute dei positum huius membri nomen quis usque adeo desipit, ut non intellegat?

Nec illud audiendum est, quod nonnulli putant, ideo praecipuum dei opus esse hominem, quia cetera dixit, et facta sunt. hunc. autem ipse fecit, sed ideo potius, quia hunc ad imaginem suam fecit. nam illa, quae dixit et facta sunt, ideo sic scriptum est, quia per uerbum eius facta sunt, sicut per hominem hominibus dici potuit uerbis, quae temporaliter cogitantur et uoce proferuntur. non sic autem loquitur deus, nisi cum per creaturam corporalem loquitur. sicut Abrahae, sicut Moysi, sicut per nubem de filio suo. ante omnem uero creaturam, ut esset ipsa [*]( 16 Ps. 43, 3 17 Ps. 135, 11. 12 23 cf. Ps. 148, 5 ) [*]( 1 suflauit EP insufflauit Sd Eug. 2 praedistinatus S 3 saecula S praescientia (ci 8. l. tn. 1) S prescientia P 4 consummatae ElS 5 inchoatae ES consummatos E 9 eum] cum eum E formauerit S 10 uideuimus El uidemus 81 11 ualeuimus El 14 talium Eug. (ed. Kndll 228, 12) 15 lineamentis d 17 bracchio Eug. 20 cap. XV E precipuum S 24 sic om. S 27 corpuralem creaturam bd mosi P 2d uero omnem PRbd )

Nec dicendum est: "hominem ipse fecit, pecora uero iussit, et facta sunt"; et hunc enim et illa per uerbum suum fecit, per quod facta sunt omnia. sed quia idem uerbum et sapientia et uirtus eius est, dicitur et manus eius non uisibile membrum, sed efficiendi potentia. nam haec eadem scriptura, quae dicit, quod deus hominem de limo terrae finxerit. dicit etiam, quod et bestias agri de terra finxerit. quando eas cum [*]( 1 cf. Ioh. 1, 1. 8 4 Ps. 101, 26 6 Ps. 94, 5 16 Ps. 48, 18 21 cf. Ioh. 1, 3 ) [*](1 aput LnP 5 manum P imo] uno b quasij tamquam S 6 scribtum El 7 arida 8 terram om. PRSbd eius om. S 8 honorfi bp J;lQTęm (exp. m. 1) P honore. (m er.) R uelud R 9 sunt b 11 ad imaginem suam hominem bd 12 hoc om. S prestat E praestat (aestat in ras. et in mg. add. m. 2 id est eicellit) R 15 enim et] etenim d enim R\'b 17 est a. I. 1. 1 R 19 iussit (in mg. ai dixit) b 21 cap. XVI E 22 membrum (in mg al uerbum) b 28 faciendi b haec] et b om. Eug. 25 et s. l. m. 2 E om. PRSbd uestias El )

Sed quomodo eum fecit deus de limo terrae? utrum repente in aetate perfecta, hoc est uirili atque iuuenali, an sicut nunc usque format in uteris matrum? neque enim alius haec fecit quam ille, qui dixit: priusquam te formarem in utero, noui te, ut illud tantum proprium habuerit Adam, quod non ex parentibus natus est, sed factus ex terra, eo tamen modo, ut in hoc perficiendo et per aetates augendo hi temporum numeri complerentur, quos naturae humani generis [*]( 2 Gen. 1, 25 16 cf. Col. 3, 2 21 Hier. 1, 5 ) [*](1 ad Adam adduxit bd 3 si] sic S ergo] enim b 6 corpus sed secundum in om. Pl 7 loquimur S loquamur b cap. XVII E 9 amoneretur P ammoneretur F?R 10 uolu»ptas (m er.) R tera El 11 album El cuncta] cunc P1 cuncta pecora b prostata iZ1 congruit (i ex e m. 1) S 12 eiusdem b lineamenta d 14 erectus S erectum (e init. s. I. m. 1) E 16 natura S maximae R utq; R sursum (s init. ex r m. 1) E sapiapt E sapiant S 17 sunt exp. m. 1 S om. bd Eug. 18 fecit eum bd 19 iuuenili bd 21 facit E2PRSbd 23 factus est E 24 in om. Eug. proficiendo EzP hi. (i er.) R 25 augerentur is. I. m. 2 add. ai cOplerentur) E )

Quis enim nescit aquam concretam terrae, cum ad radices uitis uenerit, duci in saginam ligni illius atque in eo sumere qualitatem, qua in uuam procedat paulatim erumpentem atque . in ea grandescente uinum fiat maturumque dulcescat, quod adhuc feruescat expressum et quadam uetustate firmatum ad usum bibendi utilius iucundiusque perueniat? num ideo dominus lignum quaesiuit aut terram aut has temporum moras, cum aquam miro conpendio conuertit in uinum, et tale uinum, quod etiam ebrius conuiua laudaret? numquid adiutorio temporis eguit conditor temporis? nonne certis dierum numeris suo cuique generi adcommodatis omnis natura serpentum coalescit, formatur, nascitur, roboratur? num expectati sunt hi dies, ut in draconem uirga conuerteretur de manu Moysi et Aaron? nec ista cum fiunt, contra naturam fiunt, nisi nobis, quibus aliter naturae cursus innotuit, non autem deo, cui hoc est natura, quod fecerit. [*]( 7 cf. Gen. 1, 2 17 cf. Ioh. 2, 9. 10 22 cf. Exod. 7, 10 ) [*]( 1 adtributos El non om. El; 8. I. add. m. 2 ai no 6 S ac] et Eug. hac R cap. XVIII E certes 81 4 qualitatibus quae R 5 adtribuit E1 7 adligauit El 8 ut-superferatur a. I. m. 1 S 10 nesciat S concretam El 11 sagina Eug. (Knöll 231, 4) 12 qua (a in ras.) R 13 grandescentem E naturam qui R 14 expraessum R 15 uiuendi E1 iocundiusque PSSb proueniat E1 Eug. ideo] quid S 17 aquas S compendio E*bd 18 ebrins etiam PRbd Eug. conbiba El 19 certis (i ex e m. 1) R 20 genera R accomodatis IPPRb 21 serpentiurn Pbd roboratur ex probatur m. 1 S 22 hii 1!;2p\'- hi. R dracljonem E drachonS P 28 mosi P 25 fecrit Rl )

Quaeri autem merito potest, causales illae rationes, quas mundo indidit, cum primum simul omnia creauit. quomodo sint institutae: utrum ut, quemadmodum uidemus cuncta nascentia uel fruticum uel animalium, in suis conformationibus atque incrementis sua pro diuersitate generum diuersa spatia peragerent temporum, an ut, quemadmodum creditur factus Adam. sine ullo progressu incrementorum uirili aetate continuo formarentur. sed cur non utrumque illas credimus habuisse, ut hoc ex eis futurum esset, quod facturo placuisset? si enim illo modo dixerimus, incipit contra ipsas factum uideri non solum etiam illud de aqua uinum, sed et omnia miracula, quae contra naturae usitatum cursum fiunt; si autem isto modo, multo erit absurdius istas ipsas cotidianas naturae formas et species contra illas primarias omnium nascentium causales rationes suorum temporum peragere spatia. restat ergo, ut ad utrumque modum habiles creatae sint, siue ad istum, quo usitatissime temporalia transcurrunt, sine ad illum, quo rara et mirabilia fiunt, sicut deo facere placuerit, quod tempori congruat.

Uerum tamen sic factus est homo, quemadmodum illae primae causae habebant, ut fieret primus homo, quem non ex parentibus nasci, qui nulli praecesserant, sed de limo formari oportebat secundum causalem rationem, in qua primitus factus erat. nam si aliter factus est, non eum deus in illorum sex dierum operibus fecerat. in quibus cum dicitur factus, ipsam causam utique fecerat deus, qua erat suo tempore homo futurus et secundum quam fuerat ab illo faciendus, qui simul et consummauerat inchoata propter perfectionem [*]( 1 cap. XVIIII E ille R 3 quemammodum PR 4 fru.ticum R 6 peragerent (a sup. e m. 1) S quemammodum EPRlS 8 formaretur EP conformarentur bd 9 1;11]. habuisse (ha exp. m. 2) P facturo] factori bd 10 inquipit Et incipiet Rbd 11 et 8. I. m. 1 S 13 multum b ipsas istas bd cottidianas E 16 auiles El abiles Sl creaturf (in mg af create) b 17 istt1ą (corr. m. 1) S usitatissimae R 18 facere] placere El 20 quemammodum EPR 28 consUlllmauerat E consummauerat has perspicuas species producens inchoata sqq. b )

Nam et nos pro captu infirmitatis humanae iam in ipsis rebus tempore exortis possumus nosse, quid in cuiusque natura sit, quod experimento perceperimus; sed utrum etiam futurum sit ignoramus. est quippe in natura huius, uerbi gratia, iuuenis, ut senescat; sed utrum etiam hoc sit in dei uoluntate, nescimus. sed nec in natura esset, nisi in dei uoluntate prius fuisset, qui condidit omnia. et utique occulta ratio est senectutis in corpore iuuenali uel iuuentutis in corpore puerili; neque enim oculis cernitur, sicut ipsa in puero pueritia, sicut iuuentus in iuuene, sed alia quadam notitia [*]( 1 inchoauerat rationes cansales flendorum mundo imprimens consummanda sqq. b consurpmanda E 2 primitns E mundo (n s. I. m. 1) R 4 quemammodum EPR formaturos S 5 iuuenili bd 7 fecerat Eug. (Knoll 232, 27) a uoce si incip. cap. XX E 8 ut et] ut 8 9 alt. id] ideo b prius ct om. b 11 constitutione PR constitutiong b 12 etiam] enim Eug. (ed. Kndll 233, 3) 13 quam] quod b 14 etift s. l. m. 2 P 16 est rerum necessitas S rerum necesaitas est PRbd 18 noscere b 19 quod] quam b 21 post senescat addita sunt uerba uers. 19 sed utrum-senescat tn. 2 in mg. R hoc sit etiam PRS hoc etiam sit bd 24 iuuenili bd iuuentatis Eug. 26 iuuentas Eug. )

Sed fortassis in mundo est, ut necesse sit; istum hominem senescere; si autem nec in mundo est, in deo est. hoc enim necessario futurum est, quod ille uult, et ea uere futura sunt. quae ille praesciuit; nam multa secundum inferiores causas futura sunt. sed si ita sunt et in praescientia dei, uere futura sunt; si autem ibi aliter sunt, ita potius futura sunt, sicut ibi sunt, ubi qui praescit falli non potest. nam futura dicitur senectus in iuueue, sed tamen futura non est, si ante moriturus est. hoc autem ita erit, sicut se habent aliae causae siue mundo contextae siue in dei praescientia reseruatae; nam secundum quasdam causas futurorum moriturus erat Ezechias, cui deus addidit quindecim annos ad uitam, id utique faciens, quod ante constitutionem mundi se facturum esse praesciebat et in sua uoluntate seruabat. non ergo id fecit, quod futurum non erat; hoc enim magis erat futurum, quod se facturum esse praesciebat. nec tamen illi anni additi recte dicerentur, nisi ad aliquid adderentur, quod se aliter in aliis causis habuerat. secundum aliquas igitur causas inferiores [*](20 cf. IV Reg. 20, 6; Es. 38, 5 ) [*](1 conligitur El quoddam b 2 promptu SRd prompto. b iuuentatis Eug. 3 occulta- E ista] illa b qua? E 4 possit (i ex e m. 1) S 5 omni modo] omnino d 6 possit (i ex e m. 1) S esse om. b 7 cap. XXI E illa S 10 enim] autem b 18 praescientia (ci s. I. m. 1) S 17 ante] an P1 18 in mundo b praescientiani E 19 resernate R a uoce nam incip. cap. XXII E futurorum causas PRSbd Eug. 20 \'XV\' R 21 facturum] futurum b 24 facturum ex futurum corr. m. 1 R 2o rectae R ad] ad (in mg. add. m. 1) P om. Rbd adderetur Elbd )

Quapropter. si omnium futurorum causae mundo sunt insitae, cum ille factus est dies, quando deus creauit omnia simul. non aliter Adam factus est, cum de limo formatus est, sicut est credibilius iam perfectae uirilitatis, quam erat in illis causis, ubi deus hominem in sex dierum operibus fecit. ibi enim erat non solum, ut ita fieri posset, uerum etiam ut ita eum fieri necesse esset. tam enim non facit deus contra causam, quam sine dubio uolens praestituit, quam contra uoluntatem suam non facit. si autem non omnes causas in creatura primitus condita praefixit, sed aliquas in sua uoluntate seruauit, non sunt quidem illae, quas in sua uoluntate seruauit, ex istarum quas creauit necessitate pendentes: non tamen possunt esse contrariae, quas in sua uolun- . tate seruauit, illis, quas sua uoluntate constituit, quia dei uoluntas non potest sibi esse contraria. istas ergo sic condidit, ut ex illis esse illud, cuius causae sunt, possit, sed non necesse sit; illas autem sic abscondit, ut ex eis esse necesse sit hoc, quod ex istis fecit, ut esse possit.

Solet item quaeri, utrum animale corpus prius homini formatum sit e limo, quale nunc habemus, an spiritale, quale resurgentes habebimus. quamquam enim hoc in illud [*](1 finierat (ni s. I. m. 1) E 2 qui] quia S 9 cap. XXIII E 11 cum-fonnatus est om. Eug. (ed. Knoll 234, 26) limo terrae b 12 perfecte EPR 15 fecit PRSbd 16 prestituit S 19 ille S quas* R 20 seruabit El 22 in sua b constituit] instituit PRaSabd 24 esset (t 8. I. add. m. 2) E posset S ut possit (ut s. I. m. 2) E 25 abscondidit Eug. (ed. Kniill 235, 10) 26 posset S 27 cap. XXIIIIE 28 an] non ER )

Hic occurrit alia quaestio, quomodo renouemur, si non ad hoc per Christum reuocamur, quod in Adam prius eramus. quamquam enim multa non in pristinum, sed in melius renouentur, ab inferiore tamen statu, quam quo erant antea, renouantur. unde . ergo ille filius mortuus erat et reuixit, perierat et inuentus est, unde illi profertur stola prima, si non inmortalitatem recipit, quam perdidit Adam? quomodo autem perdidit inmortalitatem, si corpus habuit animale? neque enim animale corpus, sed spiritale erit, cum corruptibile hoc induerit incorruptionem, et mortale hoc induerit inmortalitatem. nonnulli his angustiis coartati, ut et illa constet sententia, qua exemplum de animali corpore hinc datum est, ut diceretur: factus est primus homo Adam in animam uiuentem, [nouissimus Adam in spiritum uiuificantem], et ista renouatio receptioque inmortalitatis non absurde dicatur in pristinum futura, in illud scilicet, quod Adam perdidit, putauerunt prius quidem hominem fuisse corporis animalis, sed, dum in paradiso constitutus est, eum fuisse mutatum, sicut nos quoque resurrectione mutabimur. hoc quidem liber Geneseos non commemorat; sed ut possint utraque testimonia scripturarum inter se consentire, siue illud, quod de animali corpore dictum est, siue illa, quae de renouatione nostra plurima in sanctis litteris reperiuntur, hoc tamquam necessario consequi crediderunt.