De Genesi Ad Litteram

Augustine

Augustine. Sancti Aureli Augustini Opera, Sectio 3, Pars I-II (Corpus scriptorum ecclesiasticorum Latinorum, Volume 28.1). Zycha, Joseph, editor. Prague; Vienna; Leipzig: F. Tempsky; G. Freytag, 1894.

Et dixit deus: fiat firmamentum in medio aquarum et sit diuidens inter aquam et aquam. et sic est factum. et fecit deus firmamentum et diuisit deus inter aquam, quae erat infra firmamentum, et inter aquam, quae erat super firmamentum. et uocauit deus firmamentum caelum. et uidit deus, quia bonum est. et facta est uespera, et factum est mane, dies secundus. de uerbo dei, quod dixit deus: fiat firmamentum et cetera et de placito eius, quo uidit, quia bonum est, et de uespera et de mane non opus est hic iterum similiterque disserere, atque ita deinceps, quotienscumque ista repetuntur, secundum superiorem inquisitionem interim consideranda esse admonemus. utrum autem nunc illud caelum fiat, quod excedit aeris omnia spatia eiusque omnem altitudinem, ubi etiam luminaria stellaeque constituuntur quarto die. an ipse aer uocetur firmamentum, merito quaeri potest.

Multi enim asserunt istarum aquarum naturam super sidereum caelum esse non posse, quod sic habeant ordinatum pondus suum, ut uel super terras fluitent uel in aere terris proximo uaporaliter ferantur. neque quisquam istos debet ita refellere, ut dicat secundum omnipotentiam dei, cui cuncta possibilia sunt, oportere nos credere aquas etiam tam graues, [*]( 2 Gen. 1. 6-8 18 de his et sequentibus cf. etiam De ciuit. dei lib. XIII 17. 18; XXII 11 ) [*]( 1 Explicuerunt capitula. in5 liber secundus (litt. uncial.) fol. 15 E Incipit liber II (litt. maio rubr.) fol. 16a P Incipit liber secundus (litt. mai. rubr.) fol. 24b S 3 diuidens om. S 5 aquam ęt aqijaiyi (et aquam del m. 1) E intra (s. 1. m. 2 ai infra) E infra (fra s. I. m. 2) R 6 firmamento S 8 factum PRb uespere PRb 9 quod] quo E*bd deus om. PESbd fiat om. El 10 quod PEl 11 de alt. om. PRSbd hoc EP 12 ita s. I. m. 1 S quotiescumque PEzbd reppetuntur S 13 secundum om. Pl superiorem (ri s. I. m. 1) P considerandam E1 14 ammonemus PlES illum El 17 quaeri merito Pbd 18 istam b sydereum S 19 hordinatum R 20 terram PRbd 21 debera S 23 nos s. I. m. 2 S grauis P1 )

quam nouimus atque sentimus, caelesti corpori, in quo sunt sidera, superfusas. nunc enim, quemadmodum deus instituerit naturas rerum, secundum scripturas eius nos conuenit quaerere, non, quid in eis uel ex eis ad miraculum potentiae suae uelit operari. neque enim, si uellet deus sub aqua oleum aliquando manere, non fieret; non ex eo tamen olei natura nobis esset incognita, quod ita facta sit, ut adpetendo suum locum, etiam si subterfusa fuerit, perrumpat aquas eisque se superpositam conlocet. nunc ergo quaerimus, utrum conditor rerum, qui omnia in mensura et numero et pondere disposuit, non unum locum proprium ponderi aquarum circa terram tribuerit, sed et super caelum, quod ultra limitem aeris circumfusum atque solidatum est.

Quod qui negant esse credendum, de ponderibus elementorum argumentantur, negantes ullo modo ita desuper quasi quodam pauimento solidatum esse caelum, ut possit aquarum pondera sustinere, quod talis soliditas nisi terris esse non possit et, quidquid tale est, non caelum sed terra sit; non enim tantum locis, sed etiam qualitatibus elementa distingui, ut pro qualitatibus propriis etiam loca propria sortirentur. aqua scilicet super terram, quae etiam si sub terra stat aut labitur, sicut in antris cauernisque abditis, non tamen ea terrae parte, quam supra, sed ea, quam infra se habet, continetur. nam si ex parte superiore fuerit terrae pars ulla delapsa, non manet super aquam, sed ea perrupta demergitur et pergit ad terram: quo ueniens conquiescit tamquam in loco suo, ut supra sit aqua, subter autem terra. unde [*]( 9 Sap. 11, 21 ) [*]( 2 sydera SR superfusa SI enim Et quemammodum PlR 3 nos] non El conuenit (n 8. l. m. 1) E 4 numquid Rl admiraculum S ammiraculum PiBI uellit R 7 appetendo. (s eras.) S 8 se om. J21 9 conlocet El 11 pondere S 14 quod] quo El 16 quidam E1 18 posset PRl quidquid E1 quicquid PRS 19 post qualitatibus add. propriis bd distinguuntur b 20 sortiantur S 21 sub terram El 22 cabernisque El 23 partem El haba Bl 24 superiori b pars ulla terrae PRbd 25 delabsa P dilapsa S dimergitur S 27 aqua. (m uidetur er.) P subter] subtus d ) [*]( XXVXTI. Aug. aeci. III pars 1). [*]( 3 )

cognoscitur, quod etiam super aquas cum esset non ipsis aquis portabatur, sed conpage terrae tenebatur, sicut sese habent camerae speluncarum.

Hic occurrit admonere cauendum errorem, quem in libro primo cauendum monui, ne forte, quia scriptum est in Psalmis: fundauit terram super aquam, arbitretur aliquis nostrum aduersus istos de ponderibus elementorum subtiliter disserentes isto testimonio scripturarum esse nitendum, quia illi non retenti auctoritate litterarum nostrarum et nescientes, quemadmodum dictum sit, libros sanctos facilius inridebunt quam illud repudiabunt, quod uel certis rationibus perceperunt uel experimentis manifestissimis probauerunt. illud namque in Psalmis aut figurate dictum recte accipi potest, ut, quoniam caeli et terrae nomine saepe in ecclesia spiritales carnalesque significantur, caelos ostenderit pertinere ad serenam intellegentiam ueritatis dicens: qui fecit caelos in intellegentia, terram uero ad fidem simplicem paruulorum non fabulosis opinionibus incertam atque fallacem, sed prophetica et euangelica praedicatione firmissimam, quae per baptismum solidatur, et ideo subiecerit dicens: fundauit terram super aquam; aut, si ad litteram cogit quisquam intellegi, non incongruenter uel sublimia terrarum, siue continentium siue insularum, accipiuntur, quae superiora sunt aquis, uel ipsa tegmina speluncarum, quae super aquas pendula soliditate firmata sunt. [*]( 4 cf. pag. 28, 22 sqq. 6 Ps. 135, 6 16 Ps. 135, 5. ) [*]( 1 quod om. Pl 2 compagae E sese] se b 3 camere S 4 occurrit om. 81 ammonere PlR 5 admonui d admonuimus b 6 aquas b 7 aduersum S elimentorum R discernentes (a. l. fIJ. 2 ai disserentes) E 8 istoş (s fin. exp. m. 1) E nitendum Bl utendum 12* renitendum b retenenti (alt. en s. I. del. m. 1) E 9 quemammodum PlR 10 inridebunt E* 11 perceperunt (sup. per m. 2 add. at ac) E 13 figuratae E 14 8*epe (a er.) E aeclesia E 15 significantur] figurantur b 16 intellegentia] intellectu S 19 predicatione S firmissima EPR1 quae] aquae PRl 21 quisquam cogit PRSbd intelligi esse terra ut possit aqua coęquare non incongruentur sqq. b 22 continentia (s. I. m. 2 add. ai Q) E siue om. P 24 pendula (a ex e m. 1) S firmate S )

quocirca nec ad litteram quisquam potest sic intellegere, quod dictum est: fundauit terram super aquam, ut aquarum pondus terreno ponderi subportando naturali ordine quasi subiectum esse arbitretur.

Aerem uero aquis esse superiorem, quamuis propter ampliora sui spatia etiam aridam contegat, hinc intellegitur quod nullum uas ab ore inpressum repleri aquis potest: unde satis indicat aeris naturam locum petere superiorem. uidetur enim uas inane, sed aere plenum probatur, cum ore imo in aquam deprimitur; quia enim per superiorem partem non inuenit emicandi locum nec deorsum uersus inruptis aquis subter eas natura ire sinitur, plenitudine sua repellit eas et in uas non permittit intrare. cum autem uas ita conlocatur, ut os non habeat deorsum, sed in latus inclinatum, intrat aqua inferius exeunte aere superius. itemque si uasis erecti os pateat in caelum, cum infundis aquam, euadit aer sursum uersus ex aliis partibus, qua non infundis, et fit locus aquae deorsum uersus intrandi. quodsi ui maiore uas deprimitur, ut uel ex latere uel desuper aquae repente influant et undique os uasis obtegant, disrumpit eas aer sursum nitens, ut eis ad ima locum faciat; at ipsa disruptio singultus uasorum est, dum partibus fugit, quia totus tam cito non potest propter illius oris angustias. ita si aer super aquas ire cogitur, etiam confluentes eas dissicit, cum exilientes inpetu eius inpulsae ebulliunt et eum bullis crepantibus emittunt in sua [*]( 1 potest] post potest P1 sic s. l. m. 1 R 3 terr.eno. Ca et n er.) E terraeno P 5 cap. \'II\' E 10 aqua PR per om. b superiori parte b 11 emicandi] emigrandi Rb emeandi d irruptis E2 minutissimis E1 12 natura? E ire natura PRSbd repella S reppellit R 15 uas E*Pl erectios Pl 18 ui]bi El 20 dirrumpit E dirumpit b 21 at scripsi: ad El et E*PRSbd dirruptio E disrupti S diruptio b 22 quia (a 6. l. m. 1) R totos S potest exire b 24 post confluentes sequitur in P abdissic, sed m. 1 del. eas (a in rtw.) S dissicit] dispicit PRX despicit b disiicit d; cf. Max Bonnet Le Latin de Gregoire de Tours\' pag. 122, 3; 195, 3 exilientis E exsilientis P impetu Rl impetus b impulsas S impulsu Rb 25 ebulliuntJ uulliunt El bulliunt P eum] cum S uullis Et ) [*]( 3* )

properantem atque illis ad ima decidendi aditum dantem. si autem sub aquas ire cogatur ex uase, ut illo cedente uas ab ore in ima presso repleri uelis, facilius undis undique uersum cooperitur, quam per os eius ab inferiore parte intrandi gutta exigua reperit locum.

Iam uero ignem ad superna emicantem etiam ipsius naturam aeris uelle transcendere quis non sentiat? quandoquidem si ardentem faculam capite deorsum quisque teneat, nihilominus flammae crinis ad superiora contendit. sed quoniam circumfusi ac superfusi aeris praepollenti constipatione subinde ignis extinguitur et in eius qualitatem per abundantiam superatus subinde commutatur ac uertitur, ad uniuersam eius altitudinem transiliendam non potest perdurare. itaque super aerem purus ignis esse dicitur caelum, unde etiam sidera atque luminaria facta coniectant illius uidelicet igneae lucis in eas formas, quas in caelo cernimus, conglobata dispositaque natura; ac per hoc, sicut terrarum ponderibus et aer et aqua cedit, ut ad terram perueniant, sic aquarum ponderi et ipse aer cedit, ut uel ad terram uel ad aquam perueniat. unde intellegi uolunt hoc modo necesse fuisse, ut aer quoque, si quis eius particulam in spatiis illis sublimibus caeli posset dimittere, pondere suo caderet, donec ad aeria subter spatia perueniret. quapropter conligunt multo minus esse posse aquis supra illud igneum caelum aliquid loci, cum illic aer multo aquis leuior manere non possit.

Talibus eorum disputationibus cedens laudabiliter conatus est quidam demonstrare aquas super caelos, ut ex ipsis uisi- . [*]( 26 cf. Basilii homil. in Hexaemeron III 8 et Hom. VIII 7 ) [*]( 1 decidendi] deducendi PR1 deducendis b 2 cogitur PRlbd nasae E 3 compresso S replere E1R 4 inferiore E1 5 repperit EPRS reperiat b 6 cap. III E 7 aeris naturam PRSbd nellet Pl 9 flamme S crinibus S 10 constippatione E1 13 perdurare] perducere J21 14 siddera pl sydera S 16 percernimus E dispositaque (si 8. I. m. 1) S 18 acedit R perueniat S si R1 19 acedit R perueniat 221 21 in om. El spaciis S celi S possit PRlS 22 cadere E aerea b 24 sup b illuc Rl 26 cap. IIII E caedens R )

bilibus conspicuisque naturis adsereret scripturae fidem. et prius quidem, quod facillimum fuit, ostendit et hunc aerem caelum appellari non solum sermone communi, secundum quem dicimus serenum uel nubilum caelum, sed etiam nostrarum ipsarum consuetudine scripturarum, cum dicuntur uolatilia caeli, cum aues in hoc aere uolare manifestum sit; et dominus cum de nubibus loqueretur, faciem caeli, inquit, potestis probare. nubes autem etiam per proximum terris aerem conglobari saepe cernimus, cum per decliuia iugorum ita recumbunt, ut plerumque excedantur etiam cacuminibus montium. cum ergo probasset et hunc aerem caelum dici, nulla alia causa etiam firmamentum appellatum uoluit existimari, nisi quia interuallum eius diuidit inter quosdam uapores aquarum et istas aquas, quae corpulentius in terris fluitant. et nubes quippe, sicut experti sunt qui inter eas in montibus ambularunt, congregatione et conglobatione minutissimarum guttarum talem speciem reddunt: quae si spissantur amplius, ut coniungantur in unam grandem plures guttae minimae, non eam patitur aer apud se teneri. sed eius ponderi ad ima dat locum, et haec est pluuia. ergo ex aere, qui est inter uapores umidos, unde superius nubila conglobantur, et maria subterfusa, ostendere ille uoluit esse caelum inter aquam et aquam. hanc ergo diligentiam considerationemque laude dignissimam iudico. quod enim dixit. neque contra fidem est et in promtu posito documento credi potest. [*]( 5 Matth. 6, 26 7 Matth. 16, 4 ) [*]( 1 adserere El adseret S 2 fuit] esset E1 ostenderet El 3 appellare E 6 manifestum sit uolare b 7 inquit caeli PRbd inquid R 8 per om. Sl 9 sepe S decliua Sl declibia PlRl iugerum b 10 ut] et 2?1 13 diuida S 14 corpolentius S 15 cap. V E minu 16 ambulauerunt bd congregatione P conglobationem P ..**tissimarum R notissimarum (o ex u) P 17 spassantur P 18 minime SRb 19 non om. R aput EIPt pondere S 20 dat] tad El plubia Et 21 humidos EaPRaSbd 22 ille eras. in R 23 considerationemquae (a exp. m. 1) E laudem El dignissimam Et 24 contra§9 (se txp. m. 1) S 25 promptu PRSbd )

Quamquam possit uideri non inpedire propria pondera elementorum, quomodo etiam super illud sublime caelum possint esse aquae per illas minutias, per quas etiam super hoc spatium aeris esse potuerunt. qui quamuis grauior et inferior summo caelo subiaceat, procul dubio leuior est aquis, et tamen, ut super eum sint uapores illi, nullo pondere prohibentur. sic ergo et super illud caelum potest minutioribus guttis leuior halitus umoris extendi, qui pondere cadere non cogatur. ipsi quippe subtilissima ratione persuadent nullum esse quamlibet exiguum corpusculum, in quo diuisio finiatur. sed infinite omnia diuidi, quia omnis pars corporis corpus est, et omne corpus habeat necesse est dimidium quantitatis suae. ac per hoc si potest aqua, sicut uidemus, ad tantas guttarum minutias peruenire, ut super istum aerem uaporaliter feratur, qui natura leuior est aquis, cur non possit et super illud leuius caelum minutioribus guttis et leuioribus inmanere uaporibus?

Quidam etiam nostri istos negantes propter pondera elementorum aquas esse posse super caelum sidereum de ipsorum siderum qualitatibus et meatibus conuincere moliuntur. idem namque adserunt stellam, quam Saturni appellant, esse frigidissimam eamque per annos triginta signiferum peragere circulum eo, quod superiore ac per hoc ampliore ambitu graditur. nam sol eundem circulum per annum conplet. et luna per mensem tanto, ut dicunt, breuius quanto inferius, ut spatio loci spatium temporis congruat. quaeritur itaque ab eis, unde illa stella sit frigida, quae tanto ardentior esse deberet, quanto sublimiore caelo rapitur. nam procul dubio cum rotunda moles circulari motu agitur, interiora eius tardius eunt, exteriora celerius, ut maiora spatia cum breuioribus ad [*](2 quomodo] quominus d 6 eum] illa b 7 illum El 8 alitus S habitus ElPl humoris EsSLd 9 ipse S 11 infinitae SR 17 immanere El lSpoat propter inc. cap. VI E 19 posse om. R sydereum S 21 iidem d 22 frigidissima El \'XXX\' R 23 superior Sd 26 spacium S 28 sublimior ecaelo S 29 rotunda (0 ex u m. 1) E mutu Rt 30 post exteriora add. eius in S spacia S )

eosdem gyros pariter occurrant, quae autem celerius utique feruentius. proinde memorata stella magis debuit calida esse quam frigida; quamuis enim suo motu, quoniam grande spatium est, triginta annis totum ambitum permeet, tamen caeli motu in contrarium rotata uelocius, quod cotidie necesse est patiatur — sic, ut dicunt. caeli singulae conuersiones dies singulos explicant —, calorem maiorem debuit caelo concitatiore concipere. nimirum ergo eam frigidam facit aquarum super caelum constitutarum illa uicinitas, quam nolunt credere, qui haec, quae breuiter dixi, de motu caeli et siderum disputant. his quidam nostri coniecturis agunt aduersus eos.. qui nolunt aquas super caelum credere, et uolunt eam stellam esse frigidam, quae iuxta summum caelum circuit, ut ex hoc cogantur aquarum naturam iam non illic uaporali tenuitate, sed glaciali soliditate pendere. quoquo modo autem et qualeslibet aquae ibi sint, esse ibi eas minime dubitemus; maior est quippe scripturae huius auctoritas quam omnis humani ingenii capacitas.

Sed animaduersum est a quibusdam, quod nec ego dissimulandum puto, non frustra, cum dixisset deus: fiat firmamentum in medio aquarum, et sit diuisio inter aquam et aquam, parum uisum esse subiungere: et sic est factum, nisi adderetur: et fecit deus firmamentum; et diuisit deus inter aquam, quae erat super firmamentum, et inter aquam, quae erat sub firmamento. [*]( 20 Gen. 1, 6 23 Gen. 1, 7 ) [*]( 3 BUO om. S quoniam] quam b 4 est om. b \'XXX\' PR pprmeet] perme et Ex perimet (m. 1 exp. i et s. I. inter e et t a add.) P permeat R1 per metam S 5 motum P moturp S uelotius R cottidie ES 6 ante sic ut add. quoniam bd sic ut] si ut E2PS 7 concitatiorem PRl concitare S 10 syderum S 11 nostri in ras. a. m. 2 S aduersum S 13 iuxta om. Sl circtlit b 14 post naturam add. credere b non iam PRSbd 15 glatiali SR quoquo modo] quomodo PRl quo b qualeslibet (s. I. m. 2 at quaslibet) E 16 ante esse odd. cum b ibi eas] eas ibi PRbd minimę R 18 capatitas R 22 esse] est S 24 erant S supra P 25 aqua Ex )

quod quidem sic intellegunt, ut personam patris declaratam esse dicant in eo, quod scriptum est: et dixit deus: fiat firmamentum in medio aquarum, et sit diuisio inter aquam et aquam. et sic est factum, ac deinde, ut intellegatur filius fecisse, quod a patre dictum est, ut fieret, arbitrantur esse subnexum: et fecit deus firmamentum et diuisit deus et cetera.

Sed cum antea legitur: et sic est factum, a quo intellegimus factum? si a filio, quid opus erat iam dicere: et fecit deus et quae sequuntur? si autem quod scriptum est: et sic est factum, a patre intellexerimus factum, non iam pater dicit et filius facit, et potest aliquid pater facere sine filio, ut deinde filius non hoc, sed aliud similiter faciat: quod est contra catholicam fidem. si autem illud, de quo dicitur: et sic est factum, hoc idem fit, cum itidem dicitur: et fecit deus, quid prohibet eundem intellegere facere quod dixit, qui dixit, ut fieret? an etiam excepto eo, quod scriptum est: et sic est factum, tantummodo in his uerbis, quibus dicitur: et dixit deus: fiat, et postea dicitur: et fecit deus, patris et filii personam uolunt intellegi?

Sed quaeri adhuc potest, utrum quasi iussisse filio patrem debeamus accipere in eo, quod scriptum est: et dixit deus: fiat. sed cur non scriptura curauit ostendere personam etiam spiritus sancti? an ita trinitas intellegitur: et dixit deus: fiat. et fecit deus. et uidit deus, quia bonum est? sed non conuenit unitati trinitatis, ut filius quasi iussus fecisse intellegatur, spiritus autem sanctus nullo sibi iubente libere uidisse bonum esse, quod factum est. quibus enim uerbis iuberet filio pater, ut faceret, cum ipse sit principale [*]( 1 quod om. Pl quidam EPRb 4 factum est b 6 arbitrantur (n R. I. m. 1) E subnixum R1 8 factum est b 9 iam om. S 10 sequntur E secuntur R 11 factum est b 12 aliquid aliud S 13 alius P1 om. S 15 factum est b hoc] et hoc El idem fit] itidem S 17 scriptum] dictum b 18 factum est b 20 fili E 21 quere S 23 scriptura non Sbd curabit R ostenderae Pl etiam personam PRbd )

uerbum patris, per quod facta sunt omnia? an eo ipso, quod scriptum est: fiat firmamentum, haec ipsa dictio uerbum est patris, unigenitus filius, in quo sunt omnia, quae creantur, etiam antequam creantur, et quidquid in illo est, uita est, quia quidquid per eum factum est, in ipso uita est, et uita utique creatrix. sub illo autem creatura? aliter ergo in illo sunt ea, quae per illum facta sunt, quia regit et continet ea : aliter autem in illo sunt ea, quae ipse est. ipse enim uita est, quae ita in illo est. ut ipse sit, quoniam ipse uita est lux hominum. quia ergo nihil creari posset siue ante tempora, quod quidem non est creatori coaeternum, siue ab exordio temporum siue in aliquo tempore, cuius creandi ratio, si tamen ratio recte dicitur, non in dei uerbo patri coaeterno coaeterna uita uiueret, propterea scriptura, priusquam insinuet unamquamque creaturam, ex ordine, quo conditam dicit, respicit ad dei uerbum, prius ponens: et dixit deus: fiat illud. non enim inuenit ullam causam rei creandae, quam in uerbo dei non inuenit creari debuisse.

Non ergo deus totiens dixit: fiat illa uel illa creatura, quotiens in hoc libro repetitur: et dixit deus. unum quippe uerbum ille genuit, in quo dixit omnia, priusquam facta sunt singula; sed eloquium scripturae descendens ad paruulorum capacitatem dum insinuat singillatim genera creaturarum per singula respicit uniuscuiusque generis aeternam rationem in uerbo dei. nec illa repetita ille tamen repetit: et dixit deus. si enim uellet prius dicere: factum est firmamentum in medio aquarum, ut esset diuisio inter aquam et aquam, si quis ab eo quaereret, quomodo factum esset, recte [*]( 1 cf. Ioh. 1, 3 8 cf. Ioh. 1, 3. 4 ) [*]( 4 creentur PRSbd quicquid E2ptRS cst post illo s. l. m, 1 P 5 quicquid E2PzRS 6 illo Et ergoj enim S ergo in ras. m. 1 E illa Sl 7 quae quae S rega S ea ex & S 8 autem] enim S 9 ipsa uita d 12 aliquo] alico R 14 insinuet] insuat PIR 15 quod S 22 scripturae] scripture (pture in ras. m. 2) R scribentis (s. l. m. 2 at scribentis) E,bd 23 singulatim d 24 respecit E 25 ille] illae P 26 diceret E 28 quereret S rectae R )

responderet: dixit deus: fiat, id est, in uerbo dei aeterno erat, ut fieret. inde igitur incipit narrare unumquodque factum, quod etiam post facti narrationem quaerenti, quomodo factum sit, in reddenda ratione respondere deberet.

Cum ergo audimus: et dixit deus: fiat. intellegimus, quod in uerbo dei erat, ut fieret. cum uero audimus: et sic est factum, intellegimus factam creaturam non excessisse praescriptos in uerbo dei terminos generis sui. cum uero audimus: et uidit deus, quia bonum est, intellegimus in benignitate spiritus eius non quasi cognitum, posteaquam factum est, placuisse, sed potius in ea bonitate placuisse, ut maneret factum, ubi placebat, ut fieret.

Ac per hoc manet adhuc causa requirendi, cur, posteaquam dixit: et sic est factum, ubi perfectio iam operis indicatur, addidit: et fecit deus, cum eo ipso, quod ait: et dixit deus: fiat illud. et sic est factum, iam intellegatur id deum dixisse in uerbo suo, et factum esse per uerbum eius, atque ibi iam non solum patris, sed etiam filii possit adparere persona. nam si propter ostendendam filii personam repetitur ac dicitur: et fecit deus, numquid ergo non per filium congregauit aquam tertio die, ut adpareret arida, quia ibi non dicitur: et fecit deus congregari aquam, aut: congregauit deus aquam? sed tamen etiam ibi, posteaquam dixit: et factum est sic, tunc repetiuit dicens: et congregata est aqua, quae est sub caelo. numquid etiam lux non per filium facta est, ubi prorsus nullo modo repetiuit? potuit enim et illic ita dicere: et dixit deus: fiat lux. et sic [*]( 24 Gen. 1, 9 ) [*]( 2 igitur] ergo Rbd inquipit El unumquidque El 3 narrationem] rationem E* quaerente S 5 et om. El 6 uero] uer.o (b er.) E 8 praescribtos E perscriptos SR, (in ras.) P 10 benignitate. (m er.) E 12 manere El 14 operis iam Sbd 16 illud] lux E 18 ubi d fili E 19 fili E 23 aquas ES 25 post caelo sequitur in congregationg undarG in S 26 prorsus Et prossus R nullo (n in ras. m. 2) E 27 et ante dixit om. S )

est factum. et fecit deus lucem. et uidit quia bona est, aut certe, sicut in aquarum congregatione, ut non diceret: et fecit deus, sed tamen iterum repeteret: et dixit deus: fiat lux. et sic est factum . et facta est lux. et uidit deus lucem quia bona est. sed nullo modo repetens, posteaquam proposuit: et dixit deus: fiat lux, nihil aliud intulit nisi: et facta est lux, ac deinceps de placita luce et diuisa a tenebris et utroque appellato nominibus suis sine ulla repetitione nan-auit.

Quid sibi ergo uult in ceteris illa repetitio ? an eo modo demonstratur primo die, quo lux facta est, conditionem spiritalis et intellectualis creaturae lucis appellatione intimari — in qua natura intelleguntur omnes sancti angeli atque uirtutes - et propterea non repetiuit factum, posteaquam dixit: facta est lux, quia non primo cognouit rationalis creatura conformationem suam ac deinde formata est, sed in ipsa sua conformatione cognouit, hoc est inlustratione ueritatis, ad quam conuersa formata est, cetera uero, quae infra sunt, ita creantur. ut prius fiant in cognitione rationalis creaturae ac deinde in genere suo ? quapropter lucis conditio prius est in uerbo dei secundum rationem, qua condita est, hoc est in coaeterna patri sapientia, ac deinde in ipsa lucis conditione secundum naturam, quae condita est: illic non facta, sed genita, hic uero facta, quia ex informitate formata. et ideo dixit deus: fiat lux. et facta est lux, ut, quod ibi erat in uerbo, hic esset in opere. conditio uero caeli prius erat in uerbo dei secundum genitam sapientiam, deinde facta est in creatura spiritali, hoc est in cognitione angelorum secundum creatam in illis sapientiam; deinde quod caelum [*]( 1 post uidit add. ds SEx aut — u. 6 deus om P1 3 tamen] tantum d tamen iterum om. P 4 lucem om. El 5 post est duo uersus uacui rel. R 6 et init. om. El 8 nulla E 9 cap. VII E 10 prima b quod El 11 appellate P1 entimare PRl 12 angeli sancti PRbd 14 racionalis R 16 inlustratione Rl 19 creature S creaturae-suo in ras. P 20 rationemq: S qua] que S 21 patris E2Sb 22 qua PRbd 23 hic in ras. m. 2 E 25 esset] ess.& (e 8. l. m. 2) R 28 creatgram E quod om. d )

factum est, ut esset iam ipsa caeli creatura in genere proprio, sic et discretio uel species aquarum atque terrarum, sic naturae lignorum et herbarum, sic luminaria caeli, sic animantia orta ex aquis ac terra.

Neque enim sicut pecora solo sensu corporis uident angeli haec sensibilia; sed si quo sensu tali utuntur, agnoscunt ea potius, quae melius nouerunt interius in ipso dei uerbo. a quo inluminantur, ut sapienter uiuant, cum sit in eis lux, quae primo facta est, si lucem spiritalem in illo die factam intellegimus. quemadmodum ergo ratio, qua creatura conditur, prior est in uerbo dei quam ipsa creatura, quae conditur, sic et eiusdem rationis cognitio prius fit in creatura intellectuali, quae peccato non tenebrata est, ac deinde ipsa conditio creaturae. neque enim sicut nos ad percipiendam sapientiam proficiebant angeli, ut inuisibilia dei per ea, quae facta sunt, intellecta conspicerent . qui ex quo creati sunt, ipsa uerbi aeternitate sancta et pia contemplatione perfruuntur atque inde ista respicientes secundum id, quod intus uident, uel recte facta adprobant uel peccata inprobant.

Nec mirum est, quod sanctis angelis suis in prima lucis conditione formatis prius deus ostendebat, quod erat deinceps creaturus. neque enim intellectum dei nossent, nisi quantum ipse monstrasset. quis enim cognouit intellectum domini? [*]( 15 cf. Rom. 1, 20 22 cf. Rom. 11, 34-36 ) [*]( 1 iam] etiam PRSbd generi E 2 et] ut et (in ras. m. 2) E % speties R 3 natura S herberum S 6 sed om. b si (in fI/g. m. 2 ai siC) E 7 que E 8 sit] fit ER1 10 intellegamus PSRlbd a quemammodum PRS qu* R1 quae S conditor S 12 in om. P 13 tenebrata non bd conditio] cognitio b 14 creaturae] creare P1 post creaturae add. postea in genere proprio b dl sapientiam S 16 creati] facti b uerbi om. b 17 contemplatione (one add. m. 2) S 18 respicientes] respicientes (8. I. m. 2 af de) E despicientes PR2Sbd dispicientes R1 19 rectae R 21 deus om. El 22 creaturus (u fin. m. 1 supra i) S 23 intellectum] sensum S domini J dl PR )

aut quis consiliarius illi fuit? aut quis prior dedit illi, et retribuetur ei? quoniam ex ipso et per ipsum et in ipso sunt omnia. ex ipso ergo discebant angeli, cum in eis fieret cognitio creaturae deinceps faciendae, ac deinde fieret in genere proprio.

Quapropter iam luce facta, in qua intellegimus ab aeterna luce formatam rationalem creaturam, cum in ceteris creandis rebus audimus: et dixit deus: fiat, intellegamus ad aeternitatem uerbi dei recurrentem scripturae intentionem. cum uero audimus: et sic est factum, intellegamus in creatura intellectuali factam cognitionem rationis, quae in uerbo dei est, condendae creaturae, ut in ea natura prius quodam modo facta sit, quae anteriore quodam motu in ipso dei uerbo prior faciendam esse cognouit, ut postremo, cum audimus repeti et dici, quod fecit deus, iam intellegamus in suo genere fieri ipsam creaturam. porro cum audimus: et uidit deus, quia bonum est, intellegamus benignitati dei placuisse, quod factum est, ut pro modo sui generis maneret, quod placuit, ut fieret, cum spiritus dei superferebatur super aquam..

Quaeri etiam solet, quae forma et figura caeli esse credenda sit secundum scripturas nostras. multi enim multum disputant de his rebus, quas maiore prudentia nostri auctores omiserunt ad beatam uitam non profuturas discentibus et occupantes, quod peius est, multum pretiosa et rebus salubribus inpendenda temporum spatia. quid enim ad me pertinet, utrum caelum sicut sphaera undique concludat terram in media mundi mole libratam, an eam ex una parte desuper [*]( ■ II 1 illi] eius PBlSbd dedit ei et retribuetur illi (signa adscr. m. 2) E 2 in om. P er. R 5 qu*appt (p ex p m. 2) R 7 audiuimus El aeternitatem PRSbd, (s. I. m. 2 add.) E: aeterni El 8 scribturae E 9 audiijimus exp. m. 1 E 10 factam] facta Et 11 condendae] conditae PRl natura] creatura SE2 13 facienda EPS audiojmus El 14 et] ac bd 21 nostras] sčas S 22 his] iis d 23 profutura Pl dicentibus P 24 pretiosa] prolixa b praetiosa EPRS 26 sphera EPRS spęra b undi que P terra El 27 ea E1 )

uelut discus operiat? sed quia de fide agitur scripturarum, propter illam causam, quam non semel commemoraui, ne quisquam eloquia diuina non intellegens, cum de his rebus tale aliquid uel inuenerit in libris nostris uel ex illis audierit, quod perceptis a se rationibus aduersari uideatur, nullo modo eis cetera utilia monentibus uel narrantibus uel praenuntiantibus credat, breuiter dicendum est de figura caeli hoc scisse auctores nostros, quod ueritas habet; sed spiritum dei, qui per eos loquebatur, noluisse ista docere homines nulli saluti profutura..

Sed, ait aliquis, quomodo non est contrarium his, qui figuram sphaerae caelo tribuunt, quod scriptum est in litteris nostris: qui extendit caelum sicut pellem? sit sane contrarium, si falsum est, quod illi dicunt; hoc enim uerum est, quod diuina dicit auctoritas, potius quam illud, quod humana infirmitas conicit. sed si forte illud talibus illi documentis probare potuerint, ut dubitari inde non debeat, demonstrandum est hoc, quod apud nos de pelle dictum est, ueris illis rationibus non esse contrarium; alioquin contrarium erit etiam ipsis in alio loco scripturis nostris, ubi caelum dicitur uelut camera esse suspensum. quid enim tam diuersum et sibimet aduersum quam plana pellis extensio et camerae curua conuexio ? quodsi oportet, sicut oportet, haec duo sic intellegere, ut concordare utrumque nec sibimet repugnare inueniatur, ita oportet etiam utrumlibet horum illis non aduersari disputationibus, si eas forte ueras certa ratio declarauerit, quibus [*]( 13 Ps. 103, 2 20 cf. Es. 40, 22 ) [*]( 1 operiant El agitur (a in ras.) R scribturarum E 2 semel] simul b 3 intellens 81 5 a se rationibus] assertionibus b 6 momentibus E1 pronuntiantibus (anti 8. l. m. 1) 8,d 8 spiritus E 9 eos] ipsos PRSbd 11 his] iis d 12 sperae E spherae PS spęre b litteris] libris Sb 13 extendet S sit] sit (t m. 1 super c scr.) P sic N sanae R 16 sed si forte om. Pl 18 aput ElR est de pelle dictum b ueris (e supra i m. 1) P 21 camera PR 22 camere Pl curba E1 conbexio E1 convexio (v 8. l. m. 1) P 23 sicuti PRSbd 26 eas om. 1 1 )

docetur caelum sphaerae figura undique esse conuexum, si tamen probatur.

Et illa quidem apud nos camerae similitudo etiam secundum litteram accepta non inpedit eos qui sphaeram dicunt. bene quippe creditur secundum eam partem, quae super nos est, de caeli figura scriptura loqui uoluisse. si ergo sphaera non est, ex una parte camera est, ex qua parte caelum terram contegit; si autem sphaera est, undique camera est. sed illud, quod de pelle dictum est, magis urget, ne non sphaerae, quod humanum est forte commentum, sed ipsi nostrae camerae aduersum sit. quid autem hinc allegoriae senserim, Confessionum nostrarum liber tertius decimus habet. siue igitur ita, ut ibi posui, siue aliquo alio modo intellegendum sit caelum sicut pellis extentum, propter molestos et nimios exactores expositionis ad litteram hoc dico, quod, sicut arbitror, omnium sensibus patet . utrumque enim fortasse, id est et pellis et camera, figurate intellegi potest, utrumque autem ad litteram quomodo possit, uidendum est. si enim camera non solum curua, sed etiam plana recte dicitur, profecto et pellis non solum in planum, uerum etiam in rotundum sinum extenditur. nam et uter et uesica pellis est.

De motu etiam caeli nonnulli fratres quaestionem mouent, utrum stet anne moueatur. quia, si mouetur, [*](11 Confession. XIII 15 ) [*]( 1 spherae EPS sphaere R spere b figuram En undeque P1 2 probatur et illa (sic coni.) b 3 camere E 4 acceptam El spheram S speram EPR spęră b 5 ea parte E1 nos (s m. 1 8. l.) E 6 scripturam RSbd spera E sphera PRS spęra b 8 conteget S contigit PRl spera E sphera SM spPra b undeque P1 9 urguet S sperae E spherae PRS spęrę b 10 nostri El camere R 11 allegoricg PS allegorice EPRbd 18 alio aliquo S 15 littera El 16 fortasse] forse P1 id est om. b 17 intellegi figurat*e E 18 autem J enim S 19 curba E1 rectae R 20 rutundum E1 21 post uter add. sicut bd uessica R ues Pl ante pellis add. sicut P, quod in R eras. est 22 cap. VIII E etiam ante nonnulli add. E questionem S 23 mobunt E1 anne] an bd mouetur] moueatur b )

inquiunt, quomodo firmamentum est? si autem stat, quomodo sidera, quae in illo fixa creduntur, ab oriente usque ad occidentem circumeunt septentrionibus breuiores gyros iuxta cardinem peragentibus, ut caelum, si est alius nobis occultus cardo ex alio uertice, sicut sphaera, si autem nullus alius cardo est, uelut discus rotari uideatur. quibus respondeo multum subtilibus et laboriosis rationibus ista perquiri, ut uere percipiatur, utrum ita an ita sit: quibus ineundis atque tractandis nec mihi iam tempus est nec illis esse debet. quos ad suam salutem et sanctae ecclesiae necessariam utilitatem cupimus informari. hoc sane nouerint nec nomen firmamenti cogere, ut stare caelum putemus — firmamentum enim non propter stationem, sed propter firmitatem aut propter intransgressibilem terminum superiorum et inferiorum aquarum uocatum intellegere licet — nec, si ueritas caelum stare persuaserit, inpediri nos circuitu siderum, ne hoc intellegere possimus. et ab ipsis quippe, qui haec curiosissime et otiosissime quaesiuerunt, inuentum est etiam caelo non moto, si sola sidera mouerentur, fieri potuisse omnia, quae in ipsis siderum conuersionibus animaduersa atque conprehensa sunt.

Et dixit deus: congregetur aqua, quae est sub caelo, in congregationem unam, et adpareat arida. et factum est sic . et congregata est aqua, quae est sub caelo, in congregationem suam, et adparuit arida. et uocauit deus aridam terram et congregationem [*](21 Gen. 1, 9. 10 ) [*]( 2 sydera S in om. Pl 3 septStrionalibus b giros S 5 sphera PRS spera E spera b 6 cardo est alius S 8 an] an non bd adque 1* 9 iam mihi d 10 salutem suam VRbd aeclesiae E 12 caelum om. b 18 firmitatem] firmamentum S 15 intellegere. Licet nec P ueritas (u 8. I. m. 1) E 16 inpedire S inpedire Pl circditu b nec SR2b ne. (c er.) E 17 possumus PRlb haec (s. I. m. 2 aJ hoc) K hoc b 18 quaesierunt PRbd 19 mouerentur] uerterentur Rlbd 20 conpraehensa ER 21 quae sub caelo est Rbd 22 congregatione una Et 23 sub caelo est PRbd 24 congregatione E1 suam] sua El unam bd 25 congregationes PR\'bd )

aquae uocauit mare. et uidit deus, quia bonum est. iam de hoc opere dei propter alterius rei quaerendae necessitatem in primo nostro uolumine satis tractauimus. hic itaque breuiter admonemus, ut, quem forte non mouet, quando species aquarum terrarumque creata sit, quaerere, accipiat isto die non esse factum, nisi ut secernerentur haec duo elementa inferiora. quem uero mouet, cur in diebus facta sit lux et caelum, extra dies autem uel ante omnes dies aqua et terra, et cur ad dei uerbum facta sint illa dicente deo: fiat, haec autem deo quidem dicente discreta, non autem deo dicente facta inueniantur: habet, quod salua fide intellegat. scilicet id, quod dictum est ante dierum enumerationem: terra erat inuisibilis et inconposita, cum commendaret scriptura, cuiusmodi terram fecerat deus, quia praedixerat: . in principio fecit deus caelum et terram, nihil aliud his uerbis quam materiae corporalis informitatem insinuare uoluisse, eligens eam usitatius appellare quam obscurius, si tamen tardo intellectui non subrepat, ut, materiam et speciem quia uerbis scriptura separat, conetur haec duo etiam tempore separare, tamquam prius fuerit materia et ei temporis interuallo interposito postea sit addita species, cum deus haec simul creauerit materiamque formatam instituerit, cuius informitatem usitato, ut dixi, uocabulo uel terrae uel aquae scriptura praedixit. terra enim et aqua etiam suis qualitatibus id existentia quod uidemus tamen propter facilem corruptionem [*](3 lib. I 12. 13 13 Gen. 1, 2 15 Gen. 1, 1 ) [*]( 1 aquarum PRlSbd 3 nostro 8. I. m. 1 R 4 ammonemus PlR post mouet add. quaerere EPPRSbd 5 speties R sint E1 quaerere om. FBSbd 7 uero] enim b 8 autem om. E1 9 aquar?m (rum exp. m. 2) E 10 dicente quidem deo SRbd dicente deo P qui- \' dem om. P discre»ta (a er.) P 11 dõ 8. I. m. 1 P 12 scilicet (e sup. i a m. 1) P enumerationem dierum b 13 inuisibilis] IN P inanis R incomposita EPRbd 16 his g. I. m. 1 R infonnitate * (m er.) R 17 elegens PlJty 18 materiam (8. I. m. 2 ai em) E 19 qua S duo haec PBxbd 22 materiam quae R 24 predixit S 25 id om. S existtentn. (pr. i m. 2 ex t, s in ras., i er.) E ) [*]( XXVUL Ang. sect. III pars 1. ) [*](4 )

propinquiora sunt eidem informitati quam caelestia corpora. et quoniam per enumerationem dierum iam ex informi quaeque formata numerantur et ex ista corporali materia iam factum caelum narrauerat, cuius multum distat species a terrenis, iam, quod ex ea formandum in rerum infima parte restabat, noluit sub his uerbis in rerum creatarum ordinem inserere, ut diceretur: fiat, non acceptura ista residua informitate talem speciem, qualem acceperat caelum, sed iam inferiorem et infirmiorem atque informitati proximam, ut his potius uerbis, cum dicitur: congregentur aquae, et: adpareat arida, acceperint haec duo species proprias istas notissimas nobisque tractabiles, aqua mobilem, terra inmobilem: ideo de illa dictum est: congregetur, de hac: adpareat; aqua enim est labiliter fluxa, terra stabiliter fixa.

Et dixit deus: germinet terra herbam pabuli ferentem semen secundum genus et secundum similitudinem et lignum fructiferum faciens fructum, cuius semen eius in ipso in similitudinem suam super terram. et factum est sic. et eiecit terra herbam pabuli semen habentem secundum suum genus et secundum similitudinem et lignum fructiferum faciens fructum. cuius semen eius in ipso secundum genus super terram. et uidit deus, quia bonum est. et facta est uespera, et factum est mane dies tertius. hic moderamen ordinatoris aduertendum est, ut, quoniam distincta [*]( 15 Gen. 1, 11-18 ) [*]( 2 quoniam (am in ras.) R 3 iam er. R 4 distant El 5 infirma PR1 6 noluit b creaturum E1 creaturarum E2 PS creadarum b ordine S 9 ipfirmiorem (in exp, m. 1) E 11 duae PS propias S 12 nobis quae R aquã P aqua. R terram EPS immobilem EPR 13 ante ideo add. et SRbd ante adpareat add. autem d 14 lauitur El 15 pauuli E1 16 genus suum S 18 eius addidi sec. LXX in ipso] sit in ipso bd sit ipsius (sit 8. l. m. 2) E ipsius SR post ipso tres litt. er. P in] secundum bd om. PS 19 eiecit terra] eiecit ds ER- proiecit ds S produxit terra PRlbd 20 suum om. d genus suum b semilitudinem P1 22 in ipso] in sit EPRS insit b in eo sit d 25 ordinatores Rl )

quaedam creatura est herbarum atque lignorum ab specie terrarum et aquarum, ut in elementis numerari non possint, seorsum de illis diceretur, ut exirent de terra, et seorsum illis redderentur illa solita, ut diceretur: et factum est sic, ac deinde repeteretur, quod factum est, seorsum quoque indicaretur deum uidisse, quia bonum est, tamen, quia fixa radicibus continuantur terris et conectuntur, ista quoque ad eundem diem pertinere uoluerit.

Et dixit deus: fiant luminaria in firmamento caeli, sic ut luceant super terram in inchoationem diei et noctis et ut diuidant inter diem et noctem, et sint in signa et in tempora et in dies et in annos; et sint in splendorem in firmamento caeli, sic ut luceant super terram. et factum est sic. et fecit deus duo luminaria magna, luminare maius in inchoationem diei et luminare minus in inchoationem noctis, et stellas: et posuit ea deus in firmamento caeli. sic ut luceant super terram et ut sint in inchoationem diei et noctis et ut diuidant inter lucem et tenebras. et M uidit deus, quia bonum est. et facta est uespera, et factum est mane dies quartus. in hoc quarto die quaerendum est, quid sibi uelit ista ordinatio, ut prius uel fierent uel secernerentur aqua et terra priusque terra germinaret, quam in caelo sidera fierent. neque enim possumus dicere electa esse quaeque meliora, quibus dierum series ita distingueretur, ut finis et medium maxime. ornatius eminerent; [*](9 Gen. 1. 14-19 ) [*](1 quedam R om. El creaturaip (m exp. m. 1) R 4 illis s. I. m. 1 R 10 sicut SR2 ut bd luceat El 11 ut om. S 12 in ante temp. om. EPSbd in dies] dies E in annos] annos ES 13 splendore E splendore» R sic ut] sicut PSR2 ut bd 15 incoationem ElSl 16 et pr. om. b 17 eas ESRZb flrmamentum S sicut SPR ut bd 18 inchoatione E 19 ut 8. I. m. 1 P 20 factum (ai a s. I. m. 2) E,PRSb uespere SR2b uespera* P 22 quod E fiere*t R 23 aquae PSb et] a Pb et (in ras. m. 1) R priusque] prius quae R prius quippe S 26 fines ER2 emineret S ) [*]( 4* )

septem quippe dierum medius quartus est. occurrit enim illud, quia septimo die non est facta ulla creatura. an forte lux primi diei magis respondet ad quietem septimi, ut eo modo concinentibus finibus iste rerum ordo texatur eminentibus de medio luminibus caeli? sed si primus dies septimo concinit, debet ergo et secundus sexto concinere. quid autem simile habet firmamentum caeli cum homine facto ad imaginem dei? an quia caelum totam superiorem mundi partem occupat, et homini in totam inferiorem potestas dominandi tributa est ? sed quid agimus de pecoribus et bestiis, quas ipso die sexto in sua genera terra produxit? quae illis cum caelo potest esse conlatio?

An potius, quoniam primo facta intellegitur lucis nomine spiritalis creaturae formatio, consequens erat, ut corporalis quoque creatura, id est mundus iste uisibilis fieret, qui factus est biduo propter duas partes suas maximas, quibus constat uniuersus, caelum scilicet et terram? secundum hanc rationis conlationem, qua et ipsa uniuersa creatura spiritalis et corporalis saepe caelum et terra nominatur, ita ut globus quoque iste turbulentioris aeris terrenae parti deputetur — exhalationibus quippe humidis corporascit — si quid uero tranquilli aeris est, ubi uentosi atque procellosi motus non possunt existere, ad caelestem partem pertineat, post hanc uniuersitatem molis corporeae fabricatam, quae uno loco tota est, quo conlocatus [*]( mo 2 VII (mo add. m. 2) P 3 diei s. I. P respondet E1 post quietem add. diei PRSbd 4 concinentibusj continentibus E\' concinnat P1 concin;;nantibus 221 conicientibm S finibus om. Pl rerum om. PRSbd tessatur El 5 dej e S 6 concinnet PBl conci.nere (n er.) R 8 qui Rl cael6 Rt 9 post totam add. m. 2 s. I. parte E 10 ante bestiis add. de PSRlbd 11 suo genere PRbd 12 conlatio El collatio PR 13 primO. b 16 uiduo E1 17 uniuersum Et uniuersus mundus b terra E hanc] hanc ergo S 18 conlationem E18 collationem PR qua] quae S om. P et eras. R ipsa om. P1 uniuersa om. S 20 turbo lentigris 81 terreni b terr$enae (a pro exp. m. 1) E exalationibus EPRS 23 perteneat PlRl 24 corporae E1 corporaee S conlocatus ElS locatus b )

est mundus, consequens erat, ut inpleretur partibus intra uniuersum, quae de loco in locum congruis motibus agerentur. cuius generis herbae atque arbores non sunt. radicibus quippe istae fixae sunt terrae et, quamuis habeant motus incrementorum suorum, de locis tamen propriis non mouentur nisibus suis, sed, ubi fixa sunt. ibi aluntur et crescunt; propterea magis pertinent ad terram quam ad genera rerum, quae in aquis et terris mouentur. quia ergo uisibili mundo constituendo, hoc est caelo et terrae, duo sunt adtributi dies, restat, ut his mobilibus et uisibilibus partibus, quae creantur intra illum, tres dies reliqui deputentur; et quia, sicut caelum prius factum est, ita prius est ordinandum huiusmodi partibus suis, quarto die fiunt sidera, quibus super terram lucentibus habitatio quoque inlustretur inferior, ne habitatores eius in habitationem tenebrosam inducantur. et ideo, quia infirma corpora inferiorum habitatorum succedente motibus quiete reparantur, factum est, ut circumeunte sole diei noctisque uicissitudine propter uicissitudinem dormiendi et uigilandi potirentur, nox uero illa non indecora remaneret, sed lunae ac siderum luce et ipsos consolaretur homines, quibus plerumque operandi est nocturna etiam necessitas, et quibusdam animalibus, quae lucem solis ferre non possunt, ad sufficientiam temperaretur.

Illud autem, quod dictum est: et sint in signa et in tempora et in dies et in annos, quis non uideat, quam obscure positum sit quarto die coepisse tempora, quasi [*](24 Gen. I, 14 ) [*]( 3 haerbae R 4 ista PBSbd fixa PRSbd 6 aluuntur E 8 aquis (a s. I. m. 1) P1 9 atribati E 10 nisibilibus 221 11 prius caelam PRSbd 12 ornandum Rbd 18 suis. Quarto (sic distinguit) b 15 inducantur M1 16 quietae E1 17 reparatur b 18 propter uicissitndinem om. E1 19 poterentur Pl ante non s. I. m. 2 add. ut E non S1 21 etiam est b etiam nocturna PRSbd quidam P1 2stemperarentur PRi 24 c. VIlli E infin.om.PRSbd 25etinannoset in dies E in ante annos om. S 26 obscura PR )

superius triduum sine tempore praeterire potuerit? quis igitur animo penetrat. quomodo illi tres dies transierunt, antequam inciperent tempora, quae quarto die dicuntur incipere, uel utrum omnino transierint dies illi? an circa speciem factae rei dies appellatus sit et circa priuationem nox? ut nondum specie formata materia nox dicta sit, unde formanda erant cetera, sicut potest quamuis in rebus formatis intellegi tamen ex ipsa mutabilitate informitas materiae; non enim spatiis uel locorum quasi remotior uel temporum quasi anterior discerni potest. an potius in ipsa re facta atque formata eadem mutabilitas, hoc est deficiendi, ut ita dixerim, possit bilitas, nox appellata sit, quia inest rebus factis, etiamsi non mutentur. posse mutari? uespera autem et mane non quasi per temporis praeteritionem et aduentum, sed per quendam terminum, quo intellegitur, quousque sit naturae proprie modus. unde sit naturae alterius consequenter exordium? an aliqua alia ratio sit horum uerborum diligentius uestiganda?

Quis in tantum secretum facile inrumpat et quae signa dicat, cum dicit de sideribus: et sint in signa? neque enim illa dicit, quae obseruare uanitatis est, sed utique utilia et huius uitae usibus necessaria, quae uel nautae obseruant in gubernando uel omnes homines ad praeuidendas aeris qualitates per aestatem et hiemem et autumnalem uernalemque temperiem. et nimirum haec uocat tempora, quae per sidera fiunt, non spatia morarum, sed uicissitudines adfectionum caeli huius. nam si aliquis uel corporalis uel spiritalis motus conditionem istorum luminarium praecessit, ut aliquid a futura expectatione per praesens in praeteritum traiceret, sine [*]( 1 tridum E igitur] ergo bd 2 penetret b transierint EaPaRbd transire potuerint S 3 inquiperent Et 5 ait] est S pribationera El nox] nos E1 6 nox] nos El 7 formatis (ati in ras.) R tamenJ cQ b 8 ex] in PSbd ex (in ras.) R mutabilitatem El 10 refecta 81 12 rebus] in rebus Pb, (in eras.) R 13 uesperae S 15 quod S propriae PRSb proprius d 18 inrumpat El 20 et om. PRlb 22 homines omnes E puidendos b aeris om. S 23 hiaemem R 24 nemiram Pl uocat 2J1 25 uicissitudine P 28 traiecerit S )

tempore esse non potuit. et quis obtineat non fuisse nisi ab exordio siderum conditorum? sed certae horae et dies et anni, quos usitate nouimus, non fierent nisi motibus siderum. itaque si hoc modo intellegamus tempora, dies et annos, ut articulos quosdam, quos per horologia conputamus, uel in caelo notissimos, cum ab oriente usque in meridianam altitudinem sol insurgit atque inde rursus usque in occidentem uergit, ut possit deinceps aduerti uel lunam uel aliquod sidus ab oriente statim post occasum solis emergere, quod item cum ad meridianam caeli uenerit altitudinem, medium noctis indicet, tunc scilicet occasurum, cum sole redeunte fit mane; dies autem totos solis ab oriente usque ad occidentem circuitus; annos uero uel istos usitatos solis anfractus, non cum ad orientem, quod cotidie facit, sed cum ad eadem loca siderum redit - quod non facit nisi peractis trecentis sexaginta quinque diebus et sex horis, id est quadrante totius diei, quae pars quater ducta cogit interponi unum diem, quod Romani bissextum uocant, ut ad eundem circuitum redeatur, uel etiam maiores et occultiores annos; nam conpletis aliorum siderum spatiis maiores anni fieri dicuntur —: si ergo ita intellegamus tempora, dies, annos, nemo dubitat haec sideribus et luminaribus fieri. ita enim positum est, ut incertum sit, utrum ad omnia sidera pertineat, quod dictum est: sint in signa et in tempora et in dies et in annos. [*](1 quid (s. I. m. 2 at s) E optineat EP 2 sed certae] secutę S certe EP ore El 3 usitat»e (a er.) P fierint d nisi El 4 itaque om. Bl si hoc in ras. R dies] et dies S et annos una. S 5 ante articulos add. tempora bd, m. 2 add. id est sicut R orologia ElSl computamus E 6 notissimos] notamus S 7 insurgit (it ex & m. 1) S 8 uergit (it ex & m. 1) S luna PRSbd 9 sydus S 10 meridianam] mediam E*PBSbd 11 occursurum P1 12 totos E1. in ras. R totus S occidentem] orientem E\'-Pld 13 istos om. S anfractõs SIB! amfractus b 14 cottidie ES lo trecentos PlB 16 sexj tribus S oris B 17 pars s. I. m. 1 B 18 bisextum b eundem] eum P1 19 completis Eb 21 ante annos add. et E2Sbd dubitat a(t in ras.) R 24 in tempora] tempora ElPBlbd et in dies] et dies ElB1 in ante annos om. S )

an signa et tempora ad cetera, dies uero et anni ad solem tantummodo.

Qualis etiam luna facta sit, multi loquacissime inquirunt. atque utinam inquirentes loquantur ac non potius docere conantes! dicunt enim ideo plenam factam, quia non decebat, ut deus inperfectum aliquid illo die faceret in sideribus, quo scriptum est, quod facta sint sidera. qui autem resistunt, dicunt: ipsa ergo debuit prima luna dici, non quarta decima; quis enim incipit ita numerare? ego autem medius inter istos ita sum, ut neutrum adseram, sed plane dicam, siue primam siue plenam lunam deus fecerit, fecisse perfectam. ipsarum enim naturarum est deus auctor et conditor. omnis autem res quidquid progressu naturali per tempora congrua quodammodo prodit atque explicat etiam ante continebat occultum, si non specie uel mole corporis, ui tamen et ratione naturae. nisi forte arbor, quae per hiemem pomis uacua foliisque nudata est, tunc inperfecta dicenda est, aut uero in primordiis etiam suis, cum adhuc nullum fructum dedisset, inperfecta erat illa natura. quod non tantum de arbore, sed nec de ipso eius semine recte diceretur, ubi omnia, quae progressu temporis quodammodo procedunt, modis inuisibilibus latent. quamquam si aliquid deus inperfectum fecisse diceretur, quod deinde ipse perficeret, quid reprehensionis haberet ista sententia? iure autem displiceret, si id. quod ab illo inchoatum esset, ab alio perfectum esse diceretur.

Qui ergo de terra non queruntur, quam fecit deus, cum in principio fecit caelum et terram, quia inuisibilis erat et inconposita et postea tertia die conspicua redditur atque [*]( 3 cap. X E 6 quo] quod El 7 est onl. b sunt b 8 debuit ergo S 9 inquipit El enumerare Sbd 10 adseram E1 11 perfectum E1 13 quicquid E2SR progressu (u iłJ ras. m. 2) B 14 etsi EJPRSbd 15 ui] sui RIPbd et om. R\'bd 20 quae] q; R 22 fecisse (i sup. e m. 1) P 23 repraehensionis EPR sentencia R sentia-E1 24 esset] esse S 25 diceretur (dicerentur P) esse perfectum PRSbd 26 quid S quaeruntur EPR1 27 ante caelum add. deus PRSbd terra E1 incomposita EPbd 28 tertio PRSbd componitur EPRbd )

conponitur, quid sibi de luna tenebras faciunt quaestionum? aut si, quod de terra dictum est, non temporis interuallo, cum simul deus materiam rebus concreauerit, sed narrationis distributione intellegunt dictum, cur in hoc, quod etiam oculis uideri potest, non intuentur integrum corpus habere lunam et tota sua rotunditate perfectum, etiam cum lumine corniculato siue incipiens ad terras lucere siue desinens fulget? si ergo lumen in ea crescit uel perficitur uel minuitur, non luminare ipsum, sed illud, quod accenditur, uariatur; si autem ex una sphaerulae suae parte semper lucet, sed, dum eam partem conuertit ad terram, donec totam conuertat, quod a prima usque ad quartam decimam fit, crescere uidetur, semper est plena, sed terrae habitatoribus non semper adparet. haec eadem ratio est, et si solis radiis inlustratur. non enim potest etiam sic, cum soli proxima est, nisi lucidis cornibus adparere, quia cetera pars, quae tota in orbem inlustratur, non est ad terras, ut uideri possit, nisi cum soli contraria est, ut totum terris adpareat, quod eius inluminat.

Non desunt tamen, qui non eo se arbitrari dicunt lunam primitus a deo quartam decimam factam, quia plena facta credenda est, sed quia in scripturis dei uerba sic habent: lunam factam in inchoationem noctis; tunc autem noctis exordio uidetur, cum plena est, alias uero et per diem incipit uideri ante plenitudinem et in progressu noctis tanto ampliore quanto minuitur. sed qui per inchoationem noctis non intellegit nisi principatum — nam et graecum uerbum hoc magis [*]( 22 Ps. 135, 9 ) [*]( 1 tenebras de luna PR 3 materiam rebus] res b 4 distributionem ElPl distributionem R 5 uidere S 6 rutunditate El cornibulato P corniculato (nicu in ras. m. 2) R 7 inquipiens El 8 crescet PlR 9 adcenditur S 10 sperulae ER sphernlae PS spęrulę b partem (rtem 111. 2 in ras.) E 11 conuertet S quod in ras. m. 2 E 12 ad om. b fit] fecit S 14 sij cum S sol b 16 totam S inlustrata P1 17 possit (t a. I. m. 1) P 18 illuminatur d 23 inquipiunt E1 24 anpliore S 25 minuetur S 26 et hoc b magis hoc S )

indicat, cum dictum est: ap/rav, et in Psalmis apertius scriptum est: solem in potestatem diei, lunam et stellas in potestatem noctis — non cogitur a quarta decima numerare et credere lunam factam primo esse non primam.

Quaeri etiam solet, utrum caeli luminaria ista conspicua. id est sol et luna et stellae, aequaliter fulgeant, sed, quod diuersis interuallis distent a terra, propterea diuersa claritate magis minusque nostris oculis adpareant. et de luna quidem qui haec dicunt, non dubitant eam minus lucere quam solem, a quo etiam perhibent inlustrari. multas autem stellas uel aequales soli uel etiam maiores audent dicere, sed longius positas paruas uideri. et nobis quidem potest fortasse sufficere. quoquo modo se ista res habeat, artifice deo condita sidera. quamquam teneamus auctoritate apostolica dictum: alia gloria solis et alia gloria lunae etalia gloria stellarum; stella enim ab stella differt in gloria. sed quia possunt adhuc dicere. etiamsi non resistant apostolo: differunt quidem in gloria. sed ad oculos terrenorum, aut, quia hoc propter resurgentium similitudinem dicebat apostolus, qui non utique ad oculos aliter erunt et in se aliter, differunt quidem et in se ipsis sidera in gloria, sed tamen nonnulla sunt etiam sole maiora, ipsi uiderint, quemadmodum soli tam magnum tribuant principatum. ut eum radiis suis quasdam stellas et eas quidem principales, quibus amplius subplicant isti quam ceteris, et tenere dicant et retro agere a cursu proprio. non enim fit uerisimile [*]( 2 Ps. 135, 8. 9 14 I Cor. 15, 41 . ) [*]( 1 arcim El archin IPPBS 3 a quartfi decima J21 numerari ElS 5 cap. XI E 6 quod om. b 7 distenta S 8 minusque] minusquod S \'appareant (n s. I. m. 1) S 9 hoc S minus eam PRSbd solem] solet E 10 illustari b autem] etiam in ras. m. 2 R 12 paruas] possint S 13 quoquo] qui quoquo b artifice] scimus artifice b 15 pr. et om. EPJRbd 16 ab] a b 17 resistunt S 18 terraenorum R resurrectionum S 19 qui] quia P 20 aliter. Differunt (sic!) b 22 quemammodum P1 tam magnum soli S 24 amplius isti quam ceteris supplicant PRSbd suplicant EP temere (8. I. m. 2 supra me scr. ne) E 25 a om. E )

maiores aut etiam aequales uiolentia radiorum eius posse superari. aut si superiores signorum stellas uel septentrionum maiores esse adserunt, quae nihil tale a sole patiuntur, cur istas per signa circumeuntes amplius uenerantur V cur eas signorum dominas perhibent? etsi enim regradationes illas siderum, uel fortasse tarditates, non a sole fieri quisque contendat, sed aliis occultioribus causis, soli tamen istos in suis deliramentis, quibus uim fatorum a ueritate deuii suspicantur, praecipuam tribuere potestatem ex libris eorum certe manifestum est.

Sed dicant quod uolunt de caelo alieni a patre, qui est in caelis; nobis autem de interuallis et magnitudine siderum subtilius aliquid quaerere talique inquisitioni rebus grauioribus et melioribus tempus necessarium inpendere non expedit nec congruit. et melius credimus esse ea ceteris maiora luminaria, quae sancta scriptura ita commendat: et fecit deus duo luminaria magna, quae tamen non sunt aequalia. nam consequenter dicit, cum ea ceteris praeposuerit, inter se ipsa litfen\'e. ait enim: luminare maius in inchoationem diei et luminare minus in inchoationem noctis. certe enim uel hoc concedent oculis nostris, ut ea manifestum sit amplius . ceteris lucere super terram nec diem clarere nisi luce solis nec noctem tot stellis adparentibus ita lucere, si luna desit, quemadmodum praesentia illius inlustratur.

De fatis autem qualeslibet eorum argutias et quasi [*](16 Gen. 1, 16 ) [*]( 3 adserunt El solo R 4 ista PRd signa] singula S 5 proseptem hibent S 8 factorum ES deuiis S deui (septem exp. m. 2) E suapicuntur P1 9 tribue (fin. iters.) R 14 necessarium tempus PRSbd non] nec PMSbd 15 congruet S ea esse PRSbd 16 et om. EPR 17 magna luminaria EPRb; sed cf. pag. 51, 15 aequalia (e 8. I. m. 1) E 19 differe El inchoatione S 20 inchoationeip (m exp. m. 1) S 21 concedat b manifesta S 22 caeteris R clarere] clarere super terram S 24 quemammodum PlR inlustratur El 25 cap. XII E fa.tis B post autem add. siderum bd qualeslibet Et argutias] angustias PRl, in marg. b )

de mathesi documentorum experimenta, quae illi ἀποτελέσματα uocant, omnino a nostrae fidei sanitate respuamus; talibus enim disputationibus etiam orandi causas nobis auferre conantur et inpia peruersitate in malis factis, quae rectissime reprehenduntur, ingerunt accusandum potius deum auctorem siderum quam hominem scelerum. sed quod animae nostrae non sint natura corporibus ne quidem caelestibus subditae, audiant et philosophos suos; quia uero terrenis corporibus illa corpora superiora non ad ea, quae ipsi tractant, potentiora sunt, uel hinc aliquando cognoscant, quia, cum multa corpora diuersorum generum, uel animantium uel herbarum et arbustorum, uno simul puncto temporis seminentur unoque puncto temporis innumerabiliter multa nascantur, non tantum diuersis, sed etiam isdem terrarum locis tantae sunt uarietates in progressibus, in actibus et passionibus eorum, ut uere isti, sicut dicitur, perdant sidera, si ista considerent.

Quid autem insulsius et hebetius quam, cum istis rebus conuincuntur, dicere ad solos homines sibi subiciendos fatalem stellarum pertinere rationem? in quibus tamen etiam ipsi de geminis conuincuntur, quorum diuerse uiuentium, diuerse felicium uel infelicium diuerseque morientium easdem plerumque constellationes accipiunt, quia, etsi interfuit aliquid, cum de utero funderentur, in nonnullis tamen tantum interest, quantum [*]( 19 cf. Gen. 25, 25 ) [*]( 1 matesi P om. ES eras. in R experimentum Pb experimenta (a in ras.) R apotelesmata ESb apotelismata P aputuelesmata (tueles m. 2 in ras. quae in mg. add. ai apotelesmata) R 2 nostre S respuimus S 4 impia E 5 repraehenduntur ER accusandum] ad causandum (in mg. at accusandtt) b 6 hominum scelera b scelerum] scelerum commissorum S 7 sit El nature (e in ras. m. 2) R nec Eb subdite S 8 philosphos S suos (s init. s. I. m. 1) S quia] quid Rl 10 quia om. PRi 12 unoquoque R 14 hiadem EPR iisdem bd tante R progressibus] professipyjbus (oni exp. m. 1) E 15 possessionibm PRl uere isti] uesti S 16 considerantd 17 quam om. E1 18 sibi om. b subitiendos R 19 ipsis SR2 20 gminis El diuersae ESPR uiuorum PR diuersae EPR 21 uel infelicium om. Pl diuersaeque EPRS 23 in om. El )

ab istis conprehendi conputatione non possit. manus sequentis Iacob, dum nascerentur, inuenta est pedem fratris praecedentis tenens; usque adeo sic nati sunt, quasi unus infans in duplum prolixior nasci uideretur. horum certe constellationes, quas appellant, nullo modo dispares esse potuerunt. quid ergo uanius, quam ut illas constellationes intuens mathematicus ad eundem horoscopum, ad eandem lunam diceret unum eorum a matre dilectum, alterum non dilectum? si enim aliud diceret, falsum profecto diceret; si autem hoc diceret, uerum quidem, sed non secundum suorum librorum ineptas cantiunculas diceret. quodsi huic historiae, quia de nostris profertur, nolunt credere, numquid et naturam rerum delere possunt? cum ergo se minime falli dicant, si horam conceptionis inuenerint, saltem sicut homines non dedignentur conceptum considerare geminorum.

Ideoque fatendum est, quando ab istis uera dicuntur, instinctu quodam occultissimo dici, quem nescientes humanae mentes patiuntur. quod cum ad decipiendos homines fit, spirituum seductorum operatio est: quibus quaedam uera de temporalibus rebus nosse permittitur partim subtilioris sensus acumine, quia corporibus subtilioribus uigent, partim experientia callidiore propter tam magnam longitudinem uitae, partim sanctis angelis, quod ipsi ab omnipotente deo discunt, etiam iussu eius sibi reuelantibus, qui merita humana occultissimae iustitiae sinceritate distribuit. aliquando autem idem nefandi spiritus etiam quae ipsi facturi sunt uelut diuinando praedicunt. quapropter [*](1 conpraehendi ER posset b 2 nascerentur (n fin. s. I. m. 1) E 5 esse] se P poterunt Pb potuerunt (pr. u in ras. m. 2) R 7 oroscopum Ex ad] et ad b matre] mare Ex 9 uerum] et uerum S 10 canticulas S 11 storiae El proferuntur P 13 horam (h in ras. m. 2) R saltim PSR1 14 hominis Rl 16 cap. XIII E stinctu Rl 17 mentis PR 18 spiritum ElS 19 operatio est (o est in ras. m. 2) E uero P 20 rebus om. P1 permittunt P permittuntur b promittitur R partim] partim quia Sbd 21 ante quia add. partim bd subtilibus ES partim-partim in mg. inf. m. 1 R 22 partem R a sanctis b 24 occultissime PS 25 iidem d 26 ipsi quae S sunt om. P1 uelud S praedicunt (aup. u m. 2 add. ai a) E predicunt P qujapropter (i del. tn. 1) P)

bono christiano siue mathematici siue quilibet inpie diuinantium, maxime dicentes uera, cauendi sunt, ne consortio daemoniorum animam deceptam pacto quodam societatis inretiant.

Solet etiam quaeri, utrum caeli luminaria ista conspicua corpora sola sint an habeant rectores quosdam spiritus suos, et, si habent, utrum ab eis etiam uitaliter inspirentur, sicut animantur carnes per animas animalium, an sola sine ulla permixtione praesentia. quod licet non facile conprehendi possit, arbitror tamen in processu tractandarum scripturarum oportuniora loca posse occurrere, ubi nobis de hac re secundum sanctae auctoritatis regulas etsi non ostendere certum aliquid, tamen credere licebit. nunc autem seruata semper moderatione piae grauitatis nihil credere de re obscura temere debemus, ne forte, quod postea ueritas patefecerit, quamuis libris sanctis sine testamenti ueteris siue noui nullo modo esse possit aduersum, tamen propter amorem nostri erroris oderimus. nunc ad librum operis nostri iam tertium transeamus.