De Genesi Ad Litteram

Cum autem sano corpore nec somno sensibus consopitis aliquo occulto opere spiritali in ea uisa, quae similia sunt corporalibus, anima rapitur, non, quia modus diuersus est, ideo est etiam diuersa natura uisorum, cum et in illis causis, quae de corpore existunt, sit utique differentia et aliquando a contrario. nam phrenetici non dormiendo potius perturbatas habent sentiendi uias in capite, ut talia uideant, qualia somniantes uident, quorum dormiendo auertitur intentio a sensu uigilandi et in ea uidenda conuertitur. cum ergo illud fiat non dormiendo, hoc autem dormiendo, non tamen ea, quae uidentur, ex alio genere sunt quam ex natura spiritus, de quo uel in quo fiunt similitudines corporum. ita quamuis diuersa sit causa intentionis alienatae, quando sano corpore uigilantis occulta quadam ui spiritali anima rapitur, ut uice corporum expressas corporalium rerum similitudines in spiritu uideat, eadem tamen est natura uisorum. neque enim dici potest, cum causa in corpore est, tunc animam sine ulla [*]( 1 cap. XXXVIIII E anima PBl animę b 2 ad] ab P\' in post an 8. l. m. 1 R 3 exsistente S 4 corpora] corpore PRX 6 se om. S 7 effectione] affectione PRSbd presentatur S 8 ceci 8 9 no«*tione (ti er.) R 11 cap. XL E 12 oper.e (a er.) S uisa (a 8. 1. m. 1) P 13 modus.. (di er.) P 15 sit] sic P1 16 frenetici EPRS 19 in (i s. l. m. 1) P 20 fiat] faciat P1 hoc autem dormiendo om. P cap. XLI E 21 que R 22 similitudinis P1 simitudines 81 similitudine. (s er.) R 24 ui] uis P 25 expraessas P similitudinis P1 simitudines 81 27 anima R )

Itaque bono quidem spiritu adsumi spiritum hominis ad has uidendas imagines, nisi aliqua significent, non puto; cum uero in corpore causa est, ut in eas expressius intuendas humanus intendatur spiritus, non semper aliquid significare credendum est, sed tunc significant, cum inspirantur a demonstrante spiritu siue dormienti siue aliquid aliud ex corpore, ut a carnis sensibus alienaretur, patienti. uigilantibus etiam neque ullo morbo adflictis nec furore exagitatis occulto quodam instinctu ingestas esse cogitationes, quas promendo diuinarent, non solum aliud agentes, sicut Caiphas pontifex prophetauit, cum eius intentio non haberet uoluntatem prophetandi, uerum etiam id suscipientes, ut diuinandi modo aliquid dicerent, nouimus.

Nam quidam iuuenes iocando, ut fallerent, ubi peregrini iter agebant, mathematicos se esse finxerunt, ignorantes omnino, utrum duodecim signa dicerentur. qui cum hospitem suum mirari cernerent, quae dicebant, et adtestari esse [*]( 4 Ioel. 2, 28 7 Matth. 1, 20; 2, 13 19 cf. Ioh. 11, 51 ) [*]( 1 presensione S uersare om. R 2 adsolet Ets: eas solet P eas solet (e init. uocab. eas paene er.) Rbd assolet E* uero] ergo P spirituj sps Rb 3 asumitur J21 4 scribtura EP 7 homini] Ioseph bd 10 cap. XLII E adsumi ElS 11 aliqua (s. I. m. 2 add. al quid) E aliquid PRSbd 12 expraessius PR 13 humanas 81 14 a om. S 16 a om. E 19 caifas ES 20 profetauit E uolumtatem El 21 suscipientes] suspicientes E 22 cap. XLIII E 23 fallerent (n 8. I. m. 1) S 25 dicerentur] dissererentur S 26 adtestari El atestari P attestati b )

Item alius ante symphoniacum saltabat, ubi erant multa idola per quandam paganorum sollemnitatem, non aliquo . spiritu adreptus, sed imitatione ludicra adrepticios aemulatus scientibus circumstantibus et spectantibus. moris enim erat, ut ante prandium peractis sacrificiis agitatisque fanaticis, si qui adulescentes post prandium uellent eo more ludere, nullus prohiberetur. ille ergo inter saltandum facto sibi silentio iocabundus et ridente multitudine circumseptus ea nocte, quae inpendebat, in ea silua, quae iuxta erat, hominem a leone interemtum iri, ad cuius cadauer spectandum inlucescente die confluxuram turbam et illius sollemnitatis locum deserturam praedixit. et factum est, cum satis cunctis, qui aderant, in omnibus eius motibus claruisset hoc eum ludendo et iocando nusquam perturbata uel alienata mente dixisse ipso etiam [*]( 2 eis de] eisdg P 7 ac Et di*e P die S 8 loquebatur P1 9 redarguendo S postera die] post pridie Pb post tridie S post tridiae S 10 dispunerent P 12 cap. XLIIII E sjmphoniamcum E simphoniacum S erant (n s. l. m. 1) S 13 solemnitatem bd 14 adreptus Fl arreptus E*PMSbd; sed fortasse scribendum est: abreptus . confer. 386, 19 imitationem (m exp. m. 1) S adrepticios El arrepticios E2Pb arreptioa B arreptitios d arrepticiose multatus S 15 spectantibus] exspectantibus S 16 phanaticis EPSSb 17 adolescentes B2bd 18 sibi] siue P1 siui Pa silentio] lentio S 21 interemptum BSbd diae S 22 deserturum b 24 eum] enim (8. l. m. 2 add. al eQ) E autem 81; in mg. add. m. 2 eum S 25 alienata Sl )

Quonam modo haec uisa in spiritum hominis ueniant, utrum ibi primitus formentur an formata ingerantur et quadam coniunctione cernantur, ut sic hominibus angeli ostendant cogitationes suas et corporalium rerum similitudines, quas in suo spiritu futurorum cognitione praeformant, quemadmodum et ipsi nostras cogitationes non utique oculis, quia non corpore, sed spiritu uident, uerum hoc intersit, quod illi nostras, etiam si nolimus, nouerunt, nos autem ipsorum, nisi ostendantur, nosse non possumus — quia sic eas, ut opinor, habent in potestate occultare spiritalibus modis, quemadmodum nos quibusdam interiectis obstaculis nostra corpora, ne aliorum oculis uideantur, abscondimus — et quid fiat in spiritu nostro, ut aliquando cernantur tantummodo significantes imagines sed, utrum aliquid significent, ignoretur, aliquando autem aliquid significare sentiantur, sed quid significent nesciatur, aliquando uero tamquam pleniore demonstratione anima humana et spiritu ipsas et mente quid significent uideat: et scire difficillimum est et, si iam sciamus, disserere atque explicare operosissimum.

Quod autem nunc insinuare satis arbitror, certum est esse spiritalem quandam naturam in nobis, ubi corporalium rerum formantur similitudines, siue cum aliquod corpus sensu corporis tangimus, et continuo formatur eius similitudo in spiritu memoriaque reconditur; siue cum absentia corpora iam nota cogitamus, ut ex eis formetur quidam spiritalis aspectus, quae iam erant in spiritu et antequam ea [*](2 id om. S 3 quonam] quoniam (s. 1. add. m. 2 at na) E spu P 5 coniunctionem R cernentur S cap. XLV E 6 simitudines 81 quas] quasi S 7 quemammodum EPRS 8 corpora EIPRI corpore S 12 quemammodum ES 16 sed scripsi: et lib. 17 sentientur b nesciagtur Ex 19 in spu b ipsa S om. P1 et mente] semente S 21 plicare P1 operosissimum est b 22 cap. XLVI E nunc RI 26 memoriaquae R reconditur (s. l. m. 2 add. al receditur) E 27 spiritalis (i fin. sup. e pos. m. 1) S 28 iam om. b )

Haec igitur natura spiritalis, in qua non corpora, sed corporum similitudines exprimuntur, inferioris generis uisiones habet quam illud mentis atque intellegentiae lumen, quo et ista inferiora diiudicantur et ea cernuntur, quae neque sunt corpora nec ullas gerunt formas similes corporum, uelut ipsa mens et omnis animae adfectio bona, cui contraria sunt eius uitia, quae recte culpantur atque damnantur in hominibus. quo enim alio modo ipse intellectus nisi intellegendo conspicitur? ita et caritas, gaudium, pax, longanimitas, benignitas, bonitas, fides, mansuetudo, continentia et cetera huius modi, quibus propinquatur deo, et ipse deus, ex quo omnia, per quem omnia, in quo omnia.

Quamquam itaque in eadem anima fiant uisiones, siue quae sentiuntur per corpus, sicut hoc corporeum caelum et terra et quaecumque in eis nota esse possunt, quemadmodum possunt, siue quae spiritu uidentur similia corporum, de quibus multa iam diximus, sine cum mente intelleguntur, quae nec corpora sunt nec similitudines corporum, habent utique ordinem suum et est aliud alio praecellentius. praestantior est enim uisio spiritalis quam corporalis et rursus praestantior intellectualis quam spiritalis. corporalis enim sine spiritali esse non potest, quandoquidem momento eodem, quo corpus sensu corporis tangitur, fit etiam in animo tale aliquid, non quod hoc sit, sed quod simile sit: quod si non fieret, nec sensus ille esset, quo ea, quae extrinsecus adiacent, sentiuntur. neque enim corpus sentit, sed anima per corpus, quo uelut nuntio utitur ad formandum in se ipsa, quod extrinsecus nuntiatur. non potest itaque fieri uisio corporalis, nisi etiam spiritalis simul [*]( 9 Gal. 6, 22. 28 11 cf. Rom. 11, 36, ) [*]( 1 cap. XLVIII E 3 adque El 4 inferior\'] adiudicantar P 6 eorpora R1 nec] neque Mbd 7 hominibus (s. l. m. » add. at ne) E 9 cap. XLVIIII E 11 propinquatus El 12 per qafi in ras. P 14 et ante terra om. Bbd 15 quemarnmodura EP quaem ammodum B 16 que S 17 intellegantur S 19 aliut alio P prestantior ES 20 quam corporalis rcpetitum del. м. 2 R prestantior E iatellectualis (s. I. add. m. 2 al intellegibilis) E 26 uelud 81 )

Inluditur autem anima similitudinibus rerum non . earum uitio, sed opinionis suae, cum adprobat quae similia sunt pro his, quibus similia sunt, ab intellegentia deficiens. fallitur ergo in uisione corporali, cum in ipsis corporibus fieri putat, quod fit in corporis sensibus — sicut nauigantibus uidentur in terra moueri quae stant et intuentibus caelum stare sidera, quae mouentur, et diuaricatis radiis oculorum duae lucernae species adparere et in aqua remus infractus [*]( 9 I Cor. 2, 15 11 I Cor. 14, 15 13 Ephes. 4, 28 ) [*]( 2 inuenie.atur R 5 preter PS 6 intellectuali (ali in ras. m. 2) R ut (t corr. m. 2) R 9 subnecta El diiudicat] iudicat Rbd 10 ęţ ipse E 12 notione] notitione P natione Sl narratione 82 13 qua 2?1 18 optineret E 20 corpori b inter-corporis add. m. 1 in mg. inf. P illut 81 21 corpori b 22 a similitudinibus E 23 aprobat ES 24 his] iis d 25 uisionem R 28 sideraque 81 29 speties R infractis Rl ) [*]( XXVIII. Aug. leCI. III pari 1. ) [*]( 27 )

Quapropter cum rapitur anima in ea uisa, quae spiritu cernuntur similia corporalibus, ita ut omnino a sensibus corporis auertatur amplius quam in somno solet, sed minus quam in morte, iam diuinae admonitionis est et adiutorii, ut se non corpora, sed uisa corporum similia spiritaliter nouerit cernere, sicuti qui se in somnis uidere, etiam antequam [*]( 1 putat] putat aliquid bd hac Sl, in mg. hoc 3 post coctum er. est & in R cacabo Rbd 5 tonitruo Rbd 7 succo PSbd 8 annulus bd 9 aut argenteus JRSbd inopinatisqu.e S 10 uideri S 11 aliqua S huiusmodi d uiso] uisione S afficit P affici* R 12 maximae SS 15 similitudinibus (ni 8. l. m. 1) R 17 quid R su.spicione (b er.) R falsaquiie (a exp. m. 1) P 18 contectura P 22 errare om. R 26 mortaet E ammonitionis EPRS 28 qui] qua» (e er.) Rl quae bd se om. b )

Porro autem, si quemadmodum raptus est a sensibus corporis, ut esset in istis similitudinibus corporum, quae spiritu uidentur, ita et ab ipsis rapiatur ut in illam quasi regionem intellectualium uel intellegibilium subuehatur, ubi sine ulla corporis similitudine perspicua ueritas cernitur, nullis opinionum falsarum nebulis offuscatur, ibi uirtutes animae non sunt operosae ac laboriosae; neque enim opere temperantiae libido frenatur aut opere fortitudinis tolerantur aduersa aut opere iustitiae iniqua puniuntur aut opere prudentiae mala deuitantur. una ibi et tota uirtus est amare quod uideas et summa felicitas habere quod amas. ibi enim beata uita in fonte suo bibitur, unde aspergitur aliquid huic humanae uitae, ut in temtationibus huius saeculi temperanter, fortiter, iuste prudenterque uiuatur. propter illud quippe adipiscendum, ubi secura quies erit et ineffabilis uisio ueritatis, labor suscipitur [*]( 4 cf. Apoc. 1, 10 sqq. ) [*]( 2 noscantur (a sup. u scr. m. 1) S presentes R 4 apocalipsi FRS iohannis PR ioanni bd 6 reuellatio P 6 e] ex b 10 quemammodum PS quem ammodum R 12 ipsis (s fin. add. m. 2) R 13 intellegiuiliQ P subueatur ESt subueheatar P ubi] Ibi (post subuehatur enim (.) distinctum est) b 14 prespicua S 15 obfuscatur S2 obfusciitur b 16 operose S laboriose S cap. LII E operae E liuido P 17 operae E operae E 18 operae E male S diuitantur S 19 ibi (i init. ex u) E 21 uiuitur El unde] inde Rbd 22 ternperani. (~ add. m. 2) B fortiter (i ex e m. 1) E iustae Pl ) [*]( 27* )

Concupiuerat enim, sicut in Exodo legimus, uidere deum, non utique sicut uiderat in monte nec sicut uidebat in tabernaculo, sed in ea substantia, qua deus est, nulla adsumta corporali creatura, quae mortalis carnis sensibus praesentetur, neque in spiritu figuratis similitudinibus corporum, sed per speciem suam, quantum eam capere creatura rationalis et intellectualis potest seuocata ab omni corporis sensu, ab omni significatiuo aenigmate spiritus. sic enim scriptum est: si ergo inueni gratiam in conspectu tuo, ostende mihi temet ipsum, manifeste uideam te, cum paulo superius legatur: et locutus est dominus ad Moysen facie ad faciem, sicut quis loquitur ad amicum suum. sentiebat ergo, quid uidebat et quod non uidebat desiderabat. nam et paulo post, cum dixisset ei deus: inuenisti enim gratiam in conspectu meo, et scio te prae omnibus, respondit [*]( 7 cf. Num.12, 8 11 cf. Eiod. 19,18; 33,9 18 Exod. 83,13.11. 17 ) [*]( 1 continendi (i fin. 8. l. m. 1) E continenti P1 sustinendi 94 E aduersitates—resistendi 8. l. m. 1 E post aduersitates del. est m. 1 et subueniendi aduersitates P 2 resistendia*} E 3 sine] sibe P 4 cap. LIII E 5 isaias bd iohannes P1 Ioannes d apocalipsi RS 6 enigmata EPRS ea b mens humana PRbd 7 assumentis (s fin. s. Z. m. 1) R 5s (bis) P deus om. Pl ei quem dignum tali deus Rbd 9 cum uoce sicut incipit cap. 27 in bd scribtum EXP 10 sicut] ut b 12 assumpta RSbd 16 seuocata P1 fin. abJ et ab Pbd 17 aenigmatge E aenigmatae R enigmate S scribtum EaP 18 ergo] enim El 19 uideam] ut uideam E*PRS*bd 20 et om. bd loquutus P est om. Pbd 21 quis (s m. 1 s. I.) E sutt s. l. m. 1 P 22 non om. S 23 enim om. b )

Moysen faci-e ad faciem, contra in contra, quando tamen [*]( 1 Ex. 33, 18. 20—23 18 Kum. 12, 6-8 ) [*]( 2 accipit PB1 3 potes. S 6 supra (s. l. m. 2 add. af sup) E super PBSbd transiit PR 7 specula] spelunca bd 8 inanum raeatp E manum meam R3b 9 nam facies mea om. Sl 10 sequta P1 secutura R2 om. S 12 est] est figura (flgura add. m. 2) S figura- tae E aeclesiae E significatione PR2Sbd 13 ipsa b aeclesia E 15 intellegendae B, (8. l. m. 2 al de) E 18 uerba mea JPbd 19 uester] inter nos domino d inter nos b illi] illius b dominus om. d cognoscetur P 20 somnio Pb 22 enigmata ERS 25 sic (s. I. m. 2 al si) E )

Quapropter si hoc tertium uisionis genus, quod superius est non solum omni corporali, quo per corporis sensus corpora sentiuntur, uerum etiam omni illo spiritali, quo similitudines corporum spiritu, non mente cernuntur, tertium caelum appellauit apostolus, in hoc uidetur claritas dei, cui uidendae corda mundantur. unde dictum est: beati mundicordes, quia ipsi deum uidebunt, non per aliquam corporaliter uel spiritaliter figuratam significationem tamquam per speculum in aenigmate, sed facie ad faciem, quod de Moyse dictum est "os ad os", per speciem scilicet, qua deus est quidquid est, quantulumcumque eum mens, quae non est quod ipse, etiam ab omni terrena labe mandata, ab omni corpore et similitudine corporis alienata et abrepta capere potest: a quo peregrinamur mortali et corruptibili onere grauati, quamdiu [*]( 10 cf. II Cor. 12, 3 17 Matth. 5, 8 19 cf. I Cor. 13, 12 24 cf. n Cor. õ, 6. 7 ) [*]( 1 ei dixit S ei om. P semetipsum R 2 preferebat R 4 in om. S 5 presentius B loquutione P 6 uinens] uidens bd uidet] uidit P uiuet bd 8 quodadmodo E1 9 adaersns (d exp. tn. 1) P 11 in 8. l. m. 1 8 12 eap. LIllI E 13 quod Rb 15 non] et non p2Bbd 17 corde P mundo corde PRSbd 20 enigmatae E enigmate S 21 quia E est deus Rbd 22 ipse] ipse est b 23 ab-ab om. P1 omni corpore et ab omni terrena Rb ab] et ab PSd ab omni corpore om. Rb 24 similitudinem R 25 peregrinamur (amur ita ras.) JR onere] honore 81 one*. regrauati (one in ras. m. 2) R )

Si autem sic accipimus tertium caelum, quo apostolus raptus est, ut quartum etiam et aliquot ultra superius caelos esse credamus, infra quos est tertium hoc caelum, sicut eos [*]( 8 Cant. 4, 13 18 cf. Rom. 8, 24. 25 19 cf. Gal. 4, 26, 27 21 Ephes. 3, 10 ) [*]( 1 iustae P1 2 quur FR 8 doctori gentium PRSbd 5 uidendum R eap. LV E quur PR 6 paradysus P 7 aeclesia E 8 sinu b 9 figuratae E figuratum R 10 propriae R aeclesia E significata] figurata b 14 aecleaia E ecelesia. (m er.) S 15 cap. LVI E Ierusalem Rd interpraetatur EPR 16 tamen] ctl b quaedam terrena (terraena P) PRSbd 17 ierusalem Pd aeternam 8. i. m. 1R 18 iia d 20 deserte P in om. Sd 21 aeclesiam E sapientiae (8. I. m. 2 add. a1 grę) E 25 aliquod ES snperius] super hos S 26 quod S hoc tertium PRSbd caelum om. R )

Sicut autem in ista luce corporea est caelum, quod super terras suspicimus, unde luminaria clarent et sidera, quae corpora longe sunt meliora terrestribus, sic in illo genere spiritali, in quo uidentur corporum similitudines luce quadam incorporali ac sua, sunt quaedam excellentia et merito diuina. quae demonstrant angeli miris modis: utrum uisa sua facili quadam et praepotenti iunctione uel conmixtione etiam nostra esse facientes, an scientes nescio quomodo nostram in spiritu nostro informare uisionem, difficilis perceptu et difficilior dictu res est. sunt autem alia uisa usitata et humana, quae [*]( 4 opinantur (n fin. 8. 1. m. 1) R rationem R atque] siue PRSbd opinionem B 5 potest (te 8. 1. m. 1) S autem] etiam d etiam] iam S in om. b 7 aut-ostendat add. in mg. m. rcc. P 8 minusuel P 9 habent PRb accipiuntur b 10 cap. LVII E 12 quot (t m. 1 ex d) E quod PlS1 13 unumquoque S 16 terram S suscipimus b 17 longe (e ex a m. 2; E 19 quaedam (sup. ae add. m. 2 al a) E excellentia RI 20 uisi R 21 praeponenti (8. 1. add. m. 2 ai t) E 22 esse se (se add. m. 2) E an] ac P 23 nostro (tro 8. I. tn. 1), E pręceptu R u 24 dicturas (u s. I. pos. m. 1, sed m. 2 del. est) E res om. P uisa om. EPlS et om. b quae — 425, 4 cogitando in ras. m. 2 R )

Sic etiam in illo genere intellectualium uisorum alia sunt, quae in ipsa anima uidentur, uelut uirtutes, quibus uitia sunt contraria, siue permansurae, ut pietas, siue utiles . huic uitae et postea non futurae, sicut fides, qua credimus ea, quae nondum uidemus, et spes, qua futura cum patientia expectamus, et ipsa patientia, qua omnia toleramus aduersa, donec quo uol-umus ueniamus. istae quippe et huius modi uirtutes, quae nunc propter transigendam istam peregrinationem ualde necessariae sunt, non erunt in illa uita, propter quam adipiscendam sunt necessariae, et tamen etiam ipsae intellectualiter uidentur; neque enim aut corpora sunt aut species habent similes corporum. aliud autem est ipsum lumen, quo inlustratur anima, ut omnia uel in se uel in illo ueraciter intellecta conspiciat. nam illud iam ipse deus est, haec autem creatura, quamuis rationalis et intellectualis ad eius imaginem facta, quae cum conatur lumen illud intueri palpitat infirmitate [*]( 1 post sine legitar qualia saepe p. 426, 14 — uers. 20 corporis sui sqq. usque ad 427, 4 non solum in fol. 389b P; ex ipso spiritu sqq. leguntur post u. 6 p. 426 ceterum uide praefationis partem de codice P agentem exsistunt P exlstunt 81 4 curas] cur eas S 5 sepe PRS quo] quocĮ E quod PS 6 aepulis B 7 inianter E inhiantes bd instant] insistunt Pbd 8 dormiant R dormiunt b 9 abenda Pl 12 cap. LVIII E uidenter P1 18 permansure R pietates P 16 exspectamus (s pr. s. l. m. 1) E 17 ueniamus (a. I. add. m. 2 ai uide) E iste ER in huiusmodi S 18 transiendam S istam] iustam b 20 ipse P 21 uidentur (u fin. ex e) E 22 quo (o ex i m. 1) E 24 iam om. b hec S hoc b)

Si autem quaeritur, cum anima de corpore exierit, utrum ad aliqua loca corporalia feratur an ad incorporalia corporalibus similia, an uero nec ad ipsa, sed ad illud, quod et corporibus et similitudinibus corporum est excellentius, cito quidem responderim ad corporalia loca eam uel non ferri nisi cum aliquo corpore uel non localiter ferri. iam utrum habeat aliquod corpus, cum de hoc corpore exierit, ostendat qui potest; ego autem non puto. ad spiritalia uero pro meritis fertur aut ad loca poenalia similia corporibus, qualia saepe demonstrata sunt his, qui rapti sunt a corporis sensibus et mortuis similes iacuerunt et infernas poenas uiderunt, cum et ipsi in se ipsis gererent quandam similitudinem corporis sui, per quam possent ad illa ferri et talia similibus experiri. neque enim uideo, cur habeat anima similitudinem corporis sui, cum iacente sine sensu ipso corpore nondum tamen penitus mortuo uidet talia, qualia multi ex illa subductione uiuis redditi narrauerunt, et non habeat, cum perfecta morte penitus de corpore exierit. aut ergo ad ilia fertur poenalia aut ad illa itidem similia corporalibus nec tamen poenarum, sed quietis atque gaudiorum. [*]( 1 quicquid J!.\'2RS 8 uisioni expresaius PRSbd presentatur RS spaciis R 4 uideret E quo] quod P quidquid-uidet om. R 6 cap. LVIIII E 7 aliqui P feraqtur E 8 ad s. I. m. 1 E 9 corporalibus R 10 responderim Ex 12 aliquot E1 bostendat (h exp. m. 1) R 13 post puto sequuntur trerba: spiritualem enim arbitror esse, non corporalem in bd quae eadem p. 427, 28 suum locum habent. 14 penalia S cap. LX E 15 sepe RS his] iis d 16 infernales Rbd 17 gererent] cernerent P simitudinem S 18 illam E similibus] similia sensibus P similis sensibus R similibus sensibus S similitudinibus sensuum bd 19 quur P 20 tamen] cd b om. R 21 subditione P 22 reddi..ti (di er.) E abeat R 23 exierint b )

Neque enim recte dici potest uel illas falsas esse poenas uel illam falsam requiem atque laetitiam: tunc enim et falsa sunt, quando per opinationis errorum alia pro aliis putantur. nam Petrus non solum cum discum illum uidebat et in eo non similitudines corporum, sed corpora putabat, in hoc utique fallebatur, uerum etiam cum alio tempore ab angelo solutus e uinculis ibat in corpore ambulans et praesentatus corporalibus formis et putabat se uisum uidere, nihilominus fallebatur. nam et illae in disco erant spiritales formae corporalibus similes et ista corporalis expressio soluti de uinculis propter miraculum spiritali similis erat. fallebatur autem anima in utrisque, nonnisi cum alia pro aliis adprobaret. quamuis ergo non sint corporalia, sed similia corporalibus, quibus animae corporibus exutae adficiuntur seu bene seu male, cum et ipsae corporibus suis similes sibimet adpareant, sunt tamen et uera laetitia est et uera molestia facta de substantia spiritali. nam et in somnis magni interest, utrum in laetis an in tristibus simus. unde quidam in rebus, quas concupiuerant, constituti se euigilasse doluerunt et rursus grauibus terroribus atque cruciatibus exagitati atque uexati, cum expergefacti essent, dormire timuerunt, ne in eadem mala reuocarentur. et utique dubitandum non est, quod expressiora sint illa, quae inferna dicuntur, atque ob hoc uehementius sentiantur. nam et qui subtracti sunt sensibus corporis, minus quidem quam si omni modo morerentur, sed tamen amplius quam si dormirent, expressiora se uidisse narrarunt, quam si somnia narrauissent. est ergo prorsus inferorum substantia, sed eam spiritalem arbitror esse, non corporalem. [*]( 4 cf. Act. 10, 11. 12 6 cf. Act. 12, 7-9 ) [*]( 2 letitiam P leticiam R et] haec PRSbd 8 nilominus P nichilominns R nihiUominus 8 9 ille P 10 expraessio P soluta R 12 alia] alias S 14 exutae corporibus R lo et om. b ipse EPR siuimet P 16 est om. PBbd modestia R 18 letis R concupirant P1 22 utique] ubique b expraessiora PR 25 morirentur S 26 expssiora R narrauerunt bd )

Nec audiendi sunt, qui adfirmant inferos in hac uita explicari nec esse post mortem; uiderint enim, quemadmodum poetica figmenta interpretentur. nos ab auctoritate diuinarum scripturarum, quibus solis de hac re fides habenda est, recedere non debemus. quamquam possimus ostendere illorum quoque sapientes de inferorum substantia minime dubitasse, quae post hanc uitam excipit animas mortuorum. unde autem sub terris esse dicantur inferi, si corporalia loca non sunt, aut unde inferi appellentur, si sub terris non sunt, merito quaeritur. animam uero non esse corpoream non me putare, sed plane scire audeo profiteri; tamen habere posse similitudinem corporis et corporalium omnino membrorum quisquis negat potest negare animam esse, quae in somnis uidet uel ambulare se uel sedere uel hac atque iliac gressu aut etiam uolatu ferri ac referri, quod sine quadam similitudine corporis non fit. proinde, si hanc similitudinem etiam apud inferos gerit non corporalem, sed corpori similem, ita etiam in locis uidetur esse non corporalibus, sed corporalium similibus sine in requie siue in doloribus.

Quamquam et illud me nondum inuenisse confiteor inferos appellatos, ubi iustorum animae requiescunt. et Christi quidem animam uenisse usque ad ea loca, in quibus peccatores cruciantur, ut eos solueret a tormentis, quos esse soluendos occulta nobis sua iustitia iudicabat, non inmerito creditur. quomodo enim aliter accipiendum sit, quod dictum est: quem deus suscitauit a mortuis solutis doloribus inferorum, quia non poterat teneri ab eis, non uideo, [*]( 9 cf. Eetract. II 24. in duodecimo de inferis magis mihi uideor docere debuisse, quod sub terris sint, quam rationem reddere, cur sub terris esse credantur siue dicantur, quasi non ita sit. 26 Act. 2, 24 ) [*]( 2 uiderunt b quemammodum ES 3 interpraetentur EPR 4 scribturaram EP 5 recidere P 9 appellantur PRSb 10 queritur PRS 14 se ambulare RSbd uel hac] ac R illae Pl egressu Rb 15 referri] ferri R similitudineip E 16 aput El P 17 corporis S 18 sibe P1 19 requie PR doloribus (or s. l. m. 1) P 21 iustorum (s ex nc m. 1) E 26 a] ex PRSbd 27 non poterat in cod. legi nequit E )

Illud etiam, quod Iacob dicit ad filios suos, deducetis senectam meam cum tristitia ad inferos, uidetur hoc magis timuisse, ne nimia tristitia sic perturbaretur, ut non ad requiem beatorum iret, sed ad inferos peccatorum. neque enim paruum animae malum est tristitia, cum et apostolus cuidam tam sollicite timuerit, ne maiore tristitia absorberetur. proinde, ut dixi, nondum inueni et adhuc quaero nec mihi occurrit inferos alicubi in bono posuisse scripturam dumtaxat canonicam; non autem in bono accipiendum sinum Abrahae et illam requiem, quo ab angelis pius pauper ablatus est, [*]( .2 cf. Phil. 2, 10 8 Luc. 16, 22—26 14 Gen. 44, 29 18 cf. II Cor. 2, 7 ) [*]( 1 nisi om. S ut om. P rundam dolo legi non possunt E; in sequcntibus tales particulas uncinabo aput EXP eum] cum (B. I. m. 2 add. al eQ) E 2 [potesjtate E 3 c[aeles] tium E infernorum (n I. Z.) E inferorum 8 4 [potes]tatem E [potuit] E 5 attineri E teneri b habraham P 7 illa] alia b inferni bd chaos (o B. I.) E chasma P chaum S 8 affirmatum S caput (c exp. m. 1) P inferos om. R contingit P conti.git 8 9 afferri E282b 10 sinu E habrahae P abrahe R 13 requieip E requifi P suplicio E 15 senecta El senectutem b mea El tristitia (~> sup. a er.) P tristicia R uide S 16 tristicia R 17 quietS S 18 et] etiam b 19 obsorberetur S 20 quero R 21 pOBuisse-bono om. R scribturam ElP )

Uerum hoc dum quaerimus et aut inuenimus aut non inuenimus, urget nos longitudo libri huius eum aliquando concludere. quapropter quoniam de paradiso sermonem instituimus propter illud, quod apostolus ait scire se raptum hominem usque in tertium caelum, nescire autem siue in corpore siue extra corpus, et quia raptus est in paradisum et audiuit ineffabilia uerba, quae non licet homini loqui, non temere adfirmamus, utrum in tertio caelo sit paradisus, an et in tertium caelum et inde rursus in paradisum raptus sit. si enim proprie quidem nemorosus locus, translato autem uerbo omnis etiam spiritalis quasi regio, ubi animae bene est, merito paradisus dici potest, non solum tertium caelum, quidquid illud est, quod profecto magnum sublimiterque praeclarum est, uerum etiam in ipso homine laetitia quaedam bonae conscientiae paradisus est. unde et ecclesia sanctis temperanter et iuste et pie uiuentibus paradisus recte dicitur, pollens adfluentia gratiarum castisque deliciis, quandoquidem et in tribulationibus gloriatur de ipsa patientia plurimum gaudens, quia secundum multitudinem dolorum in corde eius consolationes dei iucundant animam eius. quanto magis ergo post hanc uitam etiam sinus ille Abrahae paradisus dici potest, ubi iam nulla temtatio, ubi tanta requies post omnes dolores uitae huius neque enim et lux ibi non est propria quaedam et sui generis, et profecto magna, quam diues ille [*]( 17 cf. Eccli. 40, 27 20 cf. Ps. 93, 19 ) [*]( 1 eQ b 2 aput El P credimus R 8 querimus R 4 urguet E\'R 7 in (s. I. m. 2 al ad) E Tciurn R 9 audit P 10 et] etiam bd 11 sit] est P 12 propri.e PS quidem] quidem est b translato. (s er.) R 15 quicquid WBS preclarum PR 16 leticia M queda PR 17 aeclesia E sanctis] ig sanctis E in sanctis PBSbd 18 iustae PSl piae PSl 19 afluentia PS castitisque E castisquae P 20 pacientia R 21 quia] que P dolorS C; cum uoce dolorum finitur codex S eius] meo P B om. bd 23 habrahae P 24 temptatio E2PBG 26 quedam Jtt magna] manna P )

Quae si ita sunt, ideo sub terris dicuntur inferi uel creduntur, quia congruenter in spiritu per illas corporalium rerum similitudines sic demonstrantur, ut, quoniam defunctorum animae inferis dignae carnis amore peccarunt, hoc eis per illas corporum similitudines exhibeatur, quod ipsi carni mortuae solet, ut sub terra recondatur. denique inferi eo, quod infra sint, latine appellantur; sicut autem secundum . corpus si ponderis sui ordinem teneant inferiora sunt omnia grauiora, ita secundum spiritum inferiora sunt omnia tristiora: unde et in graeca lingua origo nominis, quo appellantur inferi, ex eo quod nihil suaue habeant, resonare perhibetur. nec ipsam tamen rerum partem noster saluator mortuus pro nobis uisitare comtemsit, ut inde solueret. quos esse soluendos secundum diuinam secretamque iustitiam ignorare non potuit. quapropter animae illius latronis, cui dixit: hodie mecum eris in paradiso, non utique inferos praestitit, ubi poenae sunt peccatorum, sed aut illam requiem sinus Abrahae — non enim alicubi non est Christus, cum ipse sit sapientia dei adtingens ubique propter suam munditiam — aut illum paradisum siue in tertio caelo siue ubicumque alibi est, quo post tertium caelum est raptus apostolus, si tamen non aliquid unum est diuersis nominibus appellatum, ubi sunt animae beatorum. [*]( 18 Luc. 23, 43 22 cf. Sap. 7, 24 ) [*]( uel chftoi 1 longiquo E 2 chasma E1 chasma RlCl 3 contemptum PRSbd cognosceret R 6 rertl s. l. m. 1 C sic — u. 8 similitudines in mg, infer m. 1 C 7 digne R peccauerunt P2BSbd 8 corporum] corporalium PRSbd (m. 2 8. l. add. al lid) E exibeagtur (n exp. m. 1) P exhibeantur R 9 terram PRbd 10 sunt R 18 greca PRC 14 nichil RC 16 contempsit RCbd 18 anime R 19 prestitit E penae P poena R 20 aut] ut El requiem (i 8. l. m. 2) E 21 ęţ ipse E 22 mundiciam R illam C 23 paradisum El celo P )

Si ergo caelum primum recte accipimus hoc omne corporeum generali nomine quidquid est super aquas et terram, secundum autem in similitudine corporali quod spiritu cernitur, sicut illud, unde animalibus plenus in extasi Petro discus ille submissus est, tertium uero quod mente conspicitur ita secreta et remota et omnino abrepta a sensibus carnis atque mundata, ut ea, quae in illo caelo sunt, et ipsam dei substantiam uerbumque deum, per quod facta sunt omnia, per caritatem spiritus sancti ineffabiliter ualeat uidere et audire : non incongruenter arbitramur et illuc esse apostolum raptum et ibi fortassis esse paradisum omnibus meliorem et, si dici oportet, paradisum paradisorum. si enim animae bonae laetitia in rebus bonis est in omni creatura, quid ea laetitia praestantius, quae in uerbo dei est, per quod facta sunt omnia?

Sed, si quem mouet, quid opus sit spiritibus defunctorum corpora sua in resurrectione recipere, si potest eis etiam sine corporibus summa illa beatitudo praeberi, difficilior quidem quaestio est, quam ut perfecte possit hoc sermone finiri; sed tamen minime dubitandum est et raptam hominis a carnis sensibus mentem et post mortem ipsa carne deposita transcensis etiam similitudinibus corporalium non sic uidere posse incommutabilem substantiam, ut sancti angeli uident, sine alia latentiore causa siue ideo, quia inest ei naturalis quidam adpetitus corpus administrandi: quo adpetitu retardatur quodammodo, ne tota intentione pergat in illud summum caelum, quamdiu non subest corpus, cuius administratione adpetitus [*]( 4 cf. Act. 10, 10-12 10 cf. II Cor. 12, 2—4 ) [*](2 quicquid. EsRS 3 similitudineip E 4 ecstasi d sflmissus PR 5 tercium R concupitur (s. I. tn. 2 spici) E 6 mund»«ra P 8 quod] quem PRCb per caritatem] in caritate PRCbd 10 esse om. R 11 et sij quod R 13 prestantius E 14 quod] qus R 15 spiritalibus R 18 questio R quam] qua R 19 raptum E 20 ipsam RC carng deposita R et trãscensis b 24 rettardatur (prim. t s. I. w. 1 exp.) E rare tardatur R reta[rda]tur P; uncinis inclusa codd. P et E aut perierunt aut legi nequeunt 26 [in il]lud P 26 [cuius] P administratione El adpetitus El )

Nimirum enim erunt et tunc ista tria genera uisionum, sed nulla falsitate pro alio aliud adprobabitur nec. in corporalibus nec in spiritalibus uisis, multo minus in intellectualibus, quibus ita praesentatis et perspicuis perfruetur, ut longe minore euidentia nunc nobis adiaceant istae species corporales, quas sensu carnis adtingimus et eis multi ita sunt dediti, ut solas esse arbitrentur et, quidquid tale non est, putent omnino non esse. sapientes autem ita sunt in his corporalibus uisis, ut, quamuis ea praesentiora uideantur, certiores sint tamen in illis, quae praeter corporis speciem praeterque corporis similitudinem intellegendo utcumque praespiciunt, quamuis ea non ualeant ita mente conspicere, ut haec sensu corporis intuentur. sancti uero angeli et his corporalibus iudicandis atque administrandis praesunt nec eis tamquam praesentioribus familiaribus inclinantur et eorum [*]( 3 cf. Sap. 9, 15 ) [*]( 2 amministratio HPPRC 8 adgrauatur El propagineip E 5 celi R 6 sensftras (n m. 2 in rae.) E 8 comutationem R reciperit P ab angelis C adequata R coaequata bd 10 facilitate (a. I. m. 2 tJt felicitate) E 18 aliud pro alio bd 15 perfruitur RC 16 iste RC i7 atting[imns] P 18 quicquid jEPRC 19 putant b 20 ea] eis b praesentiora] uel praestantiora C 22 praeterque] praeter ER corporisquae E praespiciunt (ci ex cn m. 1) E perspiciunt PRCbd 24 haec] ex R senstl. C 25 amministrandis EPPR 26 tanquam R presentioribus R familiarins PRCbd inclinatur R inclina[n]tur P ) [*]( xxvm. Ang. sect. III pan 1. ) [*]( 28 )

Scio quidem nonnullos eorum, qui scripturas sanctas ante nos in fide catholica tractasse laudantur, etiam sic exposuisse, quod ait apostolus tertium caelum, ut corporalis et animalis et spiritalis hominis hic differentias accipi uellent atque ad illud incorporearum rerum genus excellenti euidentia contemplandum esse apostolum raptum : quod genus etiam in hac uita spiritales homines prae ceteris rebus diligunt eoque [*]( 12 cf. I Cor. 15, 53 17 cf. Ambrosii et Hieronymi de Genesi quaestiones. ) [*]( 1 [in] P 4 conspicuunt E [conspiciunt] P more P1 6 praep[onant om]nibus P [omnibus et] P 6 agantur] aguntur E [ex ea dirigant] P quicquid WEG 7 quamjuis abrepto apos]tolo P 8 ter[tium caelum et] P [defuit ad plenam] P 9 cogni[tionem rerum quae an]gelis P 10 c[orpore siue extra cor]pus P h[oc utique non deerit cumJ P 12 hoc a. l. m. lR 13 e[nim] P 14 si[ne] P cum uoce ignorantia desinit codex R fol. 2416 16 beatitate (sed tate exp. et s. l. tudine add.) C 17 [quijdem P scribturas EP s[anctas an]te P 18 chatolica P 19 apostolus ę.iţ C 20 hic om. P ue[llent atque ad] P 21 ge[nus ciceljlenti P 22 contemnendum (s. l. add. m. 2 ai plan) E [apostolum r]aptum P 23 spi[ritales homi]nes P eo[que perfrui co]ncupiscunt P )