De Genesi Ad Litteram

Augustine

Augustine. Sancti Aureli Augustini Opera, Sectio 3, Pars I-II (Corpus scriptorum ecclesiasticorum Latinorum, Volume 28.1). Zycha, Joseph, editor. Prague; Vienna; Leipzig: F. Tempsky; G. Freytag, 1894.

Omnis diuina scriptura bipertita est secundum id, quod dominus significat dicens scribam eruditum in regno dei similem esse patri familias proferenti de thesauro suo noua et uetera, quae duo etiam testamenta dicuntur. in libris autem omnibus sanctis intueri oportet, quae ibi aeterna intimentur, quae facta narrentur, quae futura praenuntientur, quae agenda praecipiantur uel admoneantur. in narratione ergo rerum factarum quaeritur, utrum omnia secundum figurarum tantummodo intellectum accipiantur, an etiam secundum fidem rerum gestarum adserenda et defendenda sint. nam non esse accipienda figuraliter nullus christianus dicere audebit, adtendens apostolum dicentem: omnia autem haec in figura contingebant in illis, et illud, quod in Genesi scriptum est: [*]( 5 cf. Matth. 13, 52 15 I Cor. 10, 11 ) [*]( 2 Incipit li[be]r [primus] de genesi ad li[tteram]; haec inscriptio codicis E a m. 2 profecta est; quae uncis inclusi legi nequeunt De principio genesis (litt. mai.) fol. 1 P Beati Augustini in genesim ad librum quaestionum libri XII Undecimo libro utiliora inuenies fol. 36b, fol. 37* De principio genesis R Incipit liber primus sci Augustini in genesim fol. 3 S 4 Incipiunt Eugippii Excerpta ed. Kndll p. 139—147 scribtura El; uocabulum sic semper prima manu scriptum plerumque m. 2 correctum est, quod semel indicasse sufficiet exceptis iis locis, ubi etiam alii codices eandem orthographiam prae se ferunt; idem cadit in uocem scribtum et scribtor bipertita paene euanuit P bipartita b id quod dominus paene euanuerunt P 5 significauit PzRd 9 pronuntientur E2S 10 admoneantur (d a. I. m. 1) E moneantur PRSCbd Eug 11 figurarum] figuratumbd 12 intellectum El 16 in illis] illis E2Cbd scribtum E; cf. supra 4 ) [*]( 1* )

et erunt duo in carne una, magnum sacramentum commendantem in Christo et in ecclesia.

Si ergo utroque modo illa scriptura scrutanda est, quomodo dictum est praeter allegoricam significationem: in principio fecit deus caelum et terram? utrum in principio temporis, an quia primo omnium, an in principio, quod est uerbum dei unigenitus filius? et quomodo possit ostendi deum sine ulla sui commutatione operari mutabilia et temporalia? et quid significetur nomine caeli et terrae? utrum spiritalis corporalisque creatura caeli et terrae uocabulum acceperit, an tantummodo corporalis, ut in hoc libro de spiritali tacuisse intellegatur atque ita dixisse caelum et terram, ut omnem creaturam corpoream, superiorem atque inferiorem, significare uoluerit? an utriusque informis materia dicta est caelum et terra, spiritalis uidelicet uita, sicut esse potest in se, non conuersa ad creatorem — tali enim conuersione formatur atque perficitur; si autem non conuertatur, informis est — corporalis autem, si possit intellegi per priuationem omnis corporeae qualitatis, quae adparet in materia formata, cum iam sunt species corporum siue uisu siue alio quolibet sensu corporis perceptibiles?.

An caelum intellegendum est creatura spiritalis ab exordio, quo facta est, perfecta illa et beata semper, terra uero corporalis materies adhuc inperfecta? quia terra, inquit, erat inuisibilis et inconposita, et tenebrae erant super [*]( 1 Gen. 2, 24 cf. Ephes. 5, 32 4 Gen. 1, 1 24 Gen. 1, 2 ) [*]( 2 aeclesia E 3 quomodo] quaeramus quomodo PsRbd alibi quomodo C 4 praeter in ras. m. 2 R 6 omnium] omnium facta sint PBCbd om- \' nium facta sunt E28 8 ulla om. P 9 significet S caelum et terram Eug spiritalis (m. 2 inter t et a 8. I. u semper fere superscribit, quod semel notasse satis habebo E 15 terra. (m eras.) E sicuti PBSCbdEug esse] uita esse SGRt 16 conuersatione S 18 intellegi 221 pribationem E1 19 formata in mg. infer. addid. m. rec. P cum iam seqq. usque ad uers. 1 pag. 6 a coddce P absunt 21 perceptabiles R1 28 perfecta (p a m. 2; ante p eras. est fe) R 24 erat inquit S )

abyssum: quibus uerbis uidetur informitatem significare substantiae corporalis. an utriusque informitas his etiam posterioribus uerbis significatur? corporalis quidem eo, quod dictum est: terra erat inuisibilis et inconposita, spiritalis autem eo, quod dictum est: et tenebrae erant super abyssum, ut translato uerbo tenebrosam abyssum intellegamus naturam uitae informem, nisi conuertatur ad creatorem: quo solo modo formari potest, ut non sit abyssus, et inluminari, ut non sit tenebrosa. et quomodo dictum est: tenebrae erant super abyssum? an quia non erat lux? quae si esset, utique superesset et tamquam superfunderet: quod tunc fit in creatura spiritali, cum conuertitur ad incommutabile atque incorporale lumen, quod deus est.

Et quomodo dixit deus: fiat lux? utrum temporaliter, an in uerbi aeternitate? et si temporaliter, utique mutabiliter. quomodo ergo possit intellegi hoc dicere deus nisi per creaturam? ipse quippe est incommutabilis. et si per creaturam dixit deus: fiat lux, quomodo est prima creatura lux, si erat iam creatura, per quam deus diceret: fiat lux? an non est lux prima creatura, quia iam dictum erat: in principio fecit deus caelum et terram? et poterat per caelestem creaturam uox fieri temporaliter atque mutabiliter, qua diceretur: fiat lux? quod si ita est, corporalis lux facta est ista, quam corporeis oculis cernimus, dicente deo per creaturam spiritalem, quam deus iam fecerat, cum in principio fecit caelum et terram, fiat lux eo modo, quo per talis creaturae interiorem et occultum motum diuinitus dici potuit: fiat lux.

An etiam corporaliter sonuit uox dicentis dei: fiat lux, [*]( 14 Gen. 1, 3 ) [*]( 1 signifacare E 5 et om. PRISCbd Eug 7 solo ElRx 8 abyssos R 11 superfunderetnr EabdEug 12 inconmutabile R incorporaĮ.įle (bi exp. m. 2) E incomparabile RlSCb 14 dixit] et dixit Eug. 16 possit R1 intelligi S 19 diceret (di m. 1 s. l.) E 20 prima creatura lux b 22 adque E1; m. 1 ita semper; m. 2 omnibus fere locis d in t coriHgit, quod semel notatum sit mutabiliter R1 25 fecitJ fecit deus RSd 26 eo R1 )

sicut corporaliter sonuit uox dicentis dei: tu es filius me.us dilectus? et hoc per creaturam corporalem, quam fecerat deus, cum in principio fecit caelum et terram, antequam fieret lux, quae in hac sonante uoce facta est? et si ita est. qua lingua sonuit ista uox dicente deo: fiat lux, quia nondum erat linguarum diuersitas, quae postea facta est in aedificatione turris post diluuium? quaenam lingua erat una et sola, qua deus locutus est: fiat lux? et quis erat, quem oportebat audire atque intellegere, ad quem uox huius modi proferretur? an haec absurda carnalisque cogitatio est atque suspicio?

Quid ergo dicemus? an id, quod intellegitur in sono uocis, cum dicitur: fiat lux, non autem ipse corporeus sonus, hoc bene intellegitur esse uox dei? et utrum hoc ipsum ad naturam pertineat uerbi eius, de quo dicitur: in principio erat uerbum, et uerbum erat apud deum, et deus erat uerbum? cum enim de illo dicitur: omnia per ipsum facta sunt, satis ostenditur et lux per ipsum facta, cum dixit deus: fiat lux. quod si ita est, aeternum est quod ait deus: fiat lux, quia uerbum dei, deus apud deum, filius unicus dei. patri coaeternus est, quamuis deo haec in aeterno uerbo dicente creatura temporalis facta sit. cum enim uerba sint temporis, cum dicimus "quando" et "aliquando". aeternum tamen est uerbo dei, quando fieri aliquid debeat, et tunc fit, quando [*]( 1 Matth. 3, 17 e cf. Gen. 11, 7 14 Ioh. 1, 1 16 Ioh. 1, 3 ) [*]( 3 fecit] fecit deus PSCEug, (ds er.) R 5 ista uox om. S 7 dilusium El erat om. S 8 qua* (e eras.) E loqutus P loquutus R 9 intellecere E uox om. P1 modi om. b profertur P1 proferetur RlSx 10 carnalisquae Rl cogitatio atque suspitio est b 11 dicimus PRlSC intelligitur post uocis pos. b sono] so(no intercidat) E sona 81 12 dicitur Rl cor[po]reus (po excidit) E hic b 13 intellegitur] accipitur PRSCbdEug esse 8. I. m. 1 R deiJ ds JB* excidit E et excidit E 17 satis-facta add. m. 2 in mg. E lux] quod lux C facta] facta est C (est eras.) R facta esse (esse corr. ex est) S 18 ait] dixit dEttg 19 aput El; m. 2 ubique fere t in d mutat, quod hoc loco semel notetur 20. patri (t s. I.) E quo aexnus R haec deo S hoc d 23 uerbo] in uerbo E2PRSCbd debeat aliquid b )

fieri debuisse in illo uerbo est, in quo non est quando et aliquando, quoniam totum illud uerbum aeternum est.

Et quid est lux ipsa, quae facta est? utrum spiritale quid an corporale? si enim spiritale, potest ipsa esse prima creatura iam hoc dicto perfecta, quae primo caelum appellata est, cum dictum est: in principio fecit deus caelum et terram, ut, quod dixit deus: fiat lux. et facta est lux, eam reuocante ad se creatore conuersio eius facta atque inluminata intellegatur.

Et cur ita dictum est: in principio fecit deus caelum et terram, et non dictum est: in principio dixit deus: fiat caelum et terra. et facta sunt caelum et terra, sicut de luce narratur: dixit deus: fiat lux. et facta est lux? utrum prius uniuersaliter nomine caeli et terrae conprehendendum erat et commendandum, quod fecit deus, et deinde per partes exequendum, quomodo fecit, cum per singula dicitur: dixit deus, id est, quia per uerbum suum fecit, quidquid fecit?

An cum primum fiebat informitas materiae siue spiritalis siue corporalis, non erat dicendum: dixit deus: fiat, quia formam uerbi semper patri cohaerentis, quo sempiterne dicit deus omnia, neque sono uocis neque cogitatione tempora sonorum uoluente, sed coaeterna sibi luce a se genitae sapientiae non imitatur inperfectio, cum dissimilis ab eo, quod summe ac primitus est, informitate quadam tendit ad nihilum, sed tunc imitatur uerbi formam semper atque incommutabiliter patri cohaerentem, cum et ipsa pro sui generis conuersione ad id, quod uere ac semper est, id est ad creatorem suae [*](6 Gen. 1, 1 7 Gen. 1, 3 ) [*]( 2 illud totum b 3 quae] qua Et 4 esse ipsa S 5 que Pl 8 reuocantem El creatorem Et 12 et facta-terra. 8. l. add. m. 2 E 14 conpraehendendam E 15 conmendandum P 17 per s. l. m. 1 S quicquid E*S 18 An excidit E sine (siu excid.) E 20 formam (m fin. m. 2 in ras) E coherentis ER sempiternae ElS1 21 cum uoce omnia cap. 3 finitur b 22 quo aeterna R coaetemae 81 sibi om. S 23 imetatur E1 imperfecto b 24 summ*e (a eras.) E nihilum Et 26 forma E1 26 coherentem EBS )

substantiae, formam capit et fit perfecta creatura? ut in eo, quod scriptura narrat: dixit deus: fiat, intellegamus dei dictum incorporeum in natura uerbi eius coaeterni, reuocantis ad se inperfectionem creaturae, ut non sit informis, sed formetur secundum singula, quae per ordinem exequitur. in qua conuersione et formatione quia pro suo modo imitatur deum uerbum, hoc est dei filium semper patri cohaerentem plena similitudine et essentia pari, qua ipse et pater unum sunt, non autem imitatur hanc uerbi formam, si auersa a creatore informis et inperfecta remaneat, propterea filii commemoratio non ita fit, quia uerbum, sed tantum, quia principium est, cum dicitur: in principio fecit deus caelum et terram; exordium quippe creaturae insinuatur adhuc in informitate inperfectienis . fit autem filii commemoratio, quod etiam uerbum est, in eo, quod scriptum est: dixit deus: fiat, ut per id, quod principium est, insinuet exordium creaturae existentis ab illo adhuc inperfectae, per id autem, quod uerbum est, insinuet perfectionem creaturae reuocatae ad eum, ut formaretur inhaerendo creatori et pro suo genere imitando formam sempiterne atque incommutabiliter inhaerentem patri, a quo statim hoc est, quod ille.

Non enim habet informem uitam uerbum filius, cui non solum hoc est esse quod uiuere, sed etiam hoc est ei uiuere, quod est sapienter ac beate uiuere. creatura uero quamquam spiritalis et intellectualis uel rationalis, quae uidetur esse illi uerbo propinquior, potest habere informem uitam, quia non, sicut hoc est ei esse quod uiuere, ita hoc uiuere quod [*]( 8 cf. Ioh. 10, 30.. ) [*]( 3 naturam PR1 eius om. E1 quo aeterni R reuocatis R 5 exsequitur El 6 quia] qua Eug pro] per Px 7 coherentem E quoherentem R coerente P1 8 pa*n (t eras.) PR 10 fili Et filii (i fin. m. 1 superscr.) P 11 tantum] etiam b 14 fili E1 15 in eo] eo PRSCd et b 16 exsistentis PR 18 formaretur 221 19 inherendo EP 20 sempitern.e E sempiternae RS inherentem EP patri (t 8. l. m. 2) E 21 statim] tantum El statu Eug 28 est pr. om. Rl ei uiuere] uiuere d Eug 24 ac] et b beatae ER 26 illo S 27 sicut non b )

sapienter ac beate uiuere. auersa enim a sapientia incommutabili stulte ac misere uiuit, quae informitas est. formatur autem conuersa ad incommutabile lumen sapientiae, uerbum dei; a quo enim extitit, ut sit utcumque ac uiuat, ad illum conuertitur, ut sapienter ac beate uiuat. principium quippe creaturae intellectualis est aeterna sapientia: quod principium manens in se incommutabiliter nullo modo cessaret occulta inspiratione uocationis loqui ei creaturae, cui principium est, ut conuerteretur ad id, ex quo esset, quod aliter formata ac perfecta esse non posset. ideoque interrogatus, quis esset, respondit: principium, quia et loquor uobis.

Quod autem filius loquitur, pater loquitur, quia patre loquente dicitur uerbum, quod filius est, aeterno more, si more dicendum est, loquente deo uerbum coaeternum. inest enim deo benignitas summa et sancta et iusta et quidam non ex indigentia, sed ex beneficientia ueniens amor in opera sua. propterea priusquam scriberetur: dixit deus: fiat lux, praecessit scriptura dicens: et spiritus dei superferebatur super aquam, quia, siue aquae nomine appellare uoluit totam corporalem materiam, ut eo modo insinuaret, unde facta et formata sunt omnia, quae in suis generibus iam dinoscere possumus, appellans aquam, quia ex humida natura uidemus omnia in terra per species uarias formari atque concrescere, siue spiritalem uitam quandam ante formam conuersionis quasi [*]( 11 Ioh. 8, 25 17 Gen. 1, 8.2 ) [*]( 1 sapienter] sapienter uinere b beatae ER 2 stultae R informitas] informitas eina EJPRSbd 4 existit b ac om. b 5 beatae R beat*e E 6 creature P 7 incommotabiliter P1 cessaret] cessat J!.\'2d cessabit b 9 conuertatur d est EJà 10 possit Eug d interrogatus] interrogatus dns b 11 qui. (a eras.) E qui b 12 quia Pl qui apatre (sic coni.) SC 14 quodaeternum Rx quae a uoce "inest" sequuntur usque ad ifnem cap. 7 in librum "De octo Dulcitii quaestionibus" translata sunt 8,2.3; uariantes lectiones sig. Dul. instr. afferam sec. edit. Mignianam 15 quidem R2bd 16 beneficentia EbdDul; sed cf. p. 11, 6 18 dei del. m. 2 R n..*ferebatur (super eras.) P 19 aquas WB2S0 20 materiam 12l ut] aut El 21 suntEl: sint PRSbdEugDul denoscere Pl dignoscere d 22 umida R )

fluitantem, superferebatur utique spiritus dei, quia subiacebat scilicet bonae uoluntati creatoris quidquid illud erat quod formandum perficiendumque inchoauerat, ut dicente deo in uerbo suo: fiat lux, in bona uoluntate, hoc est bono placito eius pro modo sui generis maneret, quod factum est. et ideo rectum est, quod placuerit deo, scriptura dicente: et facta [*]( 6 ) est lux. et uidit deus lucem quia bona est, ut, quemadmodum in ipso exordio inchoatae creaturae, quae caeli et terrae nomine propter id, quod de illa perficiendum erat, commemorata est, trinitas insinuatur creatoris — nam dicente scriptura: in principio fecit deus caelum et terram intellegimus patrem in dei nomine et filium in principii nomine, qui non patri, sed per se ipsum creatae primitus ac potissimum spiritali creaturae et consequenter etiam uniuersae creaturae principium est. dicente autem scriptura: et spiritus dei superferebatur super aquam, conpletam commemorationem trinitatis agnoscimus —, ita et in conuersione atque perfectione creaturae, ut rerum species digerantur, eadem trinitas insinuetur, uerbum dei scilicet et uerbi generator, cum dicitur: dixit deus, et sancta bonitas, in qua deo placet quidquid ei pro suae naturae modulo perfectum placet, cum dicitur: uidit deus quia bonum est.

Sed cur commemorata prius quamuis inperfecta creatura postea commemoratur spiritus dei prius dicente scriptura: terra autem erat inuisibilis et inconposita, et tenebrae erant super abyssum, ac deinde inferente: et [*](6 Gen. 1, 3. 4 22 Gen. 1, 31 25 Gen. 1, 2 ) [*]( 2 bone R uolumtati E quicquid EZSR2 3 incoauerat El 4 bono placito] in beneplacito bdEugDul in bono placito PRI 5 modulo bd 6 rectum] dictum Eug lectum b 7 quemammoduin PIR 8 incoatae P 9 propter] pro E1 13 patris b se ipsum (in mg. add. m. 2 ai p ipsO) E 14 creatorae P et-creaturae om. Sl 15 et om. Dul 10 §uperferebatur Pferebatur SRd aquas b 17 agnoscitur Sl 19 insinuetur dDul: insinuatur EPRSbEug generatio Eug (Knöll p. 145, 26) 20 dixit-dicitur in mg. inf. add. m. 1 S 21 quicquid :E2RS placet perfectum b 22 quia] quod b 24 conmemoratur P )

spiritus dei superferebatur super aquam? an, quia egenus atque indigus amor ita diligit, ut rebus, quas diligit, subiciatur, propterea, cum commemoraretur spiritus dei, in quo sancta eius beniuolentia dilectioque intellegitur, superferri dictus est, ne facienda opera sua per indigentiae necessitatem potius quam per abundantiam beneficientiae deus amare putaretur? cuius rei memor apostolus dicturus de caritate supereminentem uiam demonstraturum se ait et alio loco, supereminentem, inquit, scientiae caritatem Christi. cum ergo sic oporteret insinuari spiritum dei, ut superferri diceretur, commodius factum est, ut prius insinuaretur aliquid inchoatum, cui superferri diceretur, non enim loco, sed omnia superante ac praecellente potentia.

Ita etiam rebus ex illa inchoatione perfectis atque formatis uidit deus, quia bonum est; placuit enim quod factum est in ea benignitate, qua placuit, ut fieret. duo quippe sunt, propter quae amat deus creaturam suam, ut sit et ut maneat. ut esset ergo, quod maneret, spiritus dei superferebatur super aquam; ut autem maneret, uidit deus, quia bonum est. et quod de luce dictum est, hoc de omnibus. manent enim quaedam supergressa omnem temporalem uolubilitatem in amplissima sanctitate sub deo, quaedam uero secundum sui temporis modos, dum per decessionem successionemque rerum saeculorum pulchritudo contexitur.

Quod ergo dixit deus: fiat lux. et facta est lux, in [*]( 7 I Cor. 12, 31 8 Ephes. 3, 19 ) [*]( 1 quia] quoniam PRPbdDul 2 indegus 81 indiguus WPRI indigfs b S commemoraretur ElBl 4 eius sancta b ueniuolentia EI beneuolentia PRd 5 faciendo b 6 pocius R habundantiam R beneficentiae PbdDul 7 super-loco in mg. super. add. m. \'1 S 8 in loco bd 9 inquid R 10 insinuare Eug (ed. KnOll 146, 16) SBb 12 eniml autem b Dul 16 ut fieret 6. I. m. 1 S 18 ergo esset b 20 bona ElRb hoc de] hoc et de Eug (K. 146, 26) b 21 supergressa. (m er.) E uolubilitatem temporalem b 23 uero] uero mutantur S 24 successionem quae R rerum] rerum temporalium Eug (ed. KnOll 147, 3) 25 lux fin. om. E )

aliquo die dixit an ante omnem diem? si enim uerbo sibi coaeterno dixit, hoc utique intemporaliter dixit; si uero temporaliter dixit, non uerbo sibi coaeterno, sed per aliquam creaturam dixit temporalem. ac per hoc non erit prima creatura lux, quia iam erat, per quam temporaliter diceretur: fiat lux. atque illud ante omnem diem fecisse intellegitur, quod dictum est: in principio fecit deus caelum et terram, ut caeli nomine intellegatur spiritalis iam facta et formata creatura, tamquam caelum caeli huius, quod in corporibus summum est. secundo enim die factum est firmamentum, quod rursus caelum appellauit. terrae autem nomine inuisibilis et inconpositae ac tenebrosa abysso inperfectio corporalis substantiae significata est, unde temporalia illa fierent, quorum prima esset lux. t

Quomodo autem per creaturam, quam fecit ante tempora, dici potuit temporaliter: fiat lux, inuenire difficile est. sono uocis enim non intellegimus dictum; nam quidquid est tale, corporeum est. an ex illa inperfectione substantiae corporalis fecit aliquam uocem corpoream, per quam sonaret: fiat lux? ergo aliquod uocale corpus ante lucem creatum atque formatum est. sed si ita est, iam erat tempus, per quod uox curreret sonorumque spatia sibi succedentium praeterirent. quodsi iam erat tempus, antequam fieret lux, in quo tempore uox fieret, qua sonaret "fiat lux", ad quem diem pertinebat illud tempus? unus enim dies idemque primus ille numerari incipit, quo facta est lux. an ad ipsum diem pertinet totum spatium [*]( 1 diem om. S enim] ergo (s. I. add. m. 2 at enl) E 2 coaeterno] quo aeterno R uero (ro s. l. m. 1) E 3 quo aeterno R 4 dixit creaturam PSbd post temporalem spat. uac. ras. neque quidquam desideratur S 5 eratj erat creatura b diceretur 8. l. m. 1 S 10 secundo (0 m. 2 in ras.) R 11 rursum Rl apellauit R 12 incompositae E tenebroa? abyssi b imperfectio ln 17 enim uocis Rbtl quicquid E2RS tale est bd 21 sonorumquae P sonorum quae RS sonorum qui b 22 sibi spatio (0 m. 1 supra a) S succedentia bd praeterireot (n exp. m. 1) S 23 antequam s. l. m. 1 S fieret uox bd qua] quae d 24 resonaret d tempus illud S 26 facta (a fin. ex u) S lux in mg. add. m. 1 S )

temporis, et quo factum est uocale corpus, per quod sonaret "fiat lux", et quo facta est ipsa lux? sed omnis talis uox propter audientis corporalem sensum a loquente profertur; ita enim factus est, ut percusso aere sentiat. numquid itaque talem habebat auditum illud quidquid erat inuisibile et inconpositum, cui sic deus personaret ac diceret: fiat lux? abscedat itaque haec ab animo cogitantis absurditas.

Utrum ergo spiritalis motus, sed tamen temporalis erat, quo dictum intellegimus "fiat lux," expressus ab aeterno deo per uerbum coaeternum in creatura spiritali, quam iam fecerat, cum dictum est: in principio fecit deus caelum et terram, id est, in illo caelo caeli? an et ista locutio non tantum sine aliquo sono, sed etiam sine ullo temporali motu spiritalis creaturae in eius mente atque ratione fixa quodammodo modo a uerbo patri coaeterno et quodammodo inpressa intellegitur, secundum quam moueretur et ad speciem conuerteretur inferior illa tenebrosa inperfectio naturae corporeae et fieret lux? sed multum est ac difficillimum capere, quomodo dicatur deo non temporaliter iubente neque id temporaliter audiente creatura, quae contemplatione ueritatis omnia tempora excedit, sed intellectualiter sibimet inpressas ab incommutabili dei sapientia rationes, tamquam intellegibiles locutiones, in ea, quae infra sunt, transmittente fieri temporales motus in rebus temporalibus uel formandis uel administrandis. si autem lux, quae primum dicta est, ut fiat, et facta est, etiam primatum creaturae tenere intellegenda est, ipsa est intellectualis uita, quae nisi ad creatorem inluminanda conuerteretur, fluitaret informiter. cum conuersa autem et inluminata est, factum est, quod in uerbo dei dictum est: fiat lux. [*]( 1 quo] quod PRb 2 et] ei E quo] quod PRb 3 audientes PRlb a] a. Cd er.) E 4 factum P sentiatur CSb 5 quicquid WSR 9 intellegimis R1 12 loquutio R 14 quodamodo R 15 patri J pari E1 inpraesa P inpręssa R subintellegitur S 18 difficillimum (pr. 1 8. I. m. 1) S 20 creatura. P 21 inpraessas P inprassa Rl$ ab] sub SRb 22 loquutiones PR 23 quae] q; R fieret S temporalis S 26 primatum] prima Rl 28 autem conuersa PRSbd )

Uerum tamen quemadmodum sine tempore dictum est. quia in uerbum coaeternum patri non cadit tempus, utrum ita etiam sine tempore factum sit, quisquam forsitan quaerat. sed quomodo potest hoc intellegi, cum facta luce et diuisa a. tenebris et inditis diei noctisque uocabulis dicat scriptura: et facta est uespera, et factum est mane dies unus? unde uidetur illud opus dei factum per spatium diei, quo peracto ad uesperam uentum est, quod est noctis initium. itemque peracto nocturno spatio conpletus est totus dies, ut mane fieret in alterum diem, in quo die deus aliud consequenter operaretur.

Immo uero id ipsum permirabile est, cum deus nullo spatio syllabarum aeterna uerbi sui ratione dixerit: fiat lux, cur tanta mora facta sit lux, donec diei spatium praeteriret et uespera fieret. an forte cito quidem lux facta est, sed mora diurni temporis in eo consumi potuit, cum discerneretur a tenebris, atque utrumque discretum suis uocabulis signaretur? . mirum, si et hoc uel tanta mora fieri potuit a deo, quanta dicitur a nobis. discretio quippe lucis et tenebrarum in ipso utique opere, cum lux fieret, consecuta est; non enim lux esse potuit, nisi discerneretur a tenebris.

Quod autem uocauit deus lucem diem et tenebras noctem, quanta mora fieri poterat, etiam si hoc syllabatim per sonum uocis egisset, nisi quanta et a nobis dicitur "lux uocetur dies et tenebrae uocentur nox?" nisi forte quis ita desipiat, ut, quia super omnia magnus est deus, putet ore dei prolatas quamuis paucissimas syllabas per totum diei spatium potuisse distendi. huc accedit, quia uerbo sibi coaeterno, id est incommutabilis sapientiae internis aeternisque rationibus, [*]( 5 Gen. 1, 5 21 Gen. 1, 5 . ) [*]( 1 quemammodum PlB 2 patri coaeternum PRSbd 3 forsitan B1 5 indicis b et om. PRSbd 8 uesperum R initium noctis b 12 quur P 15 diurni] di«*urni B diuturni ElP 16 suisque S 19 consecrata (8. I. m. 2 at Csecuta) E 22 syllaba jų per sonum (in exp. m. 1) S 25 desipiat (prius i s. l. m. I) S 27 accidit plSI uerbo a. l. m. 1 S quo aeterno R 28 incommutabilis El internisj aeternis Ex )

non corporali uocis sono uocauit deus lucem diem et tenebras noctem. rursum enim quaeritur, si uerbis, quibus utimur, uocauit, qua lingua uocauerit, et quid opus erat sonis transeuntibus, ubi cuiusquam non erat corporalis ullus auditus. et non inuenitur.

An dicendum est, quod, cum cito peractum esset hoc opus dei. tamdiu stetit lux non succedente nocte, donec diurnum spatium perageretur, et tamdiu mansit nox luci succedens, donec spatium nocturni temporis praeteriret, et mane fieret diei sequentis uno primoque transacto? sed, si hoc dixero, uereor, ne deridear et ab his, qui certissime cognouerunt, et ab his, qui possunt facillime aduertere, quod eo tempore, quo nox apud nos est, eas partes mundi praesentia lucis inlustret, per quas sol ab occasu in ortum redit, ac per hoc omnibus uiginti quattuor horis non deesse per circuitum gyri totius alibi diem, alibi noctem. numquidnam ergo in. parte aliqua posituri sumus deum, ubi ei uespera fieret, cum ab ea parte in aliam partem lux abscederet? nam et in libro, qui appellatur Ecclesiastes, ita scriptum est: et oritur sol, et occidit sol, et in locum suum ducit, hoc est, in eum locum, unde ortus est. sequitur enim et dicit: ipse oriens illuc uadit ad austrum et circuit ad aquilonem. australis ergo pars cum habet solem, nobis dies est, cum autem ad partem aquilonis circumiens peruenit, nobis nox est; non tamen [*]( 19 Eccle. 1, 5 21 Eccle. 1, 6 ) [*]( 1 sono uocis bd 2 rursus R 4 auditur (s 8. 1. m. 1; m. 2 ex r s fecit) E 6 dei opus S 7 diurnum EPPRSbd: diuturnum El 10 primoquae R transacto] die transacto b 11 iis d 12 quoJ quod P 13 est«HHt (dies er.) E 14 quas (s m. 1 8. I.) P 15 oris ElS giri S 16 et alibi noctem (et 8. I. m. 2) R numquinnam El aliqua parte S 19 aecclesiastes E occidet ElS 20 sol om. b ducitur WSbdj cf. Sieronymi Comment. in Ecclesiasten Migne tom. XXIII (II) p. 1067 21 dicit ipse. Oriens Sb illud d 22 ad ante aquilonem om. E 23 ad om. ES 24 aquilonis partem Pd circumre (e er; 8. I. add. m. 2 al circuiens peruehitur) E circuiens S peruehitur ElS perhibetur E1 peruenit Rl )

in alia parte non est dies, ubi praesentia solis est: nisi forte poeticis figmentis cor inclinandum est, ut credamus solem mari se inmergere atque inde lotum ex alia parte mane surgere. quamquam, si ita esset, abyssus ipsa praesentia solis inlustraretur, atque ibi esset dies. posset enim et aquas inluminare, quando ab eis non posset extingui. sed hoc monstrosum est suspicari. quid? quod etiam sol nondum erat.

Quapropter, si spiritalis lux primo die facta est, numquid- , nam occidit, ut ei succederet nox? si autem corporalis, quaenam illa lux est, quam post occasum solis uidere non possumus, quia nec luna erat adhuc nec aliquae stellae? aut si semper in ea parte caeli est, in qua sol, ut non sit solis lux, sed quasi comes eius eidem ita coniuncta, ut discerni dinoscique non possit, ad eandem reditur difficultatem soluendae huius quaestionis, quia et ista lux eodem modo quo sol tamquam comes eius ab occasu in ortum circumiens redit et est in alia parte mundi, quo tempore pars ista, in qua sumus. tenebrescit in noctem. ex quo cogit, quod absit, in una parte credere deum fuisse, quam partem lux ista desereret, ut posset ei uespera fieri. an forte in ea parte lucem ferat, in qua facturus erat hominem, et ideo, cum ab ipsa parte lux discessisset, uespera facta dicitur, etiam cum in alia parte lux illa esset, quae inde discesserat, mane exortura peracto circuitu?

Ut quid ergo factus est sol in potestatem diei, qui luceret super terram, si lux illa diei faciendo suffecerat, quae [*]( 24 cf. Ps. 135, 8 ) [*]( 1 aliam partem El 5 possit S et 8. I. m. 1 P 6 possit S ■ monstrosum] monstruosum (pr. u 8. I. m. 1) P, SRbd 7 quid? quod] cum b quid quod etiam perd. lintOl. m. 2 del. R 8 die s. I. m. 1 P numquinnam El 9 ei er. S quaenam (nam 8. I. m. 2) E 11 alique R 13 eidem (e init. 8. I. m. 1) P 14 ad] et ad (et add. m. 2) E 16 circuiens E circuiuiens 81 18 tenebraescit P qap4 II quod (pr. quod in fine tle1"S. exp. m. 1) P 19 credere om. El possit Sb posse PlR 20 eam partem El if) qpa in qua (pr. in qua in fine uers exp. m. 1) S 21 lux m" (illa etJJp. m. 1) S decessisset SR2b 22 et uespera PR aliam partem El 23 exoritura b circflitu b 25 die b sufficerat S1 R )

dies etiam uocata erat? an illa prior regiones superiores a terra longinquas inlustrabat, ut sentiri non posset in terris, atque ita oportebat solem fieri, per quem dies inferioribus mundi partibus adpareret? potest et hoc dici auctum esse fulgorem diei sole addito, ut per illam lucem minus fulgens dies, quam nunc est, fuisse credatur. etiam hoc a quodam dictum scio primum naturam lucis inductam in opere creatoris, cum dictum est: fiat lux. et facta est lux, postea uero — quod de luminaribus dicitur — quid ex ipsa luce factum sit fuisse commemoratum ordine dierum, quo uisum est creatori cuncta esse facienda: quae natura lucis quo transierit facta uespera, ut uicissim nox perageretur, nec ille dixit nec facile inueniri posse arbitror. neque enim extinctam esse credendum est, ut nocturnae tenebrae succederent, et rursus accensam, ut mane fieret, antequam hoc solis officio gereretur, quod a quarto die coepisse fieri eadem scriptura testatur.

Quod antequam fieret, quo circuitu sibi potuerint tres dies noctesque succedere lucis, quae primo facta est, permanente natura, si lux corporalis tunc facta intellegenda est, et inuenire et explicare difficile est. nisi forte molem terrenam et aquosam, antequam esset ab alterutro utrumque discretum, quod tertio die factum scribitur, tenebras deum appellasse quis dixerit propter crassiorem corpulentiam, quam lux penetrare non poterat, uel propter obscurissimam umbram tantae molis, quam necesse est, ut ex altera parte habeat corpus, ex alia parte lux fuerit. ad quem locum enim cuiuslibet corporis moles lucem peruenire non sinit, in eo loco umbra [*]( 8 Gen. 1, 3 ) [*]( 1 erat] est RxPbd illa* (e eras.) E 2 longinquas (alt. n s. l. m. 1) E sentire PR possit S 3 adque El 5 addito] edito S 9 quod] cura PBlbd exla R 10 commemoratur S ording P ordinem R 12 ille (e 8. I. m. 2) R 13 inuenire S 14 nocturnac] nocturnaa S 15 antequam (qu m. 2 in ras.) E 16 cepisse 81 scribtura EP 17 quo] quod S circflitu b 18 q; ii1 21 antequam in mg. m. 1 R alterotro Sl 23 dixerat E1 propter.. (ea eras.) E 26 alia] aliqua Rd fierit P1 fieret Blb 27 molis PE, sinitj it (s eras. et in mg. sin add.) P ) [*]( XXVIII. Aug. seet. III pari 1. ) [*]( 2 )

est, quoniam locus carens ea luce, qua inlustraretur, nisi inpediret corpus obpositum, hoc totum est, quod umbra dicitur. quae si pro mole corporis tam magna fuerit, ut occupet spatium terrae, quantum ex altera parte dies occupat, nox uocatur; neque enim omnes tenebrae nox. nam et in speluncis amplis, in quarum abdita lux inrumpere per obpositam molem non sinitur, sunt utique tenebrae, quia lux non est ibi, totumque illud spatium locus est carens luce; nec tamen tales tenebrae acceperunt uocabulum noctis, sed illae, quae in eam terrae partem succedunt, unde remouetur dies. sicut non omnis lux dies appellatur — nam et lunae lux est et siderum et lucernarum et coruscationum et quarumque rerum ita fulgentium - sed illa lux appellatur dies, cui nox praecedenti recedentique succedit.

Sed si primaria lux illa undique terrae molem circumfusa contexerat, siue staret siue circumiret, non erat, ex qua parte admitteret noctem sibi succedere, quia nusquam ipsa discedebat, ut ei faceret locum. an ex una parte facta est, ut ipsa circumiens etiam noctem ex alia parte consequenter circumire permitteret? cum enim totam terram adhuc aqua tegeret, nihil inpediebat, ut aquosa et globosa moles ex una parte faceret diem lucis praesentia, ex alia noctem lucis absentia quae in eam partem succederet a tempore uespertino, ex qua lux in aliam declinaret.

Quo ergo congregatae sunt aquae, si totam terram prius occupauerant? illae scilicet, quae detractae sunt, ut terra [*](1 carens omnis lux dies appellatur ea luce sqq. P post carens septem uocab. eras. R elkluce* (utrimque m er.) E impedierit S 2 oppositum E 6 inrumpere ElSl 8 spatium illud PRbd luce. (m eras.) E 10 partem terrae PRbd 12 quarumcumque Sb 13 nox] nos d praecedentique b recedentique om. b 15 primaria (im 8. I. m. 1) R 16 contexerat (a corr. m. 2) R circniret ES 17 ammitteret R succederet RI numquam El 18 factura 8 est] erat R2Sd, (8. I. m. 2 ) E ut] et El ipsA b 19 circumiens 81 circuiens P1 circuire S 20 permitera R 21 molis PRl 23 qua] quo S 26 Ille R )

daretur, in quam partem congregatae sunt? si enim erat aliquid nudum terrae, quo congregarentur, iam adparebat arida nec totum abyssus occupabat; si autem totum texerant, quis erat locus, quo colligerentur, ut terrae ariditas adpareret? numquidnam in altum congregatae sunt, sicut fit, cum ad uentilandum in area messis trita subrigitur et congesta in aggerem nudat locum, quem diffusa contexerat? quis hoc dixerit, cum uideat usquequaque campos maris aequaliter fusos, quia etiam, cum aquae fluctuantis quidam uelut montes eriguntur, sedatis rursus tempestatibus conplanantur? et si qua litora nudantur latius, non potest dici nulla esse alia terrarum spatia, quo accedat id, quod aliunde decedit, unde in eum locum, ex quo recesserat, iterum accedat. cum autem tota omnino terra undosa natura cooperiretur, quo cederet, ut nudaret aliquas partes? an forte rarior aqua uelut nebula terras tegebat, quae congregatione spissata est, ut ex multis eas partibus, in quibus arida posset adparere, nudaret? quamquam et terra longe lateque subsidens potuit alias partes praebere con- .. cauas, quibus confluentes et conruentes aquae reciperentur, et adpareret arida ex his partibus, unde umor abscederet.

Non est autem informis omni modo materies, ubi etiam nebulosa species adparuerit.

Et ideo quaeri adhuc potest, quando deus istas conspicuas aquarum terrarumque species qualitatesque creauerit; in nullo enim sex dierum hoc inuenitur. itaque si hoc ante [*]( 2 terrae nudam Sb 4 terrae om. b appareret E 5 altum con:1 hic finit. p. 14b S; extremo mg. infer. legitur: hic est defectus; desiderantur: gregatae-diuisit (21, 18), quo uocab. p. 17 incipit 6 sur- rigitor Btb subregiturP1 congesta (in mg. congregata) b congestam ER 8 aequabiliter PJRd 9 quia] qui bd fluctuantes (e ex i) P, RCb 11 nndantur, latius (sic. distinc.) b 12 eum] aliam E1; 8. I. m. 2 at etL 13 totam bd 14 terram bd quooperiretur R cooperiegtur (n m. 1 exp.) C cooperiret bd 15 tegebat] gelabat El 16 congregationi J21 congretione Pl spissata //////// est (spissata in ras. m. 2) R 18 concabus El 19 corruentes PRSbd 20 apparet d amor E1 abscSderet b 21 autem] enim C 22 apparet d 26 nullo (n 8. I. m. 1) PolIo Bl ) [*]( 2* )

omnem diem fecit, sicut ante istorum dierum primorum commemorationem scriptum est: in principio fecit deus caelum et terram, ut in terrae uocabulo intellegamus iam formatam terrenam speciem superfusis aquis ista iam uisibili specie sui generis declaratis, ut in eo, quod sequitur scriptura dicens: terra autem erat inuisibilis et inconposita, et tenebrae erant super abyssum; et spiritus dei superferebatur super aquam, nullam opinemur informitatem materiae, sed terram et aquam sine luce, quae nondum erat facta. suis iam notissimis qualitatibus conditas, ut ideo terra inuisibilis dicta intellegatur, quod aquis cooperta non posset uideri, etiamsi esset, qui posset uidere, ideo uero inconposita. quia nondum a mari distincta et cincta litoribus et suis fetibus animalibusque decorata: si ergo ita est, cur istae species. quae procul dubio corporales sunt, ante omnem diem factae sunt? cur non scriptum est: dixit deus: fiat terra. et facta est terra, item: dixit deus: fiat aqua. et facta est aqua. uel utrumque communiter, si una quasi lege loci infimi continentur. dixit deus: fiat terra. et sic est factum?

Cur non dictum est, cum hoc factum esset, "uidit deus, quia bonum est"?

Haec enim consideratio suasit, quoniam manifestum est omne mutabile ex aliqua informitate formari simulque illud et catholica fides praescribit et certissima ratio docet nullarum naturarum materiam esse potuisse nisi ab omnium rerum non solum formatarum, sed etiam formabilium inchoatore deo atque creatore, de qua etiam dicit ei quaedam [*]( 2 Gen. 1, 1 6 Gen. 1, 2 ) [*]( 1 sicut 8. I. m. 1 C primorum dierum PRSbd 4 uisibilis specie R 8 aquas PBCbd 9 factaip E 11 quod om. PRl aquis (a 8. I. m. 1) P possit PBú 13 a litoribus P fetibus E faetibus PR 14 decorata (de 8. I. m. 1) E cur] cum E iste RC 19 factum est bd 20 esset factum C 22 suasit. Quoniam (sic) b 23 ex] et ex P aliqa 121 24 conscribsit 2T ratio] narratio R 26 formaturum non solum El inchoatore Rl 27 quo E qufdani (d add. m. 2) R )

scriptura: qui fecisti mundum ex materia informi, hanc materiam illis uerbis, quibus pro spiritali prudentia tardioribus etiam lectoribus uel auditoribus congrueretur, fuisse commemoratam, quibus ante dierum enumerationem dictum est: in principio fecit deus caelum et terram et cetera, donec diceretur: et dixit deus, ut deinceps formatarum rerum ordo consequeretur.

Non quia informis materia formatis rebus tempore prior est, cum sit utrumque simul concreatum, et unde factum est, et quod factum est — sicut enim uox materia uerborum est, uerba uero formatam uocem indicant, non autem qui loquitur prius emittit informem uocem, quam possit postea conligere atque in uerba formare: ita et deus creator non priore tempore fecit informem materiam et eam postea per ordinem - quarumque naturarum quasi secunda consideratione formauit; formatam quippe creauit materiam — sed quia illud, unde fit aliquid, etsi non tempore, tamen quadam origine prius est, quam illud, quod inde fit, potuit diuidere scriptura loquendi temporibus, quod deus faciendi temporibus non diuisit. si enim quaeratur, utrum uocem de uerbis an de uoce uerba faciamus, non facile quisquam ita tardo ingenio reperitur, qui non potius uerba fieri de uoce respondeat: ita quamuis utrumque simul qui loquitur faciat, quid unde faciat, naturali adtentioni satis adparet. quamobrem, cum simul utrumque deus fecerit, et materiam, quam formauit, et res, in quas eam formauit, et utrumque ab scriptura dici oportuerit, nec simul [*]( 1 Sap. 11, 18. ) [*]( 3 congrueret bd commemoratum ExPlRlC 4 cõmernorationem 01 5 etc. bd 6 sequeretur CI 7 Non (incip. cap. XVII) E 8 concreatum III 9 prius est om. E1 est uerborum bd 10 uero 8. I. m. 1 C 12 et om. PRCbd creator deus PRbd 14 quarumque (que s. I. m. 1) R 17 diuidere (iui in fine tters. prauec. est) P 18 quod (uod et pars. litt. q des. ut) P 19 si enim (i enim desect.) P uerbis an de (s an de des.) P an uerba **uoce* (de er. et m; m. 2 signa transposit. add. et sup. uoce scr. de) E 20 quisquam tksect. P repperitur EPRS 22 quid El 23 attentioni S attentione PRbd utrumque] que P utrum 221 24 et-fonnauit om. JF1 25 ab] a S om. FIltb scribtura EP )

utrumque dici potuerit, prius illud, unde aliquid factum est, quam illud, quod inde factum est, dici debuisse quis dubitet? quia etiam cum dicimus materiam et formam, utrumque simul esse intellegimus nec utrumque simul possumus enuntiare. sicut autem in breuitate temporis contingit, cum duo ista uerba proferimus, ut alterum ante alterum proferamus, ita in prolixitate narrationis alterum prius quam alterum narrandum fuit, quamuis utrumque, ut dictum est, simul fecerit deus, ut, quod sola origine prius est in faciendo, etiam tempore prius sit in narrando, quia duae res, quarum etiam altera nullo modo prior est, nominari simul non possunt, quanto minus simul narrari! non itaque dubitandum est ita esse utcumque istam informem materiam prope nihil, ut non sit facta nisi a deo et rebus, quae de illa formatae sunt, simul concreata sit.

Sed si credibiliter dicitur eam significari illis uerbis: terra autem erat inuisibilis et inconposita, et tenebrae erant super abyssum; et spiritus dei superferebatur super aquam, ut excepto, quod ibi positum est de spiritu dei, cetera rerum quidem uisibilium uocabula, sed ad illam nformi tatem, ut tardioribus poterat, insinuandam dicta intellegamus, quia duo haec elementa, id est terra et aqua, ad aliquid faciendum operantium manibus tractabiliora sunt ceteris, et ideo congruentius istis nominibus illa insinuabatur [*](16)informitas: si ergo hoc probabiliter dicitur, non erat aliqua formata [*]( 15 Gen. 1, 2. ) [*](n n 1 unde illud E 2 debuisse (deb a 1. 2 in ras.) R 3 materia E1 forma El 5 contigit ElP 7 prolixitate (p litt. dimid. pars. desec. est) P alterum altero prius narrandum b 8 utrumque (ut desec. est) P deus (u deest) P 9 prius est om. S faciendo etiam (do eti des. sunt.) P 10 narrandum P1 quia du desecta sunt P altera P 11 minus] magis (af minus s. I. m. 2) E 12 utcumque] ut cum b 14 formate S factae PRlCbd concreata Rl 18 aquas S 19 cetera El quidem rerum b ad s. I. m. 1 P 20 insinuanda El 21 haec quia (e s. I. tn. 1) P haec duo Sbd haec om. R 24 cum uoce si incipit cap. XVI in bd hoc ergo PRSbd probaliter P )

moles, quam lux ex una parte inlustrans ex altera faceret tenebras, unde nox posset die discedente succedere.

Emissionem uero contractionemque lucis illius si uelimus diem noctemque intellegere, nec causam uidemus, cur ita fieret — non enim iam erant animalia, quibus haec uicissitudo salubriter exhiberetur et quibus postmodum exortis per circuitum solis cernimus exhiberi — nec ullum occurrit exemplum, quo istam emissionem contractionemque lucis, ut diei noctisque uicissitudines fierent, probare possimus. iactus enim radiorum ex oculis nostris cuiusdam quidem lucis est iactus et contrahi potest, cum aerem, qui est oculis nostris proximus, intuemur, et emitti, cum ad eandem rectitudinem quae sunt longe posita adtendimus. nec sane, cum contrahitur, omnino cernere, quae longe sunt, desinit, sed certe obscurius, quam cum in ea obtutus emittitur. sed tamen ea lux, quae in sensu uidentis est, tam exigua docetur, ut, nisi adiuuetur extraria luce, nihil uidere possimus; et quia discerni ab ea non potest, quo exemplo demonstrari possit emissio in diem et contractio lucis in noctem, sicut dixi, reperire difficile est.

Si autem spiritalis lux facta est, cum dixit deus: fiat lux, non illa uera patri coaeterna intellegenda est, per quam facta sunt omnia, et quae inluminat omnem hominem, sed illa, de qua dici potuit: prior omnium creata est [*]( 23 Eccli. 1, 4. ) [*](1 prius ex om. Pl altera parte S facet P1RI 2 unde] utde E1 posset nox PBSbd possit S diei S discedente om. S abacedente C 3 contractionem quae R 4 caussam (semper dupl. s) d 5 erant iam S 6 exiberetur R et om. P1 7 cernimus] terminus (s. I. m. 2 af cernimus) E eiiberi R occurrera S 8 die P1 9 possumus Pfi1 10 cuiusdam] eiusdem PR lucis quidem PRd quidem] euidgs b 11 aere PR 12 emitte PlRl 13 sane (ne a. I. m. 2) P 14 sunt yipgiw (del. m. 1) S 15 ea EIPl optutus ElPRS 16 sensum PR uiuentis PlR docetur] uidetur b adiuuentur PRl adiuuemur bd 17 extranea RCbd nil S possemus PRlb et om. b quia] quoniam (8. I. m. 2) E, PRSbd ab ea non potest discerni b 18 potes PR 19 contra..ctip (di eras.) E dii R repperire EPRS 21 uera] uerba E uero S 22 quam] quem SRI inluminat El )

sapientia. cum enim aeterna illa et incommutabilis, quae non est facta, sed genita sapientia, in spiritales atque rationales creaturas sicut in animas sanctas se transfert, ut inluminatae lucere possint, fit in eis quaedam luculentae rationis adfectio, quae potest accipi facta lux, cum diceret deus: fiat lux, si iam erat creatura spiritalis, quae nomine caeli significata est in eo, quod scriptum est: in principio fecit deus caelum et terram, non corporeum caelum, sed caelum incorporeum caeli corporei, hoc est super omne corpus non locorum gradibus, sed naturae sublimitate praepositum. quo autem modo simul fieri potuit, et quod inluminaretur et ipsa inluminatio, ac diuerso tempore narranda fuerit, paulo ante diximus, cum de materia tractaremus.

Sed huic luci succedentem noctem, ut uespera fieret, quo pacto intellecturi sumus? a tenebris uero qualibus talis lux diuidi potuit dicente scriptura: et diuisit deus inter lucem et tenebras? numquid iam erant peccatores et stulti decidentes a lumine ueritatis, inter quos et in eadem luce permanentes diuideret deus, tamquam inter lucem et tenebras, et lucem uocans diem ac tenebras noctem ostenderet se non operatorem peccatorum, sed ordinatorem distributione meritorum ? an hic dies totius temporis nomen est et omnia uolumina saeculorum hoc uocabulo includit ideoque non dictus est primus, sed unus dies? et facta est enim uespera, et factum est, inquit, mane dies unus, ut per hoc, quod [*]( 3 cf. Sap. 7, 27 9 cf. Confess. 1. XII 2. 8. 9 16 Gea. 1. 4 24 Gen. 1, 5 ) [*]( 1 inconmotabilis 11 2 atquae P 3 illuminata 8 inluminat P1 4 elucere S aelucere Pl 9 cglis corporeis b 10 ppositum S 11 potuit fieri S quod] quo PRi inluminaretur El 14 huic luci (in mg. hoc loco) b luci] loci PJK1 succedente nocte El 15 pacto] facto PRl 17 pro etJ ac PRbd 18 eandem E1 eadem P lucem El 19 lucemlucem om. P1 et] ac PRbd 20 et om. b ostendere Ex 21 peccatorem 51. distributionum P distribuendorum b 22 an hic] adhuc P1 hic om. Rb 23 uocabula 81 24 pr. est om. S enim om. S 25 inquid R )

facta est uespera, peccatum rationalis creaturae, quod autem factum est mane, renouatio eius significata uideatur.

Sed haec allegoriae propheticae disputatio est, quam non isto sermone suscepimus. instituimus enim de scripturis nunc loqui secundum proprietatem rerum gestarum, non secundum aenigmata futurarum. ergo ad rationem factarum conditarumque naturarum quomodo inuenimus uesperam et mane in luce spiritali? an diuisio quidem lucis a tenebris distinctio est iam rei formatae ab informi, appellatio uero diei et noctis insinuatio distributionis est, qua significetur nihil deum inordinatum relinquere atque ipsam informitatem, per quam res de specie in speciem modo quodam transeundo mutantur, non esse indispositam neque defectus profectusque creaturae, quibus sibimet temporalia quaeque succedunt, sine subplemento esse decoris uniuersi? nox enim ordinatae sunt tenebrae.

Propterea uero cum facta esset lux, dictum est: uidit deus lucem quia bona est, cum hoc posset post omnia eiusdem diei dicere, id est, ut, cum explicasset "dixit deus: fiat lux. et facta est lux. et diuisit deus inter lucem et tenebras et uocauit deus lucem diem et tenebras uocauit noctem", tunc diceret: et uidit deus, quia bonum est, et deinceps adnecteret: et facta est uespera, et factum est mane, sicut in aliis operibus facit, quibus uocabula inponit. hic ergo propterea non ita fecit, quoniam a formata re ad hoc distincta est illa informitas, ut non in ea finis esset, sed adhuc formanda restaret per creaturas ceteras [*]( 16 Gen. 1, 4 18 Gen. 1, 3. 4. 5 ) [*]( 1 creatura P1 3 aIlego.rica (ca in ras. m. 2) R prophetiae R 6 enigmata EPSR futurarumj figurarum bd factarum (a alt. s. I. add. m. 1 supra eras. o) R conditarumque] conditarum b 7 uespera S 8 diuisio quideml diuino quidam P1 distinctio (dist s. I. m. 2 supra ras.) P 9 formate S 10 inordinate El 12 traseundo Pl mutantur (n s. I. m. 1) E 13 profectusque] neque profectus b 14 supplemento ERbd 15 inordinate b 17 possit S 18 explicasset] celum explicasset b 24 imponit E inpona S propterea om. b 26 formanda (n ex m) E restavretur (v s. I. m. 1) S )

iam corporales. itaque si, posteaquam distincta essent illa diuisione et uocabulis, tunc diceretur: uidit deus, quia bonum est, haec facta acciperemus significari, quibus iam in suo genere nihil esset addendum; quia uero lucem solam ita perfecerat, uidit deus, inquit, lucem quia bona est et diuisione ac nominibus discreuit a tenebris. neque tunc dixit: uidit deus, quia bonum est; ad hoc enim erat informitas illa discreta, ut adhuc inde alia formarentur. namque ista nox, quae nobis notissima est — facit enim eam super terras solis circuitus —, quando per luminarium distributionem a die diuiditur, post ipsam diuisionem diei et noctis dicitur: uidit deus, quia bonum est. non enim haec nox informis aliqua substantia erat, unde adhuc alia formarentur, sed spatium loci plenum aere, carens lumine diurno: cui utique nocti iam nihil addendum esset in genere suo, quo esset speciosior siue distinctior. uespera autem in toto illo triduo, antequam fierent luminaria, consummati operis terminus non absurde fortasse intellegitur; mane uero tamquam futurae operationis significatio.

Sed ante omnia meminerimus, unde iam multa diximus, non temporalibus quasi animi sui aut corporis motibus operari deum, sicut operatur homo uel angelus, sed aeternis atque incommutabilibus et stabilibus rationibus coaeterni sibi uerbi sui et quodam, ut ita dixerim, fotu pariter coaeterni sancti spiritus sui. nam et illud, quod per graecam et latinam linguam dictum est de spiritu dei, quod superferebatur super aquas, secundum syrae linguae intellectum, quae uicina est hebraeae — nam hoc a quodam docto christiano Syro fertur expositum — non superferebatur, sed fouebat potius [*](1 essent (n s. l. m. 1) P 3 acceperimus Rl significare PRb 4 addendum esset S 5 lucem inquit S 8 formaretur El 9 est notissima b 10 terram S per om. El 11 diuidaur Sl 13 informarentur S spacium S 14 loci (i in ras. ex e) P deurno P1 18 uero] autem S 24 fotu] fotu (s. 1. m. 2 at flatu) EI PIR1 flatu PiRzb 25 grecam S 26 quod] quia b 28 hebreae ESR haebraee P 29 superferebatur super aquas (in mg. at no habet sup aquas) b)

intellegi perhibetur, nec sicut fouentur tumores aut uulnera in corpore aquis uel frigidis uel calore congruo temperatis, sed sicut oua fouentur ab alitibus, ubi calor ille materni corporis etiam formandis pullis quodammodo adminiculatur per quendam in suo genere dilectionis adfectum. non itaque per singulos dies istorum diuinorum operum tamquam temporales uoces dei carnaliter cogitemus. non enim ad hoc ipsa dei sapientia nostra infirmitate suscepta uenit ad conligendos sub alas suas filios Hierusalem quemadmodum gallina pullos suos, ut semper paruuli simus, sed ut malitia infantes mente esse pueri desinamus.

Et in rebus obscuris atque a nostris oculis remotissimis, si qua inde scripta etiam diuina legerimus, quae possint salua fide, qua inbuimur, alias atque alias parere sententias, in nullam earum nos praecipiti adfirmatione ita proiciamus, ut, si forte diligentius discussa ueritas eam recte labefactauerit, corruamus, non pro sententia diuinarum scripturarum, sed pro nostra ita dimicantes, ut eam uelimus scripturarum esse, quae nostra est, cum potius eam, quae scripturarum est, nostram esse uelle debeamus.

Ponamus enim in eo, quod scriptum est: et dixit deus: fiat lux. et facta est lux, alium sensisse lucem corporalem factam et alium spiritalem. esse spiritalem lucem in creatura spiritali fides nostra non dubitat; esse autem lucem corporalem caelestem aut etiam super caelum uel ante caelum, [*](9 cf. Matth. 23, 37 10 cf. I Cor. 14, 20 21 Gen. 1, 4 ) [*](1 tomores E1 2 aquis] quia R1 tempantis b 8 oba El 4 quodamodo R amminiculatur PR amminiculatus S 6 itaque] utique PRl 6 cperum diuinorum PRSbd 7 dei fin. om. E1 9 ierusalem S quemammodum P1 10 malitiam Et pueri esse bd 13 scripta om. S diuina scriptura S possent P 14 aliis atque aliis b sententiis b 15 nullum E nos om. S 16 rectae R lauefactauerit El 17 coruamus P1 per sententiam PR 19 eam quae] eam que Rl 21 et om. PRSbd 22 aliam Rb 23 alium (u ex a m. 1) E, aliam Rb . esse om. PRl spiritalem om. PR 24 ante fides add. quod b nostra fides b 25 super (s. I. m. 2 at supra) E, supra PRSbd )

cui succedere DOX potuerit, tamdiu non est contra fidem, donec ueritate certissima refellatur. quod si factum fuerit. non hoc habebat scriptura diuina, sed hoc senserat humana ignorantia. si autem hoc uerum esse certa ratio demonstrauerit, adhuc incertum erit, utrum hoc in illis uerbis sanctorum librorum scriptor sentiri uoluerit, an aliud aliquid non minus uerum. quodsi cetera contextio sermonis non hoc eum uoluisse probauerit, non ideo falsum erit aliud, quod ipse intellegi uoluit, sed et uerum et quod utilius cognoscatur. si autem contextio scripturae hoc uoluisse intellegi scriptorem non repugnauerit, adhuc restabit quaerere, utrum et aliud non potuit. quodsi et aliud potuisse inuenerimus, incertum erit, quidnam eorum ille uoluerit; et utrumque sentiri uoluisse non inconuenienter creditur, si utrique sententiae cetera circumstantia subfragantur.

Plerumque enim accidit, ut aliquid de terra, de caelo, de ceteris mundi huius elementis, de motu et conuersione uel etiam magnitudine et interuallis siderum, de certis defectibus solis ac lunae, de circuitibus annorum et temporum, de naturis animalium, fruticum, lapidum atque huiusmodi ceteris etiam non christianus ita nouerit, ut certissima ratione uel experientia teneat. turpe est autem nimis et perniciosum ac maxime cauendum, ut christianum de his rebus quasi secundum christianus litteras loquentem ita delirare audiat, ut, quemadmodum dicitur, toto caelo errare conspiciens risum tenere [*]( 3 hoc non PR diuina scriptura bd 4 uerum] iterum S esse. (t er.) E 6 scribtor E; cum haec uox omnib. loc. b littera m. 1 offeratur. in sequentibus indicare id omittam sentire S aliquid om. b 8 probaberitP1 10 uoluissaS scriptorem intellegiS 11 repugnauitiaPfl1, repugnabit SR2E*b restanit ElPRl 12 potuerit bd inuenierimus P 13 et] aut b 14 utriusque PRb sententia b cetera] certa PRd circums tantia P 15 suffragatur SRbd 16 accedit E1 17 conuersatione El 18 magnitudinem (m exp. m. 1) P syderum S 19 ac] et b 20 fructicum 221 22 autem est b pernitiosum S 24 delirare (pr. r in ras.) E, P1 post delirare add. quilibet infidelia bd audiat (s. I. m. 2 at de) E audeat S1 audiat P1 quemammodum P1 )

uii possit. et non tam molestum est, quod errans homo deridetur, sed quod auctores nostri ab eis, qui foris sunt, talia sensisse creduntur et cum magno eorum exitio, de quorum salute satagimus, tamquam indocti reprehenduntur atque respuuntur. cum enim quemquam de numero christianorum in ea re quam optime norunt errare conprehenderint et uanam sententiam suam de nostris libris adserere, quo pacto illis libris credituri sunt de resurrectione mortuorum et de spe uitae aeternae regnoque caelorum, quando de his rebus, quas iam experiri uel indubitatis numeris percipere potuerunt, fallaciter putauerint esse conscriptos? quid enim molestiae tristitiaeque ingerant prudentibus fratribus temerarii praesumtores, satis dici non potest, quod, si quando de praua et falsa opinatione sua reprehendi et conuinci coeperint ab eis, qui nostrorum librorum auctoritate non tenentur, ad defendendum id, quod leuissima temeritate et apertissima falsitate dixerunt, eosdem libros sanctos, unde id probent, proferre conantur uel etiam memoriter, quae ad testimonium ualere arbitrantur, multa inde pronuntiant uerba, non intellegentes neque quae loquuntur neque de quibus adfirmant.

Ad hoc enim considerandum et obseruandum libri Geneseos multipliciter, quantum potui, enucleaui protulique sententias de uerbis ad exercitationem nostram obscure positis, [*](19 I Tim. 1, 7 ) [*]( 1 molestum (s. I. m. al tus) E 2 derideretur Pb auctoris Rl nostri] nros S 3 exitio (in mg. aJ exercitio) b 4 quorundam S repraehenduntur E 5 atque] et b 6 nor//// (—\' add. m. 2) R conpraehenderint E deprehenderint bd 7 quod Et 10 percipere (prius er in ras. m. 2) E 11 fallagiter P putarent E1 conscribtos E 12 tristiaeque Eb temerari Et taemerarii P 13 praesumptores SRb quod] cum PRSbd, (m. 2 8. l. at cO) E praba El pra..ua P 14 oppinione R opinione PSbd repraehendi E 16 tuemeritate P uanitate (uani in rae.) R falsietate Et tcmeritate (in ras. m. 2) R post temeritate add. m. 2 et manifestissima falsitate ante dixerunt R 18 que S 19 uerba pronuntiant PRSbd 20 neque om. b loquntur E locuntur S 21 obseruandi S librum b ct Mignc 23 exertitationem B )

non aliquid unum temere adfirmans cum praeiudicio alterius expositionis fortasse melioris, ut pro suo modulo eligat quisque quod capere possit: ubi autem intellegere non potest scripturam, deo det honorem, sibi timorem. sed cum tam multis exitibus uerba scripturae, quae tractauimus, exponantur, cohibeant se tandem, qui litteris inflati saecularibus haec ita posita, ut omnia pia corda nutriant, uelut inperitum atque inpolitum aliquid exagitant, sine pennis in terra reptantes et uolaturarum auium nidos inridentes. periculosius autem errant quidam infirmi fratres, qui cum istos inpios de caelestium corporum numeris uel de quibuslibet elementorum mundi huius quaestionibus subtiliter et copiose disserere audiunt, euanescunt et eos sibi cum suspirio praeponentes et magnos putantes saluberrimae pietatis libros cum fastidio repetunt et quos dulciter haurire deberent uix patienter adtingunt, a segetis asperitate abhorrentes et spinarum floribus inhiantes. non enim uacant uidere. quam suauis est dominus, nec in sabbato esuriunt; atque ideo pigri sunt potestate a domino accepta uellere spicas et tamdiu uersari manibus contritasque purgare, donec ad escam perueniant.