De Conjugiis Adulterinis

Quoniam ergo ab infideli fidelem discedere nec prohibet nec iubet dominus, ideo ut non discedat apostolus dicit, non dominus, habens utique spiritum sanctum, in quo dare posset utile et fidele consilium. unde cum dixisset de muliere, cuius uir mortuus fuerit: beatior autem erit, si sic permanserit, secundum meum consilium, ne quis hoc consilium tamquam humanum et non diuinum contemnendum putaret. adiecit: puto autem, et ego spiritum dei habeo. proinde intellegendum est etiam ipsa, quae non a domino iubentur, sed a sancto eius famulo utiliter suadentur, eodem domino inspirante suaderi. absit enim, ut quisquam catholicus dixerit. quando suadet spiritus sanctus, non dominum suadere, cum et ipse dominus sit et inseparabilia sint opera trinitatis. dicit tamen: de uirginibus autem praeceptum domini non habeo, consilium autem do, non ut hoc consilium alienum existimemus a domino, cum continuo sequatur et dicat: tamquam misericordiam consecutus adeo, ut fidelis essem. secundum deum ergo dat fidele consilium in eo spiritu, de quo ait: puto autem, et ego spiritum dei habeo.

Verum tamen aliud est domini iubentis imperium, aliud conserui secundum misericordiam caritatis, quae illi est a [*](1 Rom. 14, 23 11 I Cor. 7, 40 20 I Cor. 7, 25 ) [*]( 3 cura fldeli BT que MSJR1 5 fuerant TEMRbd 8 dominos nec iubet S 10 et] ac R 13 et om. Nbd 14 et] quod et (quod 8. I.) B, VEMNRS habeam VEMNS 15 a om. E 20 uirgibos T 21 autem exp. m. 2 M 23 domino Vbd 24 ergo deum R dat] dicat BYE coneilium fidele EMNS 25 quod et EMNRS 26 habeam EMS habeo (o in ras.) N 27 uerumptamen EN est om. R est aliud R 28 conserui? T est illi Ybd )

Ideo hic, ubi id quod licet non expedit, non potest dici: si dimiserit infidelem, bene facit; si non dimiserit, melius facit, sicut dictum est: qui dat nuptum, bene facit; et qui non dat nuptum, melius facit, quoniam illud non solum utrumque pariter licet — unde ad nihil [*]( 26 I Cor. 7, 38 ) [*]( 1 ubi JBT1 2 ipsom] illud S ipsum quidem R 4 deo EMNS 7 uirgini»» N uirgini bd 8 licet afl (afl 8. I.) S id est] idem M quam a. l. N om. VEM 9 tamen s. l. N om. VEMS in nuptiis VEMS 10 yeruituram N 11 excipit NRbd inpediat ad salutem] cogat VES om. BT, in mg. add. N 17 fidelis coniugis Vbd 22 conligati T 23 difficile EVMN1 24 id] hoc T\' om. VEMN 28 ad unde N ) [*]( XXXXI AuC. Sect. V par* III. ) [*]( 24 )

His de causis factum est, ut exponens domini sermonem, quem prolixum in monte habuit, ubi uentum est ad quaestionem de coniugibus dimittendis uel non dimittendis, adhibitis apostolicis etiam testimoniis dicerem consilium esse apostoli, non praeceptum domini, ubi ait: ceteris autem ego dico, non dominus, monens eos, qui haberent coniuges infideles, ut consentientes habitare secum non dimitterent. quod utique ideo monendum, non iubendum fuit, quia non tanto pondere prohibendi sunt homines facere licita, quamuis non expediant, quanto pondere prohibentur inlicita. si autem alicubi apostolus etiam illa, quae iubenda sunt! monere dignatus est, hoc fecit parcendo infirmitati, non praeiudicando iussioni. unde si dixit: non ut confundam uos, haec scribo, sed ut filios meos carissimos moneo, quid habet quaestionis, ubi ait: ego dico, non dominus? item ubi ait: ecce ego Paulus dico uobis, quia si circumcidamini, Christus uobis nihil proderit, numquid etiam hic dixit: ego dico, non dominus? non sunt itaque ista similia, quia etiam illa, quae iubet dominus, non est indignum neque contrarium, si eadem monet apostolus. monemus enim, quos caros habemus, ut faciant domini praecepta uel iussa. cum uero ait: ego dico, non dominus, satis ostendit dominum non prohibere, quod ipse prohibebat; prohibuisset autem dominus, si esset inlicitum. ergo secundum ea, quae supra [*]( 15 I Cor. 4, 14 18 Gal. 5, 2 24 I Cor. 7, 12 ) [*]( 2 non N1 3 exponens illum B sermonem dni B 4 que Bl abiit N1 6 adhibui monitum ab apostolo non praeceptum sqq. YES. adhibitam ab apostolo non praeceptum sqq. M adhibitis etiam testimoniis dicerg consilii esse apostoli sqq. N etiam apostolicis bd apostolicis—esse om. T 7 domini praeceptum T autem om. T 8 dico ego S 12 sic YM si* N 13 dignatur VMS 14 est om. B faeit R parendo TN1 15 sic VEMRS ut non T 16 meos s. 1. T om. M karissimi R 17 non ait B 22 monemus eos T 25 prohibeat M ) [*]( 24* )

Tu autem, cui placet ita non licere quod non uetat dominus, sed apostolus, quemadmodum non licet quod uetat dominus, cum exponere uoluisses, quid sibi uellet, quod ait: ego dico, non dominus, cum alloqueretur fideles, quibus essent coniuges infideles, dixisti: (quia dominus iussit, ne coniugia sibimet diuersae religionis copularentur' et ipsum adhibuisti testimonium domini dicentis: non accipies uxorem filio tuo a filiabus alienigenarum, ne traducat eum post deos suos et pereat anima eius. addidisti etiam uerba apostoli, ubi dixit: mulier alligata est, quamdiu uir eius uiuit. quodsi mortuus fuerit uir eius, liberata est; cui uult nubat, tantum in domino. quod ita exposuisti, ut adiungeres *id est christiano\'. deinde secutus es et aisti: hoc est ergo domini praeceptum tam in ueteri quam in nouo testamento, ut nonnisi unius religionis et fidei coniugia sibi maneant copulata\'. si hoc ergo est domini praeceptum tam in ueteri testamento quam in nouo et hoc iubet dominus, hoc docet apostolus, ut nonnisi unius religionis et fidei maneant copulata coniugia, quare contra hoc domini iussum, contra doctrinam suam, contra praeceptum testamenti ueteris et noui iubet apostolus, ut diuersae fidei coniugia maneant copulata? \'quia Paulus, inquis, gentium praedicator et apostolus, iam in coniugio positos non solum monet, sed etiam iubet, [*]( 11 Deut. 7, 3. 4 14 I Cor. 7, 39 ) [*]( 2 illicitum si illud (si illud m. 2 8. l.) V illicitum scilicet illud 8 illicitum E 3 beniuolentiam EMNR 6 uoluisset MR 7 fideles (les s. l. add. m. 2) T 15 uoluerit R 16 quod si Sl 17 christiana T1 dixisti R 19 testamento et hoc iubet dns hoc docet apostolus R 22 dominus et T 24 hoc om. TVEMS 27 praedicator gentium M 28 manet M iubet etiam N )

Adtende, ut rem ipsam tamquam in conspectu considerandam planiore sermone ponamus. ecce coniuges duo unius infidelitatis; ita fuerunt quando iuncti sunt. nulla de his quaestio est, quae pertineat ad illam domini iussionem doctrinamque apostolicam et praeceptum testamenti ueteris et noui, quo prohibetur fidelis cum infideli copulare coniugium. iam sunt coniuges et adhuc ambo sunt infideles; adhuc tales sunt, quales fuerunt, antequam iungerentur, qualesque coniuncti [*](15 II Cor. 13, 3 ) [*]( .1 unus aut una] alter TVEMSN; N in textu; nam in mg. additum tuT ant una alterum uel alteram R, (uel alteram s. I.) Nbd 3 tuis om. 8 illud aliud esse S esse aliud illud N 6 uel] uel ne EMS uel pe N ut] cum T 7 utrunque (semper fere n) R 13 in om. VMRS, s. I. N coniuge R 15 uocat Nl uatat Tl quod] illud quod VEMS i111J.4 quod N 17 xps est T 19 attendo T1 utrtl (rt s. I.) N 20 ponamij? N duo coniuges S 21 coniancti (con s. I.) Nbd 23 et fin.] ac JB 26 coniungerentur M )

Teneatur hic ergo primitus ac maxime, ne committantur inlicita. ubi autem aliquid ita licitum est, ut aliud facere non sit inlicitum, fiat quod expedit [uel quod magis expedit]. illa igitur, quae dominus ita dicit ut dominus, id est non monentis consilio, sed dominantis imperio, non facere non licet et [*]( 4 I Cor. 7, 12 ) [*]( 2 infideles (8. e fin. add. i) T fideles B infideli B 8 fidelea T jnfides T1 dimittant T3 an] aut S iubet ex nubat S diserie & TM 5 requiram R 7 cum infidelibus TS ullo BlTl 9 tu] tuam VETMS tu* N uetet (8. fin. e add. a) S 10 uetat] prohibet VEMNS cernis] certas es (es s. l.) S 11 ge N 12 nunc ex tunc N 15 ą.ut (exp. m. 2) T 16 ite N 17 inlicite (I... id licet) B licite ES ipsij ibi NRbd aeruo VESM saoram 08. VESM consilii VEMS dare uidetur VESMN 18 suadeat VEMSN1 uiderit VEMSNI 19 teneaptur (exp. m. 2) T hoe VEMSN1 primatuB R et R nec B 20 ipliquid (s. ÎJ) add. a) T ita om. BVESN1 21 uel quod magis expedit in mg. N. bd uel magis expedit R 23 non om. VEMSN1, er. in B faceret Tl )

Haec constituta domini sine ulla retractatione seruanda sunt. habet enim haec iustitia, quae coram illo est, siue probent siue inprobent homines. et ideo dici non oportet propter offensiones hominum, aut ne inpediantur homines ab ea salute, quae in Christo est, non esse seruanda. quis enim christianus audeat dicere: ne homines offendam aut ut homines Christo adquiram, faciam moechari uxorem meam, ut ego ipse moechus fiam? [*]( 1 I Cor. 7, 10, 11 4 Bom. 7, 2. 3 6 I Cor. 7, 39 7 Marc. 10, 12 9 Luc. 16, 18 10 I Cor. 7, 11 11 Mattb. 5, 82 13 Luc. 16, 18 ) [*]( 1 nec] non TBSN1 praecipit VEMNbd 4 reconliari T uiuo uiro M 5 marito om. M uincta T 6 altero EMN 7 quandiu R 10 eo S domini praecepto S et om. EMSN1 et uxorem T 12 causam hanc TEMNS 13 dimiserit... B 14 suam om. R 15 retractione STl 16 habent VMRS, (n 8. I.) TN iustitiam haec T hanc ENlM iustitiam VEMSN1 iustitia. B 17 probent R approbent Nbd probent siue om. BTVEMS inprobent sine laudent VEMS et ideo] nunquid hanc VESN1 18 aut enim VESTN impedimenttl R homines habeant R 19 eat hanc dixerim YEMS est baK gixerim N seruandam BlTVEMS 20 ut om. VEN1 21 ut] aut (a s. I.) N aut Rbtl )

Potest enim fieri, ut, cum adulteram uxorem quisque dimiserit christianus, ita temptetur, ut aliqua femina, quae nondum credidit, cupiens in eius nuptias conuenire, promittat se futuram esse christianam, non fallaciter, sed si ei nupserit hoc omnino factura. huic itaque iam conubium recusanti poterit suggerere ille temptator: dominus dixit: quicumque dimiserit uxorem suam praeter causam fornicationis et aliam duxerit, moechatur; tu autem, qui dimisisti propter causam fornicationis uxorem, si aliam duxeris, non moechaberis. huic talia suggerenti erudito corde respondeat moechari quidem illum grauius, qui praeter causam fornicationis uxore dimissa alteram duxerit, sed etiam illum, qui uxore fornicante dimissa sibi aliam copulauit, non ideo non moechari, quia moechantem relinquit: sicut moechatur qui eam, quae praeter causam fornicationis dimittitur, duxerit; nec ideo non moechatur, qui eam ducit, quam dimissam praeter causam fornicationis inuenerit. et propterea quod subobscure apud Matthaeum positum est, quoniam totum a parte significatum est, expositum esse apud alios, qui totum generaliter expresserunt, sicut legitur apud Marcum: quicumque dimiserit uxorem suam et aliam duxerit, adulterium committit, et apud Lucam: omnis qui dimittit uxorem suam et ducit alteram, moechatur. non enim alios dixerunt moechari, alios non moechari, qui dimissis uxoribus suis duxerint alteras, sed: quicumque dimiserit, omnem prorsus, qui dimiserit uxorem suam et aliam duxerit, moechari eum sine ulla exceptione dixerunt. [*]( 6 Matth. 5, 32 ) [*]( 1 quisquis (supra alt. quis pos. q;) T 3 credit R 4 se s. I. N futurum B1 non] et hoc non VEM ęţ ł,lQçnon N 5 facturam VERS htuic N utique MN1 itaque recusanti T iam] hoc (h s. I.) N, bd con*ubi*tl T 7 propter T1 causa B1 14 moech»»antem T fornicantem bd reliquit NRSbd qug ex qui N 15 propter corr. m. 1 in pter T, ES dimissam M dimissa est VES 16 propter VNRbd 17 sic subobscure VES 18.matheum TEM 19 esse] est NR 22 suam om. MNl 23 dixerit V 27 ulla om. R dixerint T )

Sed si haec ille christianus responderit temptatori, intellegens licuisse quidem sibi dimittere adulteram, sed aliam ducere non licere, quid? si dicat ille temptator: committe hoc peccatum, ut adquiras animam Christo in morte infidelitatis positae feminae, quae parata est, si tibi nupserit, fieri christiana? quid aliud christianus ad ista respondere debet et dicere, nisi se non posse, Si hoc fecerit, euadere iudicium, quod commemorauit apostolus, ubi ait: et sicut dicunt nos quidam dicere: faciamus mala, ut ueniant bona? quorum iudicium iustum est? quomodo autem poterit esse salubriter christiana, quae cum illo a quo ducitur erit adultera?

Non solum autem moechandum non est, quod facit non quidam, sed omnis, qui dimittit uxorem suam et ducit alteram, etsi propterea duxerit, ut faciat christianam, sed etiam quisquis non alligatus uxori continentiam deo uouerit, nullo modo debet ista conpensatione peccare, ut ideo credat uxorem sibi esse ducendam, quia promisit quae nuptias eius adpetit futuram se esse christianam. quod enim cuique, antequam uouisset, licebat, cum id se numquam facturum uouerit, non licebit; si tamen id uouerit quod uouendum fuit, sicuti est perpetua uirginitas uel continentia post experta conubia solutis a uinculo coniugali uel ex consensu uouentibus et carnalia debita sibi inuicem relaxantibus fidelibus castisque coniugibus, quod alterum sine altera uel alteram sine altero uouere fas non est. haec ergo et si qua alia sunt, quae rectissime uouentur, cum homines uouerint, [*]( 8 Rom. 3, 8 ) [*]( 3 et committe T committere M 4 et hoc B 5 praeparata R opata Nl 6 respondere ad ista VNbd 7 fecerit ex faceret T 9 quidam noe bd quidem BT 11 salabriter poterit esse R salubritus M 12 dncitur erit] dQfxent T erit adulteraj adulterat VS adultera E erit (8. I.) adultera N 15 fiat chriatiana VESM1 19 futuram om. R se om. T christianam futuram R et quod BT 20 nouisset Tx 21 uouerit (u init. in ras.) N 22 sicut S 24 uiuentibus N* 25 quod -979, 25 etiam desunt in M 26 uoueri BT )

Nihil ergo expedit, quod inlicitum est, et nihil, quod prohibet dominus, licitum est.

Quae autem nullo domini constringente praecepto in potestate dimissa sunt, in his audiatur apostolus in spiritu sancto monens et consulens, ut uel meliora capiantur uel ea, quae non expediunt, caueantur. ibi audiatur dicens: praeceptum domini non habeo, consilium autem do, et: ego dico, non dominus. ibi si meliora elegerit, qui audit: solutus est ab uxore, non quaerat uxorem, quia et si acceperit uxorem, non peccat, ibi uirgo non nubat. qui enim non dat nuptum, melius facit; et qui dat nuptum, bene facit. ibi beatior sit mulier sic permanendo, quae mortuo uiro suo in potestate habet, cui uult nubere, tantum in domino. quod duobus modis accipi potest: aut christiana permanens aut christiano nubens. non enim tempore reuelati testamenti noui in euangelio uel ullis apostolicis litteris sine ambiguitate declaratum esse recolo, utrum dominus prohibuerit fideles infidelibus iungi, quamuis beatissimus Cyprianus inde non dubitet nec in leuibus peccatis constituat, iungere cum infidelibus uinculum [*]( 3 Ps. 75, 12 6 I Tim. 5, 12 13 I Cor. 7, 25 15 I Cor. 7, 12 16 I Cor. 7, 27 18 I Cor. 7, 38 21 I Cor. 7, 89 26 cf. Cypr. de lapsis Hartel I p. 249, 21 ) [*]( 1 conditione ulla S 4 qui R 12 maiora S 15 meliora ex maiora corr. S 16 es S 99 N quaeras (s a, exp. t) S 17 qui. N 18 non post enim om. BR melius] bene R 19 non dat R nuptam om. TR melius R sit] fit SNl 20 quo VE 21 nabat (at 8. exp. ere) N 23 non] neque B 24 esse om. R 26 ciprianus ES )

His ita pro meo modulo pertractatis atque discussis quaestionem tamen de coniugiis obscurissimam et inplicatissimam esse non nescio. nec audeo profiteri omnes sinus eius uel in hoc opere uel in alio me adhuc explicasse uel iam posse, si urguear, explicare. illud autem, unde me idem in alia scheda consulendum existimatis, seorsum etiam ego enodare curarem, si mihi aliud, quam tibi uisum est, uideretur; cum uero eadem sit etiam nostra sententia, non hinc opus est diutius disputare. [*]( 8 I Cor. 7, 12. 13 9 cf. I Cor. 10, 23 14 Marc. 10, 12 16 Luc. 16, 18 ) [*]( 1 gentibua YESNt 2 menbra E iis bd 7 uirum] illtt T 8 quamuis] in aliquibus VESN1 q cuiuis (i fin. s. I.) T 10 iam supra S 13 demissa B 15 alio T . 16 et omnis-moechatur om. VESN1 18 itaque TRS 20 proferre (e fin. s. i appos.; s. ferre superscr. fiteri) S 22 urgear VENBSbd explicari BVE me om. VES, er. in N idem] itidem Rbd 23 sceda BTENRS existimati TS existimasti N 25 uoce etiam continuatur oratio in cod. M hi.c N )

Catechumenis ergo in huius uitae ultimo constitutis, seu morbo seu casu aliquo si conpressi sint, ut, quamuis adhuc uiuant, petere sibi tamen baptismum uel ad interrogata respondere non possint, prosit eis, quod eorum fide christiana iam nota uoluntas est, ut eo modo baptizentur, quo modo baptizantur infantes, quorum uoluntas adhuc nulla patuit. non tamen propterea damnare debemus eos, qui timidius agunt, quam nobis uidetur agi oportere, ne de pecunia conseruo credita inprouidius quam cautius iudicare uoluisse iudicemur. satis quippe in talibus respiciendum est illud apostoli, ubi ait: unusquisque nostrum pro se rationem reddet deo. non ergo amplius inuicem iudicemus. sunt enim, qui uel in his uel etiam in aliis obseruandum putant, quod dixisse dominum legimus: nolite dare sanctum canibus neque proieceritis margaritas uestras ante porcos. et ista saluatoris uerba reuerentes baptizare non audent eos, qui pro se respondere nequiuerint, ne forte contrarium gerant uoluntatis arbitrium. quod de paruulis dici non potest, in quibus adhuc rationis nullus est usus. sed non solum incredibile est nec in fine uitae huius baptizari catechumenum uelle, uerum etiam, si uoluntas eius incerta est, multo satius est nolenti dare quam uolenti negare, ubi uelit an nolit sic non apparet, ut tamen credibilius sit eum, si posset, uelle se potius fuisse dicturum ea sacramenta [*]( 7 cf. Conf. IIII 4, 8 11 Rora. 14, 12 14 Matth. 7, 6 ) [*]( 1 cathecuminia («c semper) TE caticuminus M cathechuminia (pr. h 8. l.) S cathecumini R constituti RS 2 seu morbo] si morbo TMN\'bd 6i conpressi] sic oppressi VMNJtbd sunt T 4 prodest S 5 in fide BRN*bd eo modo baptizentur om. R 6 nulla adhuc Vbd 7 patuit eo modo baptizentur R 9 inprouidius] improbius N2bd indicare VMN1 11 ait] dicit Vbd 12 dep N iudicemur (s. I. T a) R 13 aliis] his T 14 sanctum dare Vbd 15 proiceretis R 16 referentes Nsbd 17 nequeunt R 18 generant N ge*#rant T 19 rationis adhuc R nullus usus est rationis T 20 finem BMT1 baptizare MN cathecuminum TR cathicuminum E caticuminum M 23 credibile VMSEN1 24 uellet (m. 2 exp. t) T )

Si autem dominus, ubi ait: nolite dare sanctum canibus, hoc, quod isti cauendum putant, uellet intellegi, non ipse suo traditori dedisset, quod in suam ille perniciem sine culpa dantis cum dignis indignus accepit. unde cum hoc diceret dominus, credendum est significare uoluisse, quod lucem intellegentiae spiritalis inmunda corda non portant. et si portanda doctor ingesserit, quae non recte accipiunt, quia non capiunt, uel reprehensionis morsibus lacerant uel contemnendo conculcant. si enim beatus apostolus quamuis in Christo iam renatis tamen adhuc paruulis lac dicit se dedisse, non escam — necdum enim poteratis, inquit, sed nec adhuc quidem potestis — si denique ipse dominus electis apostolis dixit: adhuc multa habeo uobis dicere, sed non potestis illa portare modo, quanto minus possunt ferre, quaecumque de incorporea luce dicuntur, inmundae mentes inpiorum!

XXVIII. 35. Sed ut sermo noster ad hoc potius claudatur, unde sumpsit exordium, ego non solum alios catechumenos uerum etiam ipsos, qui uiuentium coniugiis copulati retinent adulterina consortia, cum saluos corpore non admittamus ad baptismum, tamen, si desperati iacuerint nec pro se respondere potuerint, baptizandos puto, ut etiam hoc peccatum cum ceteris lauacro regenerationis abluatur. quis enim nouit, utrum fortassis adulterinae carnis inlecebra usque ad baptismum [*]( 3 Matth. 7, 6 18 I Cor. 3, 2 15 Iob. 16, 12 ) [*]( 3 sanctum dare R 5 traditori suo R 6 pernitiem E accepi M 8 lurpgQ (8. I. cem) T 14 sic T 19 adhuc MN 20 cathicaminos EM 21 coniugium M . 22 saluo corpore in his permanentes ft admittendos VSNb ammittamua 2?1T1 23 si tamen VESN desperati et intra se penitentes iacuerint VESNb si disperati Bl fide aperati P necpotuerint om. YES 25 lanocro T absoluatur BTVERSN1 qui YES nouit] ob id B ob id (a. I. t nouit) T Qb i4 (s. d, nouit) N ob id fortassis VES non M utrum om. YES )

Ad ea, quae mihi scripseras, frater religiose Pollenti, iam rescripseram non paruum uolumen de his, qui uiuentibus coniugibus suis aliis copulantur. quod cum innotuisset dilectioni tuae,. addidisti aliqua ad libellum tuum, etiam his me respondere desiderans. sed cum facere disponerem, addendo et ego ad meum, ita ut unus liber esset etiam responsionis meae, repente illud editum est, quod absolueram prius, flagitantibus fratribus et nescientibus, quod adhuc aliquid esset addendum. hinc factum est, ut altero seorsum opusculo ad ea, quae addidisti, respondere conpellerer. non autem quae [*](1 hi statuerant 22 autem otn. VS, s. I. N 2 faciant T quid P Btatuerunt bd edoctij eo docti T ante docti M 8 fiat RP 4 eadem quae B 6 ipsum VES 7 arrha bd aecclesia E Explicit liber primus ad Pollentium de adulterinis coniugiis B Explicit liber primus de adulterinis coniugibua. sci Augustini ad Pollentium incipit retractatio eorundem librorum Incipit liber secundus fol. 6;10 T Incipit liber \'i!\' de hoc opere ad eundem V Explicit liber primus de adulterinis coniugiis fol. 32* E Explicit liber primus de adulterinis coniugiis. Inč retractatio eorundem librorum fol. 19* M fol. 118* S Explicit liber primus. Inč liber secundus fol. 36b B Explicit liber primus de adulterinis coniugiis fol. 69b N Explicit primus liber. InC secundus eiasdem de eadem re ad eundem P 9 scripsistis P frater frater M 10 rescripseris BI V rescribseri? T rescripseras E hiia P quftng (8. 2. his) T 13 facerem Pt 14 unus] non nullus VES Qųl1ųş (8. l. unns) N 15 editumj dictum BTVENS absoluerem TVEMNS 16 fratribus meis R fratribus nostris Sb nescientibus nostris TEMN 17 attendendum VES adtendendum N seorstls N seorsus PBXVEM 18 addidisti respondere P. )

Horum primum illud est — cui quidem arbitror me respondere debere — quod in his apostoli uerbis, ubi ait: ceteris autem ego dico, non dominus, mulierem a uiro non discedere; quodsi discesserit, manere innuptam aut uiro suo reconciliari, non putas ita dictum esse (si discesserit\', ut a uiro fornicante discessisse intellegatur, qua sola causa discedere licitum est; sed potius existimas a pudico, et ideo iussam manere innuptam, ut possit ei reconciliari, si continere ille noluisset, ne uirum ad fornicandum, id est ad aliam se uiuente ducendam ipsa non reconciliata conpelleret. ceterum si a uiro fornicante discesserit, putas ei non praecipi, ut innupta permaneat, sed hoc eam facere, si continens esse uoluerit, non ut praecepti uiolatrix inueniatur esse, si nupserit. quae tibi uidetur forma et a uiro esse seruanda, ut uxorem non dimittat excepta causa fornicationis; si autem dimiserit, maneat sine coniugio, ut pudicae reconciliari possit uxori, nisi forte continentiam illa delegerit, ne uxoris castae reconciliationem refugiens ipse illam cogat moechari, si se non continens uiuente illo nupserit alteri; si autem fuerit ab uxore fornicante disiunctus, iam eum nullo praecepto ut se contineat detineri nec omnino moechari, si uiua illa alteram duxerit, quoniam id, quod ait apostolus idem: mulier alligata est, quamdiu uir eius uiuit; quodsi mortuus fuerit uir eius, liberata est; cui uult nubat, sic intellegendum existimas, ut, si uir fuerit fornicatus, pro mortuo deputetur et uxor pro mortua, et ideo [*]( .5 I Cor. 7, 12. 10. 11 25 I Cor. 7, 39 ) [*]( 4 uerbis apostoli Rt 5 ego dico om. P dominns dico P 7 dictum est P \'8 illad discesserit P ut-iussom om. P 10 innuptamreconciliari om. P posset VENBSPbd 12 alienam B 17 fornicatioois causa T 19 possit (posset t) reconciliari Tt dilexerit YR\'MN\'S 21 sese bd 22 desiunctns P 24 alteram] aliam Mt 25 idem apostoluB VSPbd idem] id est R om. t 27 estimas S )

Quibus tuis sensibus consideratis abs te quaero, utrum quicumque duxerit mulierem, quae uiro alligata esse destiterit, adulter habendus sit. quod tibi existimo non uideri. ideo enim mulier uiuente uiro uocabitur adultera, si fuerit cum alio uiro, quoniam mulier alligata est. quamdiu uir eius uiuit; hoc autem uinculum si ei cum uiro uiuente non esset, sine ullo adulteri crimine alteri nuberet. proinde si alligata est quamdiu uir eius uiuit, nullo modo nisi uiro mortuo soluta dicenda est ab hoc uinculo. porro si morte cuiuslibet eorum inter maritum et uxorem hoc uinculum soluitur et pro morte habenda est, sicut dicis, etiam fornicatio, procul dubio erit ab hoc et mulier soluta, quando fuerit fornicata. neque enim dici poterit haec alligata uiro, quando ab illa fuerit uir solutus. ac per hoc posteaquam fornicando alligata uiro esse destiterit, quisquis eam duxerit, adulter non erit.

Et uide, quam sit absurdum, ut ideo non sit adulter. quia duxit adulteram. immo uero, quod est monstrosius, nec ipsa mulier erit adultera, quoniam non erit posteriori uiro uxor aliena, sed sua. soluto enim per adulterium priore coniugali uinculo cuicumque iam nupserit coniugem non habenti non adultera cum adultero, sed uxor erit potius cum marito. quomodo ergo erit uerum: mulier alligata est, quamdiu uir eius uiuit? ecce uir eius uiuit, quia nec de corpore excessit nec fornicatus est, quod pro morte uis deputare; et [*]( 6 Rom. 7, 3 7 I Cor. 7, 39 25 I Cor. 7, 39 ) [*]( 1 cuilibet nubere t culibet T eorum] illorum TPbd, OJR. t 2 coninngi] coniugis (s s. l. N, Pbd alteri copulari (copulari 8. I.) X, Pbd 3 sensibus] sententiis R 5 sit] est R non om. t 7 inuiier om. VNbd 10 quandiu R 11 uiro om. t est dicenda S ducenda P 16 ac] et hac t 20 monstruosius VEMNJRSPbd 21 posterior B 23 cuicumque] cumque BTES cuicunque R cuique (in rss.) A* habendo S 27 deputari (i s. er. e add.) N, Pbd )

Sicut enim manente in se sacramento regenerationis excommunicatur cuiusquam reus criminis nec illo sacramento caret, etiamsi numquam reconcilietur deo, ita manente in se uinculo foederis coniugalis uxor dimittitur ob causam fornicationis nec carebit illo uinculo, etiamsi numquam reconcilietur uiro; carebit autem, si mortuus fuerit uir eius. reus uero excommunicatus ideo numquam carebit regenerationis sacramento etiam non reconciliatus, quoniam numquam moritur deus. remanet itaque, ut, si sapere secundum apostolum uolumus, non dicamus uirum adulterum pro mortuo deputandum et ideo licere uxori eius alteri nubere. quamuis enim sit mors adulterium non corporis, sed, quod peius est, animae, non tamen et de ista morte loquebatur apostolus, cum dicebat: quodsi mortuus fuerit uir eius, cui uult nubat, sed de illa sola, qua de corpore exitur, quoniam, si per coniugis adulterium coniugale soluitur uinculum, sequitur illa peruersitas, quam cauendam esse monstraui, ut et mulier per inpudicitiam soluatur hoc uinculo, quae si soluitur, libera erit a lege uiri, et ideo, quod insipientissime dicitur, non erit adultera, si fuerit cum alio uiro, quia per adulterium liberata est a priore uiro. quod si ita est a ueritate deuium, ut nullus [*]( 19 I Cor. 7, 39 ) [*]( 1 desierit S nxor desinet T 2 uxori P uxpr N non si] nisi P 3 coniunx RS uxor T hanc causam T sed-fornicationie QJII. P 4 pudoris] prioris NRbd fit] sit E si M 5 bMC N om. VEMRSbd 7 excommunicatas M caret illo sacramento R illo] ullo M 9 federis JRS 11 uero] autem VEMNS 13 reciliatus Tl 15 deputatum S 16 uxorem EDiS 18 et om. T exp. N ista] ipsa VEMSS 20 per] super V 21 soluitur coniugale T 22 et ut N 25 altero EMNS libata S 26 a ueritate deuium] auertat deus tale cooiugium VENlS )

Quod autem tibi durum uidetur, ut post adulterium reconcilietur coniugi coniux, si fides adsit, non erit durum. cur enim adhuc deputamus adulteros, quos uel baptismate ablutos uel paenitentia credimus esse sanatos? haec crimina in uetere dei lege nullis sacrificiis mundabantur, quae noui testamenti sanguine sine dubitatione mundantur; et ideo tunc omni modo prohibitum est ab alio contaminatam uiro recipere uxorem, quamuis Dauid Saulis filiam, quam pater eiusdem mulieris ab eo separatam dederat alteri, tamquam noui testamenti praefigurator sine cunctatione receperit. nunc autem posteaquam Christus ait adulterae: nec ego te damnabo; uade, deinceps iam noli peccare, quis non intellegat debere ignoscere maritum, quod uidet ignouisse dominum amborum nec se iam debere adulteram dicere, cuius paenitentis crimen diuina credit miseratione deletum?

Sed hoc uidelicet infidelium sensus exhorret, ita ut nonnulli modicae fidei uel potius inimici uerae fidei, credo, [*]( 2 I Cor. 7, 39 17 cf. II Reg. 3, 14 20 Ioh. 8. 11 ) [*]( 1 amittat BTX 2 uiuit uir eius S 4 eius om. S 6 culpa E 7 dimittat TVE 9 altero VEMNS 11 coniunx RS aaeit EBS 13 senatos N1 14 ueteri TVEMRS nouo testamento T in nono testamento VEMNlS 15 in sanguine xpi VEMNlS 16 altero R Morem recipere T 18 tanquani (semper n) E 19 praefiguratus M 21 uade om. VEMNlS iam om. VEMNSbd 22 dominum ignonisse T amborum ex arborem B 23 nec (c 8. I.) B iam se Vbd 25 exorret T 26 &4?t N fidei uerae P ) [*]( 25* )