Accepi, Gaudenti, responsionem tuam, si tamen responsio ista dicenda est, quam mihi propterea referre uoluisti, ne, si tacuisses, diceremus te esse conuictum. sed non hoc est respondere quod est non tacere. nam si hoc est, respondisti plane, sed ideo, ut etiam hi, qui de te aliquid possent [*](2 Sententia concilii Bagaiensis 14 et 17] cf. c. 4, 5 init. 19 I Petro 4, 8 ) [*]( 1 Bagaitana] Bagaiensis /, om. A, cf. II 7, 7 init. 2 egiptiorum J admodum om. A 5 extortam u Aml ulceribus J 7 morrimini A 11 quod] quomodo fv . 12 minime fv 13 consueuistis fv 14 esse om. f 17 enim uestro fv 19 quia] qui J peccatorum. Exp* lib. 1\'. Incipit lib. scd\'s aug\'tini contra gaudentiu epm. J 22 gaudentii A 26 hii A )
256
sperare, nouerint te non inuenisse, quid respondere deberes, et tamen respondisse, ne taceres. itaque cum caueres, ne uictus dicereris, fecisti ut ostendereris. ad quod ostendendum tua ipsa scripta sufficiunt, si ab intellegentibus legantur et meis diligenti examine comparentur. ut autem scriptis aliis hoc doceam, quo etiam ingeniis tardioribus satisfiat, aliquanto prolixior disputatio necessaria est, quam quidem aggrediar, si opus fuerit dominusque uoluerit.
Nunc interim, quoniam uos potius esse catholicos testimonio beati Cypriani affirmare conatus es, attende paululum, quam ecclesiam dixerit ille catholicam, cum eius defenderet unitatem. ecclesia, inquit, domini luce perfusa per orbem totum radios suos porrigit: unum tamen lumen est quod ubique diffunditur, nec unitas corporis separatur. ramos suos in uniuersam terram copia ubertatis extendit, profluentes largiter riuos latius expandit: unum tamen caput est et origo una et una mater fecunditatis successibus copiosa. quid igitur et uos ipsos fallitis et alios fallere mendaciis inpudentibus uultis? si huius martyris testimonio uestra est ecclesia catholica, ostendite illam per orbem totum radios suos porrigere, ostendite illam per uniuersam terram ramos suos copia ubertatis extendere. hinc enim et Graeco uocabulo catholica nominatur; quod enim Graece ὅλον dicitur, Latine \'totum\' uel \'uniuersum\' interpretatur. \'per totum) ergo siue \'secundum totum\' est καθ\' ὅλον, unde catholica nuncupatur. si hoc nosti, quare te nosse dissimulas? si autem ignoras, quare non prius quam loqueris, quod nescis, eos qui norunt interrogas? quod si displicet tibi, non Graecam, sed aliquam linguam inueni, qua doceas xao ? oXov non per totum\' siue [*]( 12 Cypr. De cath. eccl. unitate c. 5 . ) [*]( 5 comparantur J 7 ingrediar / 9 uos om. Af 13 totum orbem fv 17 latius] largius Jf pandit Cypr. codd. WGm2Mm1 et Hartel capud A 24 holon Jf 26 et 30 catholon Af 27 dismulas J 28 qoqueris Aml )
257
(secundum totum) uel \'secundum uniuersum) significari, et recede a testimonio Cypriani. ille namque contra te loquitur, qui uides quid dicat. per orbem totum dicit et per uniuersam terram porrigi extendique catholicam, Graeco eius nomini ac definitioni consentiens. tu aliud tenere sentire dicere reperiris et, dura Cypriano teste inniteris, Cypriano teste mentiris.
Ab hac ergo uera germanaque catholica, quae domini luce perfusa per orbem totum radios suos porrigit, ramos suos per uniuersam terram copia ubertatis extendit, quae causa uobis fuerit exeundi cum interrogamini, nihil iustum inuenitis, prorsus ab hac ecclesia exitum uestrum nulla purgatione probabilis excusationis abluitis. quid enim dicitis nisi: \'necessitas compulit, ut iusti relinqueremus iniustos'? respondet uobis scriptura diuina: filius malus ipse se iustum dicit, exitum uero suum non abluit. \'exitum\', inquit, (sum') — utique illum, de quo dicit apostolus Iohannes: ex no b i sex i e run t — omnino non abluit, non defendit, non excusat, non purgat. ad iustos enim non pertinet in ecclesia catholica nisi malos, quos corrigere uel damnare non possunt, patientissime tolerare, nec propter zizania de dominico agro nec propter paleam de dominica area nec propter uasa inhonorata de dominica domo nec propter pisces malos de dominicis retibus ante tempus exire, ne frustra exitum suum conentur abluere. has euangelicas sententias si uolueris in alium sensum qualibet argumentatione conuertere, eidem beato Cypriano, cuius testimonia adhibes, contradicis, sicut in nostra conlatione fecistis. nam haec de ista quaestione supradicti martyris uerba sunt in epistula, quam scripsit ad Maximum et socios confessionis eius: etsi uidentur, inquit, in [*]( 14 Prou. 24, 35 (30, 12) 16 I Ioh. 2, 19 20 cf. Matth. 13, 38 sqq. 21 cf. Matth. 3, 12 et II Tim. 2, 20 22 cf. Matth. 13, 47 sqq. 27 cf. Breuic. III 8, 11 29 Cypr. epist. 54, 3 ) [*](1 significare fv, cf. Farm. II 4, 8 post init. 5 diffinitioni Af aliut A repereris df 8 inch A 12 probababilis Aml 19 dapnare A 20 tol- lerare A 21 a.rea A 24 ab*luere A sententias om. A 26 testimonium fv 28 maximianum A ) [*]( LIII. August. c. l)on. III. ) [*]( 17 )
258
ecclesia esse zizania, non tamen impediri debet aut fides aut caritas nostra, ut quoniam zizania esse in ecclesia cernimus ipsi de ecclesia recedamus. nobis tantummodo laborandum est ut frumentum esse possimus, ut cum coeperit frumentum dominicis horreis condi, fructum pro opere nostro et labore capiamus. apostolus in epistula sua dicit: \'in domo autem magna non solum uasa sunt aurea et argentea, sed et lignea et fictilia. et quaedam quidem honorata, quaedam inhonorata.\' nos operam demus et quantum possumus laboremus, ut uas aureum uel argenteum simus. ceterum fictilia uasa confringere domino soli concessum estcuietuirga ferrea data est. esse non potest maior domino suo seruus nec quisquam sibi quod soli filio pater tribuit uindicarit, ut se putet aut ad aream uentilandam et purgandam palam uel uentilabrum iam ferre posse aut a frumento uniuersa zizania humano iudicio separare. superba est ista obstinatio et sacrilega praesumptio quam sibi furor prauus adsumit. et dum sibi semper quidam plus quam mitis iustitia deposcit adsumunt, de ecclesia pereunt, et dum se insolenter extollunt, ipso suo tumore caecati ueritatis lumen amittunt.
Nempe nunc saltem uides aduersus sanctum Cyprianum uos in nostra collatione clamasse eique contentionibus restitisse, quibus asserebatis agrum Christi, de quo ait: ager est mundus, non esse ecclesiam, sed mundum praeter [*](8 II Tim. 2, 20 13 cf. Ps. 2, 9 14 cf. Ioh. 13, 16 27 Matth. 13, 38. cf. Breuic. III 8, 10. 9, 15 ) [*]( 2 ut om. J quoniam cur (cur 8. I.) J esse om. f 5 cum om. J 6 orreis J frumentum J 8 magna autem J 10 quaedam inhonorata om. J quaedam uero inhonorata fv 13 soli domino Iv 16 uendicarit J/, cf. 13,14 17 paleam Af uel uentilabrum om. v Cypr. iam ferre iam A ferre iam v 20 pranusu (is eras.) d 21 quidam plus] aliquid amplius Af 26 temptationibus J 28 hic mundus v, cf. Kp. c. Don. 14, 35 )
259
ecclesiam, ut ea quae cernerentur posset habere zizania. nam in ecclesia dicebatis manifesta zizania esse non posse, quotiens hoc testimonium Cypriani posuimus, et nec aperte illi resistere ausi estis nec tamen consentire uoluistis. nempe nunc saltem expergisceris audis aduertis, quia, etsi uidentur in ecclesia esse zizania, non tamen impediri debet aut fides aut caritas nostra, ut quoniam zizania esse in ecclesia cernimus ipsi de ecclesia recedamus. quare uos ergo ab unitate huius ecclesiae nefario schismate disceditis et haeretica praesumptione in eadem discissione persistitis? ecce tibi est Cyprianus: consenti illi aut responde illi. uides quemadmodum his uerbis, quibus dicit esse in ecclesia cernique zizania nec tamen ab illa propterea debere discedi, delet omnes tuorum scriptorum calumnias, quibus etiam in tanta abrupta progressus es et te more uestro praecipitasti, ut diceres etiam nescientes qui peccauerunt de uniuerso mundo peccatis alienis perire potuisse christianos, quia scilicet legitur in sanctis scripturis unum de anathemate fuisse furatum et pro isto peccato alienum populum nescientem fuisse punitum, ignorans illas mortalium corporum poenas, hoc est moriturorum mortes, ad utilem terrorem populo ualuisse, non tamen eisdem mortuis ad aliquod detrimentum futurae uitae aliena peccata, praesertim quae nescierunt, aliquid obfuisse. itane hoc diceres? itane peccatis alienis, etiamne incognitis, perire deo quemquam credere et dicere auderes? nec saltem ipsos timuisti collegas tuos, qui te in nostra collatione reticente et fortasse cum hoc iam sentires (dicere) non audente tantis disceptationum lateribus pugnauerunt pisces
[*](5 Cypr. epist. 54, 3 16 cf. Gaud. epist. ad August. 18 cf. Ios. 7 26 cf. Breuic. III 8, 14 sqq. ) [*]( 3 hoc] hic f hinc v 5 in ecclesia Otn. J/ 9 ergo uos ft) 10 discisione (ci 8. l.) J discessione f 11 eat om. I) 13 propterea om. f 14 discedi scripsi discedere Jfv 15 te more] timore J tumore f 17 perisse J potuisse perire il) 19 nesciente J 22 aliquid J 24 in hoc J ut hoc fo ut peccatis fl) etiam (om. ne) fv 26 nec] ne J saltem om. f 27 dicere addidi ) [*]( 17* ) 260
malos in dominicis retibus a piscatoribus ignorari, ne uidelicet perirent eorum contagione, si scirent. nonne tibi uenit in mentem, cum de palea dominicae areae, id est ecclesiae, usque ad tempus uentilationis in una permixtione toleranda disputabamus, cum Emeritus urgeretur, negasse illum atque dixisse: non legis aream? qui cum et a suis secretius ammoneretur et a nobis apertius, commemorantibus ex euangelio dominum esse uenturum ferentem uentilabrum in manu sua, qui mundabit aream suam et frumentum recondet in horreo, paleam uero comburet igni inexstinguibili, continuo correxisse obliuionis errorem quo negauerat scriptum, nec tamen schismaticam uel haereticam conuertisse peruersitatem, qua negabat malos a bonis debere pro unitate ecclesiae sustineri, continuoque dixisse, quod nomine paleae mali siguificarentur occulti, ut hoc causae uestrae praecipua diligentia seruaretis, quod ignorati mali commaculare bonorum neminem possent. ecce partis uestrae patronus egregius perdidit te aduersante labores suos. ille quippe, ut custodiat bonorum salutem, prorsus in ecclesia malos permanentes a bonis perhibet ignorari, ne perdant eos, si fuerint cogniti et tolerati; tu autem etiam ignoratorum malorum contagio bonos perire dixisti neque timuisti tam multos ab initio uestros latentes flagitiosos, facinorosos atque impios, qui profecto secundum tuam sententiam te atque omnes tuos uobis nescientibus perdiderunt. sed nunc quoque nullo pauore tremuisti, ne forte quispiam uestrum te nesciente peccaret et te, dum ista loqueris, perderet. an forte, dum cognitis tuis factis perisse te intellegis, propter hoc alienis incognitis perire non metuis?
Quid tibi optem, nisi ut te nobis liceat inuenire, ne libeat te perire? quid enim spei remanebit non solum nobis, [*](6 non legis areana] cf. ad pag. 64, 19 7 cf. Matth. 3, 12 ) [*]( 3 cum om. fo 4 permixistione Llml tolleranda A disputabamus scripsi disputantibus Afv 5 emeritis J 6 amoneretur J 11 haereticam uel schismaticam fv 12 peruerssitatem Llml 15 hic fv 16 ia bonorum J 19 prohibet J 20 tollerati A )
261
qui domino Christo prophetis apostolis sanctoque Cypriano consentimus etiam cognitos malos, si eos nec corrigere possumus nec punire, pro unitatis uinculo sustinendos, uerum etiam uobis, quibus ante tempus messis, uentilationis et litoris placet a malis separatio corporalis, si opinio tua uera est, qua putas et suis peccatis quemque perire qui facit et alienis qui utrum facta sint nescit? si enim hoc ita est, profecto et maiores uestri, qui se, sicut putatis, a cognitis malis separauerunt, de incognitis perierunt. non solum autem tibi, qui, cum dicis alienis criminibus perire hominem siue illa scientem siue nescientem, nullum procul dubio remanere pateris innocentem, sed etiam ipsi Emerito, qui longe tolerabilius sentiens in communione sacramentorum alienis peccatis tantummodo cognitis homines innectit, ab incognitis soluit, multo ueriore uenerabilis Cyprianus uoce respondit simul crescentia non perire frumenta zizaniis non extra ecclesiam, sed in ecclesia constitutis, nec occultis atque incognitis, sed plane notis atque perspicuis. puto enim quod non in carne, sed in ipsa mente caecatur, qui contendit latere quod cernitur. cum autem monet ille beatissimus, ne propter zizania quae in ea sunt ab ecclesia recedatur, non monet propter illa quae occultantur, sed propter illa potius quae cernuntur. ipsa enim sunt quae possunt perturbare cernentes, nisi eos faciat sapientia patientes. nam quomodo propter occulta nos non debere recedere disceremus, quae omnino esse nescimus? etsi uidentur, inquit, in ecclesia esse zizania. \'uidentur\' ait, non \'suspicatione creduntur\'. et ne quisquam putaret ita dictum \'uidentur esse\', tamquam non essent, sed esse uiderentur, uerbis consequentibus quid dixerit aperit: non tamen inpediri, inquit, debet aut fides aut caritas nos t r a, ... u t quoniam zizania esse in ecclesia cernimus ipsi de ecclesia
[*](25 Cypr. epist. 54, 8 29 ibid. ) [*]( 1 apostolisq Jml 4 mesis J 12 ipsi om. f tollerabilius J 17 incogniitis dml alt. atque] ac fv 18 prospicuis J 19 n quod Aml 20 beatissimus ille 10 29 inquid J ) 262
recedamus. non ait (suspicamur putamus credimus opinamur\', sed (cernimus). ea quippe etiam illi non operta credebant, sed aperta cernebant, qui dixerunt patri familias: uis imus et colligimus ea?, de quibus ditum erat: cum creuisset herba et fructum fecisset, tunc apparuerunt zizania. quibus respondit: non, ne forte, dum uultis colligere zizania, simul eradicetis ettriticum, et: sinite utraque crescere usque ad messem. et tamen tu dicis - ubi quid aliud quam domino contradicis? — sola per mundum creuisse zizania et toto paene mundo diminuta perisse frumenta, cum ad aliquas gentes nondum ecclesia crescendo peruenerit. necesse est autem, ut perueniat et praedicetur euangelium in uniuerso mundo et tunc ueniat finis, quod futurum esse dominus sine ulla ambiguitate praedixit.
Uides ecclesiam testimonio Cypriani et a toto catholicam dictam et non esse sine manifestis malis, propter quos tamen ammonet non relinquendam. in ea sunt boni per se ipsos multi, in comparatione autem zizaniorum uel paleae profecto pauci. non enim praeter illam, sed in illa agitur quod ipse dominus dicit: quoniam abundauit iniquitas, refrigescet caritas multorum. sed ibi est et populus ubique diffusus cui dicitur: qui perseuerauerit usque in finem, hic saluus erit. qui autem habeant fidem tamquam granum sinapis, qua montes etiam transferantur, rarissimi omnino sunt. de tali enim fide dominus dicebat: putas ueniet filius hominis et inueniet fidem in terra?, non de apostasia totius orbis, sicut tu peruersissime intellegis.
Porro de baptismo, quem non putas esse nisi in ecclesia et ideo nos arguis, quod ex haeresibus uenientes, si V [*]( 3 Matth. 13, 28 4 Matth. 13, 26 6 Matth. 13, 29 7 Matth. 13, 30 8. 27. 28 cf. Gaud. epist. ad August. 12 cf. Matth. 24, 14 20 Matth. 24, 12 22 Matth. 10, 22 23 cf. Matth. 17, 20 25 Luc. 18, 8 ) [*]( 5 et zizania fv, cf. Parm. II 23, 43 17 amonet J 19 illa] ea fv 20 habuudauit J abundabit f 26 inuenit J 27 apostolica (sic) f totus A )
263
iam baptizati sunt, iterum non esse baptizandos censemus, sufficit quod respondere minime potuisti, quomodo damnatus baptizare potuerit Felicianus foris a uestra ecclesia constitutus, quem frustra ponere uoluisti inter eos, quibus dilationem dedistis. lege Bagaitanam uestri concilii sententiam, in qua scilicet post multa acerbissima quae illis dicta sunt et longe grauiora quam in Caecilianum, quando eum maiores uestri absentem innocentemque damnarunt, ita subiecta est eorum manifesta et indubitata damnatio: famosi ergo criminis reos Uictorianum Carcabianensem, Marcianum Sullectinum, Beianum Beianensem, Saluium Ausafensem, TheodorumUsulensem, Donatum Sabratensem, Miggenem Elefantariensem, Praetextatum Assuritanum, Saluium Membresitanum, Ualerium Melzitanum, Felicianum Mustitanum et Martialem Pertusensem, qui funesto opere perditionis uas sordidum collecta faeculentia glutinarunt, sed et clericos aliquando ecclesiae Carthaginis, qui, dum facinori intersunt, illicito incestui lenocinium praebuerunt, dei praesidentis arbitrio uniuersalis concilii ore ueridico damnatos esse cognoscite. et deinde incipit ceteris dilatio prorogari his uerbis: eos autem, quos sacrilegi surculi non polluere plantaria, hoc est qui a Maximiani capite proprias manus uerecundo fidei pudore retraxerunt, ad matrem ecclesiam redire permisimus. iam de his quod dicendum fuit et in prioribus ad te datis litteris meis satis dictum est. cui loco te prorsus respondere non potuisse, quisquis legerit et parumper aduerterit, dubitare non poterit.
[*]( 4 cf. Gaud. epist. ad August. 9. 22 Sententia concilii Bagaienais 27 cf. I 39, 54 ) [*](1 baptizandos om. A 3 poterit A 5 uagaitanam A 6 illis] in illos v 10 carbaianensem A Martianum All) 11 Baianensem v 12 reodorum A 13 iggenem J asuritanum A 14 menbressitanum A Membresitanum II) 15 marcialem A 17 glutinauerunt fo 19 facinori] fauori Af 20 dei] de A 25 traxerunt J 26 quidf 28 quisque J ) 264
Frustra itaque tibi uidetur Agrippini et Cypriani concilia in hac quaestione esse sectanda, cum uos ea neglexeritis, quando extra uestram communionem baptizatos a damnatis, contra quos de basilicis excludendos litigabatis, sine ulla repetitione baptismatis suscepistis. de sententia uero Cypriani uel collegarum eius, quibus tunc placuit uenientes ab haereticis baptizari oportere, longum est ut pro merito disputem. sed istam tu mihi, si potes, breuem solue quaestionem. quando rebaptizabat Cyprianus ab haereticis uenientes, ecclesiae Carthaginiensis episcopus, tunc ecclesiae Romanae Stephanus episcopus in eodem baptismo quem foris acceperant suscipiebat haereticos, et ambo haec diuersa facientes in unitate catholica permanebant: dic mihi, utrum illo tempore ecclesia, quando secundum uos omnium criminum reos sine baptismo recipiebat per Stephanum et eius innumerabiles toto orbe collegas, qui eiusdem sententiae participes erant, malorum contagione perierat an non perierat. neque enim istos malos poteris dicere occultos, quamuis tu asseras nocere ac mortificare et occultos. quisquis igitur homicida uel etiam parricida, adulter incestator idolatres, codicum denique sanctorum non timidus traditor seu ut traderentur crudelis tortor et uiolentus extortor et iussu uel manu extremus incensor apud haereticos baptizatus ad Stephanum et eius socios uenit, secundum uos sine baptismo exceptus est. cernis igitur omnia hominum crimina, si uerum est quod de baptismo sentitis, tunc in ecclesia sine baptismo congregata. responde, utrum his criminibus in eadem unitate maculatus fuerit Cyprianus, responde, utrum ecclesia perierit an non perierit. elige quod putaueris. si iam tunc perierat, Donatum quae peperit? si autem tot in eam sine baptismo aggregatis perire non potuit; responde * ■ [*]( 1. 18 cf. Gaud. epist. ad August. ) [*]( 4 littigabatis J 5 scientia J 7 baptizari scripsi baptizare Jfv 10 Carthaginensis Jfo 13 ecclesie J 14 baptismum Jml 19 paricida. J 20 idololatra fv 21 seu seripsi n in J erns. sed fv 24 bapisrno J 28 non om. J )
265
quaeso, ut ab ea se tamquam malorum communionem deuitans pars Donati separaret quae dementia persuasit.
Absit autem ut, quoniam beatissimus Cyprianus de baptismo aliter sensit quam ueritas et antea consuetudine et postea perspecta diligentius ratione monstrauit, propterea quisquam nostrum, qui hoc quod ille non sapimus, ei se audeat anteponere. cetera enim multa et magna eius merita et animus praecipua caritate plenissimus, per quem cum collegis diuersa sentientibus pacatissimus mansit, et in unitate ecclesiae passio gloriosa satis ostenderunt eum fuisse sarmentum in Christi radice fructuosum, quod pater etiam ab ista reprehensione purgaret, ut fructum posset adferre maiorem. sic enim ait ipse Iesus: sarmentum quod in me dat fructum, purgat illud pater meus ut maiorem fructum adferat, ostendens etiam in ipsis fructuosis agricolam, qui est in caelis, aliquid inuenire quod purget. quis enim nostrum Petro apostolo comparari potest, quamuis numquam gentes iudaizare coegerimus, quod ille faciebat, quando non recte ingrediebatur ad ueritatem euangelii? unde a suo posteriore apostolo Paulo salubri ammonitione correctus utilius posteris humilitatis praebuit exemplum, quam si nihil in illo existeret corrigendum.
In hac ergo ecclesia constituti, quae malorum siue occultorum siue etiam manifestorum nec potuit nec poterit perire contagio, nullas de quibuslibet hominibus calumnias formidamus. si enim mali sunt, procul dubio eos aut ignorant boni aut suis indiciis manifestatos ecclesiasticis legibus damnant aut etiam, si nouerunt eos et non apud se accusatos neque conuictos damnare non possunt, pro ecclesiae pace non solum inreprehensibiliter, uerum etiam laudabiliter tolerant [*]( 13 Ioh. 15, 2 17 cf. Gal. 2, 14 ) [*]( 5 perfecta f 8 colHgir- nlacatissimus f 10 sacramentum A 14 fructu J 16 uostruira^/^^^ ulorum J 24 ante caluunias (sic) (lel. uestras in ∆, quod habet 26 indiciis scripsi iudi- ciis Afo manifestatos ∆ 27 etiam eo si ∆m1 nouerint f 28 dapnare ∆nensibiliter ∆ J tollerant ∆ )
266
nec se propter pisces malos ruptis dominicis retibus ante tempus litoris damnabiliter separant. si enim hoc facere uelint, exceptis diuinarum scripturarum innumerabilibus testimoniis, quibus ne faciant prohibentur, retinet eos certe quem testem adhibuisti beatissimus Cyprianus clamans atque contestans, quia, etsi uidentur in ecclesia esse zizania, non tamen impediri debet aut fides aut caritas nostra, ut quoniam zizania esse in ecclesia cernimus ipsi de ecclesia recedamus, non solum uerbo, uerum etiam exemplo suo nos ammonens, qui collegas suos fundos insidiosis fraudibus rapientes, usuris multiplicantibus faenus augentes, quorum auaritiam non leue aliquod uitium sed esse idololatriam secundum apostolum intellegit, pro unitatis uinculo pertulit tales nec eorum contagio factus est talis. discessit ab eis dissimilitudine morum, non diuisione sacramentorum et immundum non tetigit, sed a factis eorum abhorrendo, non seorsum populum colligendo. uos autem, dum carnaliter sapitis quod dictum est per Esaiam prophetam: discedite et exite de medio eorum et separamini, dicit dominus, et inmundum ne tetigeritis et alia quae in scripturis similiter dicta sunt, dum haec, inquam, non spiritaliter, sed carnaliter sapitis, tales omnino apparetis, quales eorum ipso propheta praedicante damnantur dicentes: noli me tangere, quoniam mundus sum.deniquequando aliena peccata uos peruerse deuitanda esse censuistis, alia uestra fecistis, sacrilegum schisma populos diuidendo et sacrilegam haeresim contra dei manifesta promissa et inpleta de ecclesia toto orbe diffusa nefario spiritu sentiendo. nam si, ut
[*]( 6 Cypr. epist. 54, 3 10 cf. Cypr. De lapsis c. 6 13 cf. Col. 3, Õ 19 II Cor. 6, 17, cf. Esai. 52, 11 24 Esai. 65, 5 ) [*]( 2 littoris Ao 10 inuidioaos / 11 usuras multiplicantes Af 12 aliquid J 13 intellegit scripsi, cf. De bapt. IIII 9, 12 sub fin. intelligi J intellexit fv 14 tales] talis Af 17 colligendos J 18 ysaiam J Isaiam v 20 alia scripsi talia Afl) 23 damnantur scripsi dominantur Afo 24 nolite fo, cf. Post gesta 5, 7 27 manifestata v ) 267
putas et nos in uerbo reprehendis, una eademque societas perditorum (non) simul et schisma et haeresis esset, non dixisset beatissimus Cyprianus in hac ipsa epistula, unde hoc de zizaniis in ecclesia constitutis posui testimonium, eis confessoribus, quos gratulabatur a Nouatianorum diuisione fuisse liberatos: dolebam uehementer et grauiter angebar quod eis communicare non possem quos semel diligere coepissem, posteaquam uos de carcere prodeuntes schismaticus (et haereticus) error excepit. noli ergo contra apertissimam ueritatem aut utrumque fallaciter declinare aut unum horum tibi quod tibi mitius uidetur eligere, cum et schismaticus sis sacrilega discessione et haereticus sacrilego dogmate.
Nec uobis blandiamini, quod baptismum non rescindimus uestrum. non est hoc uestrum, sed catholicae ecclesiae quam tenemus, unde illum quando discessistis non quidem ad salutem, sed ad perniciem uestram uobiscum tulistis. nam uasa dominica etiam apud alienigenas sancta permanserant, unde rex, qui eis contumeliose uti ausus est, deo irascente punitus est, et arca testamenti ab hostibus capta nequaquam uirtutem suae sanctificationis amisit. si ergo illa sancta, quae sic tunc apud alienos fuerunt, ut apud suos esse desisterent, uim tamen sanctitatis nullo modo perdere potuerunt, quanto magis eam christiana sacramenta non perdunt, quando ita, ut apud nos etiam maneant, ad haereticos transeunt! hoc est quod dixi ad te scribens, quod etiam in collatione uobis diximus idque potius eludendum putastis, quia dissoluere nequiuistis, quoniam, sicut apostolus ait de quibusdam: ueritatem [*]( 1 cf. Gaud. epist. ad August. 6 Cypr. epist. 54, 2 19 cf. Dan. 5 20 cf. I Reg. 4-6 26 cf. I 6, 7 et Breuic. III 8, 12 28 Rora. 1, 18 ) [*]( 2 non addidi 3 beatus v 4 posuit Af 8 postea quod J 9 et haereticus ex Cypriano addidi 11 minus f 12 elegere J scis J 13 docmate J 15 hoc ujurm J 17 pernciem J 20 archa J 22 sic] si v alt. aput J 23 pel\'dere-24 non om. J 24 per**dunt J )
268
in iniquitate detinent, ita et uos ueritatem baptismi diuini in iniquitate detinetis erroris humani; quam ueritatem non uestram propter iniquitatem uestram rescindere utique non debemus. et quia ipse apostolus de idolatris gentibus dixisse intellegitur: qui ueritatem in iniquitate detinent, tu mihi quasi respondens flagitasti ut probarem, quid de gentilium sacrilegio apostolus non rescindat, quid de eorum profano ritu non damnet, quasi posset, quod sacrilegum est et profanum, non rescindere atque damnare, sicut nos schisma uestrum et haeresim uestram. sententias tamen quasdam ueritatis, quas de incognito deo quidam gentilium philosophi tenent, non solum non destruxit apostolus, sed etiam inde testimonium cum opus esset adhibuit. loquens quippe Athe. niensibus ait de deo: in illo enim uiuimus et mouemur et sumus, sicut et quidam secundum uos dixerunt. hanc illi ueritatem sapientiae, quam beatissimus Paulus non solum non destruebat, uerum etiam ad illos instruendos adhibebat, in iniquitate detinebant suae idolatriae, quam doctrina apostolica machinamentis apostolicis euertebat. ita et nos, quae in ecclesia catholica uera maiores uestri acceperunt uobisque tradiderunt, non rescindimus, sed agnoscimus, uestrum uero sacrilegium aut in uestra conuersione rescindimus aut in uestra pertinacia detestamur.
Quamquam totam quaestionem et totum quod inter nos agitur uno uerbo tribuni satis diligenter exposito omnino soluisti. cum enim ego dixissem: neque hoc in tribuni litteris legitur a te in ueritate inuocatum nomen dei, quia ipsum prorsus uerbum ibi non legeram, tu respondisti: falleris uel potius fallis, nam uerba tribuni sunt: (neue [*]( 6 cf. Gaud. epist. ad August. 14 Act. 17, 28 26 I 6, 7 29 Gaud. epist. ad August. ) [*]( 2 et 5 in iniquitate] Inlquitate J humani* (s eras.) J 4 non om. J idololatris fv 8 dapnet J sacrilegium (alt. i s. I.) J 11 cognito J philophi (p eras.) J 16 beatus v 18 detinebat J idololatriae fo 19 machinamenus J 22 conuersatione Af 28 ubi J )
269
tantum opus, domus domini, ubi a te saepius dei et Christi eius inuocatum nomen est, per religionem tuam ibidem constitutam concrematum esse dÜ-atur). intellege, quia in ueritate religio dicitur, in fallacia superstitio nominatur. quando ego id aduerterem, quando ita ratiocinarer, quando aliud ex alio sic probarem? fateor, fugit hoc aciem quantulicumque ingenii mei et ideo crede mihi falli me ibi potuisse, non, ut dixisti, fallere uoluisse in uerbo. itaque tribunus tamquam homo militaris errauit, ut ei, quem scit uel credit haereticum, diceret: per religionem tuam, cum haeresis non religio, sed superstitio, religio autem non in falsitate, sed in ueritate propria locutione dicatur. proinde secundum hanc expositionem tuam uerus dei cultus religio, falsus autem superstitio nuncupatur. audi ergo te ipsum, obaudi tibi ipsi, et nos sequi minime recusabis. scribens namque ad eundem tribunum in primae epistulae tuae ipso exordio posuisti atque dixisti: honorabili ac nimium nobis, si sic uolueris, desiderando Dulcitio tribuno et notario Gaudentius episcopus et continuo subiecisti: religionis tuae scripta percepi. quid igitur ad nos uenire adhuc dubitas? ecce tribunus Dulcitius cum sit homo communionis nostrae, tamen secundum testimonium tuum non superstitiosus, sed religiosus est, ac per hoc secundum expositionem tuam non falsum, sed uerum dei cultum tenet. ipse ergo est in catholica potius quam tu, quoniam tu in hoc uerbo usque adeo non errasti, ut etiam exponeres tantum religionem a superstitione distare, quantum a falsitate ueritas distat. ille autem homo, ut iam dixi, militaris et in istis uerborum proprietatibus minus eruditus quid esset religio nesciebat; absit enim ut dicam: te adulando fallebat\'. tu uero, qui eos, contra quos
[*]( 16 I 1, 2 18 I 2, 3 ) [*]( 1 a te] aete (pr. e s. I.) J 6 quantuHcum (sic) A 13 superstio nunpatur A 15 eumdem J 16 honorabi J 17 dulitio J et notario et A 20 dulcius J 22 per secundum hoc exposionem A 24 alt. tu om. f ) 270
disputas, arguis ex propheta et clamas: uae his qui dicunt amarum dulce et dulce amarum, qui dicunt lucem tenebras et tenebras lucem, si superstitio est, quam nobiscum tenet Dulcitius, cur eam religionem esse dixisti? si autem uerum dixisti, cur haereticam tenendo superstitionem respuis catholicam religionem? sequere igitur testimonium tuum, maxime quia et ipsi uestri cum cognouerint non tibi fortasse communicabunt, quoniam tribuno Dulcitio per hoc uerbum communicasti. heia, frater Gaudenti, noli perdere occasionem, quam tibi etiam per tuam linguam dominus dedit. an forte ad hoc irasceris, quod fratrem uoco? hoc enim nomen a nobis etiam in nostra collatione respuistis, ubi ostendistis nos esse quibus dominus praecepit per prophetam: dicite fratres nostri estis\' eis qui uos oderunt et qui uos detestantur, uos uero in numero eorum esse, qui istos, quibus hoc dominus dicit, oderunt et detestantur. negare certe non potes te religionem dixisse in qua est tribunus Dulcitius. propterea illam tibi epistulam misit, utique ut te non occideres et illi ecclesiae in qua est ipse communicares. si ergo ipsius religio est, tua superstitio est. quamuis enim ambo nobis hoc inuicem dixeritis, eligis tamen ipsum potius falsum dixisse quam te.
Quamobrem secundum hoc tuum uerissimum testimonium et tuam uerissimam expositionem quoniam religio est quam Dulcitius tribunus tenet, profecto religio est qua te ad nostram communionem praeceptum imperatoris impellit. unde fit consequens, ut religio sit etiam qua christianus imperator ad curam suam iudicat pertinere, ne in res diuinas inpune peccetur, a quo tu non uis curari nisi ea, quae terrena re publica continentur. unde et regem Niniuitarum oblitus [*]( , 1 Gaud. epist. ad August. et Esai. 5, 20. cf. Parm. II 1, 1 sqq. 12 cf. ad pag. 169, 6 13 Esai. 66, 5 ) [*]( 4 dulticius J (et sic deinceps) 5 heretiam J 7 maximum Llml 9 uerbo J 14 oderint J 15 destantur J 17 dedisse J 23 nerissimam hoc tuum fo 25 profecto] profiteor J )
271
quid legeris populo de agenda paenitentia non mandasse dixisti; haec enim uerba tua sunt ad me: quid, inquis, miseros decipis? Ionae deus praecepit, prophetam dominus ad populum misit; nihil tale regi mandauit. aduerte ergo quid scriptum sit et noli irasci nisi tibi ipsi, qui uel diuina scripta non recolis uel tu potius miseros decipis: surrexit Ionas et abiit in Niniue, sicut locutus est dominus. Niniue autem ciuitas magna erat quasi uiae tridui. et coepit Ionas ingredi ciuitatem quasi unius diei iter, et praedicauit et ait: adhuc triduum, et Niniue subuertetur. et crediderunt uiri Niniuitae domino et indixerunt ieiunium et saccos induerunt a maiore usque ad minorem. cumque peruenisset sermo ad regem ciuitatis Niniue, surrexit de sede sua et detraxit sibi uestimenta et se circumdedit sacco et consedit in cinere. praedicaturque a rege et a potentibus, dicens: homines et iumenta et oues et boues non gustent quicquam nec pascantur et aquam non bibant. et induti sunt saccos homines et iumenta: proclamauerunt ad dominum inpense et auersus est unusquisque a uia nequitiae suae et iniquitatis quam in manibus habebat. audisne tandem regem curasse, quod ad curam regum tibi displiceat pertinere? certe ut inpense ageretur, quod minus quam oportuerat agebatur. ideo ergo Niniuitae non sunt expoliationibus proscriptionibusque uel terrore militum ad paenitentiam imperio regis artati, quia oboedienter iussa fecerunt. non itaque ostendimus populum ista perpessum, quia nec tu ostendas regem fuisse contemptum. proinde cum regibus ea, quae secundum deum sunt, religioso timore iubentibus quisquis obtemperat,
[*]( 2 Gaud. epist. ad August. 6 Ion. 3, 3—S ) [*]( 1 agendo penitentie J 3 *ad J 5 nisi tibi mg. v tibi (sic!) J tibi fv 7 in Niniuem fv 21 aduersus J 23 regum curam fv 27 regis magis l 28 osteridis v 30 religio J quisque v obteperat J ) 272
a timore incipiens et ad dilectionem proficiens a domino accipit pacem, non sicut pacem dat saeculum, quoniam saeculum pacem dat propter temporalem utilitatem, dominus autem propter aeternam salutem. ergo quia ista religio est in qua est tribunus Dulcitius — neque enim uerba tua negaturus es —, superstitio est pars Donati unde te uult erui huius religio. superstitio est quod te quaeris occidere, quod ualde prohibet huius religio, superstitio est quod erga ista curam reprehendis imperatoris, quam suscepit exequendam huius religio.
Itaque quia uerbo tuo causa finita est, obsecro per deum religionis, deum ueritatis, ut etiam tuus error aliquando finiatur. ipsa est, frater, ecclesia Christi quae hoc tempore toto terrarum orbe crescendo dilatatur, continens et malos et bonos uentilatione ultima separandos. atque ut te ad extremum illius potius uerbis alloquar, quem testem catholici nominis adhibere uoluisti, ipsa est quae domini luce perfusa per orbem totum radios suos porrigit, ipsa est quae ramos suos per uniuersam terram copia ubertatis extendit. proinde etsi uidentur in illa esse zizania, non tamen impediri debet aut fides aut caritas nostra, ut quoniam zizania esse in ecclesia cernimus ipsi de ecclesia recedamus. nobis tantummodo laborandum est ut frumentum esse possimus, ut cum frumentum coeperit dominicis horreis con-. di, fructum pro opere nostro et labore capiamus. apostolus in epistula sua dicit: \'in domo autem magna non solum uasa sunt aurea et argentea, sed et lignea et fictilia. et quaedam quidem honorata, quaedam inhonorata.\' nos operam demus et [*]( 1 cf. 1 Tim. 4, 18 2 cf. Ioh. 14, 27 16 Cypr. De cath. eccl. unitate c. 5 19 Cypr. epist. 54, 3 26 II Tim. 2, 20 ) [*]( 1 a timore scripsi amore J timore fv accepit A 3 dat pacem v 6 superstio J superstitio-8 religio om. f 8 imperatoris reprehendis fv 9 exquendam d 10 tua J 18 copiam J 23 possumus J 25 fructum] frumentum J 29 uero inhonorata fv )
273
quantum possumus laboremus, ut uas aureum uel argenteum simus. ceterum fictilia uasa confringere domino soli concessum est cui et uirga ferrea data est. esse non potest maior domino suo seruus nec quisquam sibi quod soli filio pater tribuit uindicarit, ut putet aut ad aream uentilandam et purgandam palam (uel uentilabrum) iam ferre se posse aut a frumento uniuersa zizania humano iudicio separare. superba est ista obstinatio et sacrilega praesumptio quam sibi furor prauus adsumit. et dum sibi semper quidam plus quam mitis iustitia deposcit adsumunt, de ecclesia pereunt, et dum se insolenter extollunt, ipso suo tumore caecati ueritatis lumen amittunt. beatissimi Cypriani sunt uerba ista, non mea; eius uidelicet uerba sunt, quem tu nobis lectissimum testem catholici nominis in tuorum scriptorum exordio posuisti et per multa copiosissime commendasti, immo per ipsum, quoniam uera atque diuina sunt, uerba sunt dei. ecce quod audi, ecce quod caue, ut adiuuante misericordia saluatoris simul caritatem catholicam teneamus, simul pacem catholicam diligamus, simul cum eius frumentis usque quaque crescamus, simul usque ad finem zizania toleremus, simul in horreo sine fine uiuamus. uides nempe sine ulla defensione Caeciliani uel quorumlibet hominum, quos accusandos putatis, catholicam suo robore ac firmitate consistere, quamuis et Caeciliani causam conlatio nostra purgauerit et aliorum, de quibus calumniamini, aut dubia sit criminatio aut iniusta damnatio. sed ualde stultum est, ut ecclesiae causam diuinis testimoniis fultam atque munitam in hominum causis ratione exorbitante
[*](3 cf. Ps. 2, 9 4 cf. Ioh. 13, 16 15 cap. 2 init).
[*]( 5 uendicarit Af 6 se putet fv Cypr. 7 paleam Af uel uentilabrum om. Ao se hoc loco om. fo Cyprsed cxtat in 6 codd. Cypriani 8 a om. J 9 superare f 10 praesuptio A prauos f assumpsit A 11 quidam plus] aliquid amplius / 22 tolleremus A 26 consolatio A 27 iusta A 28 ut] in A 29 minutam A ) [*]( LIII. Âugullt. c. Don. III. ) [*]( 18 ) 274
ponamus, cum, etiamsi illos malos manifestissime uideremus nec iam separare a sacramentis ecclesiae ualeremus, non tamen impediri deberet aut fides aut caritas nostra, ut, quoniam et istos inter zizania esse in ecclesia cerneremus, ipsi de ecclesia recedere deberemus. si respondere cogitas, noli causam relinquere et in superuacaneis euagari. ea quae dicta sunt intuere, ad ea quae dicta sunt non fallaciter eludendo, sed rationabiliter disputando responde. nam illa prolixa responsione quid egeris uel potius quam nihil egeris, si necessarium uisum fuerit dominusque donauerit, opere alio diligentius demonstrabo.
[*]( 3 karitas J 4 cernemus d 10 nihil subscriptum in A)