Contra Faustum

Augustine

Augustine. Sancti Aureli Augustini Opera, Sectio VI, Pars I (Corpus scriptorum ecclesiasticorum Latinorum, Volume 25, Pars I). Zycha, Joseph editor. Prague; Vienna; Leipzig: F. Tempsky; G. Freytag, 1891.

AUGUSTINUS respondit:s o si pio studio legisses euangelium et ea, quae te in euangelistis tamquam repugnantia mouissent, diligenter quaerere quam temere damnare maluisses, ut saltem propter ipsam, quae quasi prima fronte occurrit. apertissimam repugnantiam cogitares, nisi aliquid illic magnum lateret, difficile fieri potuisse, ut tanta eis auctoritas in terrarum orbe praeberetur, qua sibi tot hominum doctissimorum ingenia subiugarent. quid enim magnum est uidere, quod uidistis, alios Christi secundum carnem progeneratores commemorari a Luca, alios a Matthaeo, cum ambo Ioseph constituant, Matthaeus ad quem terminet, Lucas a quo incipiat: qui propter quoddam cum eius matre sanctum et uirginale coniugium etiam ipse parens Christi meruit appellari, ut propter uirilem dignitatem ab ipso uel usque ad ipsum generationes contexerentur? quid ergo magnum est, quod uidistis, quod alium patrem habeat Ioseph secundum Matthaeum. alium secundum Lucam, et alium auum secundum istum. [*]( 2 cf. Ioh. 1, 1 4 Marc. 1, 1 ) [*]( 2 ioseph Cb, (um eras.) M 5 matheum S mattheum L 7 quia SG 8 ee] esses SG 10 nec SMG 11 natum om. LCPSGb 12 cap. VII LSGPM Agustinus L 13 que L Ii) saltim L 18 orbem L quas ibi b 19 ingenua (s. ? a w. 1 i) P subigarent S subigerent (e pr. s. l.) G 21 mattheo LC 22 mattheus L matheus C xminA: L pertingat SG 23 uirginale (a in ras.) L 24 apellari C 27 mattheum L mathaeum C )

263

alium secundum illum, et deinceps sursum uersus usque ad Dauid per tam multas generationes alios parentes eius ab isto, alios ab illo enumerari ? itane tam apertam manifestamque diuersitatem tot acuti et docti uiri, diuinarum scripturarum pertractatores diligentissimi, non uiderent ? qui quidem in latina lingua perpauci sunt, eos autem in graeca quis numeret? uiderunt eam plane. quid enim facilius? aut quis paululum intuens ista non uideat? sed pie cogitantes tantae auctoritatis eminentiam latere ibi aliquid crediderunt, quod petentibus daretur, oblatrantibus negaretur, a quaerentibus inueniretur, reprehendentibus subtraheretur, pulsantibus aperiretur, obpugnantibus clauderetur: petierunt, quaesierint. pulsauerunt, acceperunt, inuenerunt, intrauerunt.

Nempe tota in hoc quaetio est, quomodo potuerit duos patres habere Ioseph. hoc enim si potuisse fieri demonstratur, nulla omnino causa est, cur quisquam istorum euangelistarum in diuersis generationibus enumerandis falsum dixisse credatur. a duobus enim patribus iam non erit mirum neque contrarium, quod et aui duo et ataui et proaui esse potuerunt et quicquid supra est usque ad Dauid, cuius erant ambo filii, et Salomon, qui pertinet ad ordinem, quem Matthaeus secutus est, et Nathan, qui est in serie, quam Lucas exposuit. adtendunt enim ista nonnulli et uident non posse a duobus uiris per commixtionem carnis hominen gigni et ideo putant istam quaestionem non posse dissolui. nec intuentur, quod usitatissimum atque facillimum est patrem cuiusquam non eum tantum dici, a quo genitus, sed etiam eum, a quo fuerit adoptatus. [*]( 10 cf. Matth. 6, 7 ) [*]( 3 illos SG enumerari (e s. I. a m. 1) L 6 greca L 7 nume- rat CSGM norat b ea Lb quid] quis b 8 tante L 10 querentibus C 11 rephendentibus L 15 potuisset LCSG potuisse.. (t er.) M 16 esse C quur C 19 et om. M aui] aut Lb ait.6 I (sup. ras.) M et ante ataui om. b proau. (t er.; i m. 1 superscr.) L proataui b 21 mattheus L matheus C 22 nathan] matthan L 27 eum ante a om. SG )

264

Neque enim adoptionis uinculum apud antiquos alienum ab eorum moribus fuit, cum etiam feminas inueniamus adoptasse sibi filios non ex utero suo natos, sicut Sara ex Agar et Lia ex ancilla sua et filia Pharaonis Moysen adoptauit. ipse autem Iacob nepotes suos, filios Ioseph, adoptauit. ipsum uero adoptionis nomen plurimum ualere in nostrae fidei sacramento apostolica doctrina testatur. unde apostolus Paulus cum de Iudaeorum meritis loqueretur, quorum est, inquit, adoptio et gloria et testamenta et legislatio; quorum patres, et ex quibus Christus secundum carnem, qui est super omnia deus benedictus in saecula; item dicit: et ipsi in nobismet ipsis ingemescimus adoptionem expectantes redemptionem corporis nostri; item alio loco: cum autem uenit plenitudo temporis, misit deus filium suum factum ex muliere, factum sub lege, ut eos, qui sub lege erant, redimeret, ut adoptionem filiorum reciperemus. haec igitur adoptio quanti sacramenti sit, his atque huiusmodi testimoniis satis adparet. unicum enim filium deus habet, quem genuit de substantia sua, de quo dicitur: cum in forma dei esset, non rapinam arbitratus est esse aequalis deo. nos autem non de subtantia sua geuuit; creatura enim sumus, quam non genuit, sed fecit; et ideo, ut fratres Christi secundum modum nostrum faceret, adoptauit. iste itaque modus, quo nos deus, cum iam essemus ab ipso non nati, sed conditi et instituti, uerbo suo et gratia sua genuit, ut filii eius essemus, adoptio uocatur. unde Iohannes dicit: dedit 'eis potestatem filios dei fieri. cum igitur ius adoptionis [*]( 3 cf. Gen. 16, 1 4 cf. Gen. 30, 9 sqq. cf. Ex. 2, 9 eq. 5 cf. Gen. 48, 5 8 Rom. 9, 4 sq. 12 Rom. 8, 28 14 Gal. 4, 4 sqq. 20 Phil. 2, 6 27 Ioh. 1, 12. ) [*]( 1 aput LM anti quos L 3 sarra L 4 lia L pharahonis C 6 habere L nostra fide (i uid. er.) sacrahiento (II 8. 0 uid. m. 2 add.) L 9 adoptio filiorQ (filioril 8. l. a m. 2) G testamêttl b 10 et (ante ex) om. LPSGMb 11 secta L 12 ingemiscimus CSGMb 21 aequalem C 22 non om. S )

265

filiorum apud patres nostros et in scripturis sanctis usitatum sit. quae inpietatis dementia praecipitat prius euangelistas falsitatis arguere, quod diuersas generationes commemorauerunt. tamquam utraque uera esse non possit, quam cogitare et adtendere et uidere, quod facillimum est, quam crebra consuetudine generis humani unus homo duos patres habere potuerit: unum, cuius carne homo sit genitus, alterum. cuius uoluntate, cum iam homo esset, filius sit adoptatus? qui si non recte dicitur pater, nec nos recte dicimus: pater noster, qui es in caelis, ei, de cuius substantia nati non sumus, sed cuius gratia et misericordissima uoluntate adoptati secun- . dum doctrinam apostolicam et fidelissimam ueritatem. ipsum quippe habemus et deum et dominum et patrem: deum, quod ab ipso etiam ex hominibus parentibus conditi sumus; dominum, quod ei subditi sumus; patrem, quod eius adoptione renati sumus.

Facile fuit ergo religiosis perscrutatoribus diuinarum litterarum aliquantulum considerare et uidere in diuersis Christi generationibus a duobus euangelistis commemoratis, quomodo duos patres potuit habere Ioseph, quorum progeneratores diuersi enumerentur. hoc et uos, si studium contentionis non excaecaret, facile uidere possitis. sed ab illis uiris alia etiam quaesita et inuenta sunt, cum omnes harum narrationum partes pertractarent; haec autem a uestro intellectu longissime remota sunt. itaque etiam in Manichaei errore constituti, id quod in rebus humanis fieri solet, ut alius carne generet filium, alius eum uoluntate adoptet, ac sic unus duos patres habeat, si non aduerso animo legeretis, cogitando uidere possetis. [*]( 9 Matth. 6, 9 ) [*]( 3 diuerse b 4 possint LCMb 8 esset] sit S 10 ei] et G et LMb, om. S 14 ex] et L 17 praescrutatoribus L pfę.ęscrutatoribus M litterum C 21 enumerarentur C 22 possetis CМ'2b 28 quesita C rationum SG 25 etiam in Immanicęci-ratis terrore (citatis 8. l.) G aii\inimmanicęcitatis errore (inim et citatis in ras.) S 26 hamanis (s. a u a. m. 1) L generaret L )

266

Cur autem Matthaeus ab Abraham coeperit descendens usque ad Ioseph, Lucas autem a Ioseph coeperit ascendens non usque ad Abraham, sed usque ad deum, qui fecit hominem et dato praecepto potestatem dedit, ut credens filius dei fieret, et cur ille in capite libri generationes ipsas enumerauit. ille autem, cum dominus saluator a Iohanne baptizatus fuisset; et quid sibi uelit numerus generationum secundum Matthaeum, ut ter XIIII digerantur, quibus in summam conputatis tamquam una minus adpareat; numerus autem generationum secundum Lucam, qui in baptismo domini commemoratur, ad septuaginta et septem perueniat — quem numerum ipse dominus in peccatorum remissione commendat dicens: non tantum septies, sed etiam septuagies septies —: nullo pacto indagare possetis, nisi aut ab aliquo catholico id audiretis, non quolibet, sed quodam diuinarum scripturarum studioso, et quantum posset, perito, aut ipsi ab errore correcti pietate catholica peteretis, ut acciperetis, quaereretis, ut inueniretis, pulsaretis, ut intraretis.

Quapropter quoniam id. quod Faustum de generationum diuersitate permouit, quia in duobus patribus intellegendis hic nodus erat, intellecta natura et adoptione solutum est. frustra se uoluit ad duos euangelistas conferre et ab aliis duobus auferre, magis offensurus, ad quos se contulisset, quam eos, a quibus abstulisset. non enim amant sancti suos electores, si suorum sociorum eos inuenerint desertores. unitate enim gaudent et in Christo unum sunt; et si alius aliud et alius aliud, aut alius aliter et alius aliter: uera tamen [*](12 Matth. 18, 22 ) [*]( 1 (et 5) quur LC mattheus L matheus C 7 mattheum L 8 terJ inter L degerantur L tamquam] tam b 9 apparet L 10 post lucam add. generationum Lb 12 remissionem PMb 13 etiam] usque Pb 15 quodam] quod L quodS (ã 8. I.) G. om. C 16 ipsi (corr. ex ipse) C 18 intraretis] inueniretis SG 25 unitate //// autem (enim uid. er.) SG 26 aliud I aliquid LCSGWb )

267

omnes dicunt nec sibi ullo modo contraria, si pius lector accedat. si mitis legat, si non haeretico animo, unde rixetur, sed fideli corde, unde aedificetur, inquirat. iam ergo quoniam singulorum patrum generationes, quos ut unus homo duos haberet. non est ab humano genere alienum, singulos euangelistas narrandas suscepisse credidimus, non est a ueritate nostra fides aliena. quocirca inter se iam euangelistis conuenientibus, sicut Faustus promisit, utcumque succumbite.

An illud, quod adiunxit, uos mouet adhuc? quamuis nec sic quidem. inquit. dignum erit et ex utero natum credere deum et deum christianorum. quasi nos ipsam diuinam naturam ex feminae utero extitisse credamus. nonne modo commemoraui apostoli testimonium, ubi ait de Iudaeis: quorum patres, et ex quibus Christum secundum carnem, qui est super omnia deus benedictus in saecula? Christus ergo dominus et saluator noster filius dei uerus secundum diuinitatem, et filius hominis uerus secundum carnem, non ex eo, quod est super omnia deus benedictus in saecula ex femina natus est, sed ex illa infirmitate, quam suscepit ex nobis, ut in ea moreretur pro nobis et eam sanaret in nobis; non ex forma dei, in qua cum esset, non rapinam arbitratus est esse aequalis deo, natus ex femina est. sed ex forma serui, quam accipiendo semet ipsum exinan uit. neque enim ob aliud exinanisse se dictus est nisi accipiendo formam serui, non amittendo formam dei. illa enim natura, qua in forma dei aequalis est patri, incommutabiliter permanente suscepit mutabilem nostram, per quam de uirgine nasceretur. uos autem, cum carnem Christi uirginali utero committere horretis, ipsam diuinitatem dei non tantum hominum, sed et canum porcorumque uteris commisistis, semel [*]( 21 Phil. 2, 6 sq. ) [*]( heretico LC 8 fautus S 9 adduc Gl 10 et om. SMG natum om. Cb 11 nos] non Ll 12 femine L 13 iudeis C 14 ..f\X S ęţ ex G 21 dei] nobis b rapina LS rapixia M 23 ipsum om. C 26 est orn. C 28 cum qui cum SG 30 et ] etiam C )

268

conceptam in utero uirginis Christi carnem non uultis credere, in qua non solum non ligatus, sed nec conmutatus est deus, . et ipsam dei partem diuinamque naturam in omnium hominum ac bestiarum masculinis seminibus et femininis uteris, in omnibus conceptibus per omnes terras et per omnes aquas et per omnes auras ligari, obprimi, coinquinari et nec totam postea liberari posse praedicatis!

LIBER QVARTUS.

FAUSTUS dixit: Accipis testamentum uetus? si est mihi in eo hereditas, accipio; si non est, non accipio. inprobitas enim haec quidem nimia est usurpare tabulas. quae testentur exheredatum. an ignoras testamentum uetus Chananaeorum terram repromittere, sed eam tamen ludaeis, id est circumcisis et sacrificantibus et abstinentibus a porcina ac reliquis carnibus, quas inmundas Moyses appellat, sabbata obseruantibus et azymorum sollemnitatem ac reliqua huiusmodi, quae eius ipse testator eis obseruanda mandauit? quae quia christianoram placuere nemini — neque enim quisquam nostrorum ea custodit — dignum est, ut cum refusa hereditate reddamus et tabulas. haec ergo causa est, cur ego testamentum uetus abiciendum puto, nisi tu me prudentius aliquid doceas. secunda uero causa est, quod tam etiam misera eius et corporalis ac longe ab animae commodis hereditas est, ut post beatam illam noui testamenti pollicitationem, quae caelorum mihi regnum et uitam perpetuam repromittit, etiam si gratis eam mihi testator suus ingereret, fastidissem.

AUGUSTINUS respondit: Temporalium quidem rerum [*](18 cf. Gen. 15, 18; 17, 8 17 cf. Len. 11, 7 Ex. 12; 20, 8 ) [*]( 2 quo SMG mutatus CSMG 4 in om. L 5 conceptis SG € auras scripsi : horas LSGMPCb quoinquinari M1 9 cap.VlllLPSMG llhecC que Cq:P.' oni.SG teBtemS testem- fur G 12 cananeorum L chananeorum C 13 iudeis C 14 ac] et SG a b 16 azimorum S liYiusmodi (v 8. 0 a m. f) C que C 18 nfm C 19 effusajSfr 23 anime C 24 pollicitationemq; L 27 cap. VIllI. LPMSG Agustinus L )

269

promissiones testamento uetere contineri et ideo uetus testamentum appellari nemo nostrum ambigit, et quod aeternae uitae promissio regnumque caelorum ad nouum pertinet testamentum: sed in illis temporalibus figuras fuisse futurorum, quae inplerentur in nobis, in quos finis saeculorum obuenit, non suspicio mea, sed apostolicus intellectus est dicente Paulo cum de talibus loqueretur: haec omnia figurae nostrae fuerunt, et iterum: haec omnia in figura contingebant illis; scripta sunt autem propter nos, in quos finis saeculorum obuenit. non ergo uetus testamentum ad consequendas illas promissiones, sed ad intellegendas in eis noui testamenti praenuntiationes accipimus; ueteris quippe testificatio fidem nouo conciliat. unde dominus posteaquam resurrexit a mortuis seque non solum intuendum discipulorum oculis sed etiam contrectandum manibus obtulit, ne quid tamen cum suis mortalibus et carnalibus sensibus fallaciter agi arbitrarentur, magis eos de ueterum librorum testificatione firmauit dicens: oportebat inpleri omnia, quae scripta sunt in lege Moysi et prophetis et psalmis de me. non itaque spes nostra in temporalium rerum promissione defixa est, quandoquidem nec ipsos illius temporis sanctos et spiritales uiros, patriarchas et prophetas, his terrenis rebus fuisse deditos credimus; intellegebant enim reuelante sibi spiritu dei, quid tempori illi congrueret et quibus modis deus. per illas omnes res gestas et dictas futura figuranda et praenuntianda decerneret, magisque desiderium eorum de noua testamento erat; sed praesens functio corporalis ad significanda noua uentura pollicitationibus ueteribus praebebatur. ita [*](7 I Cor. 10, 6. 11 18 Luc. 24, 44 ) [*]( 1 ueteri b 2 et om. Lb aeterne C uite L 4 que C 5 fines S seculorum C 6 suspicio (corr. m. 2 ex suscipio) L 7 alibus L post omnia inquit in SG 9 in illis LCSG fines SMl 12 prenuntiationes SC 14 oculis discipulorum S 15 obtulit 1.1 17 testificationem L 18 que C 24 tempori (e corr. m. 2 in ij L 25 prenuntianda CS 27 presens C 28 prebebatur C )

270

illorum hominum non tantum lingua, sed et uita prophetica fuit. carnalis autem populus promissis uitae praesentis inhaerebat. de quo tamen etiam populo nihilominus significabantur futura.

Sed uos ista non intellegitis. quia, sicut propheta dixit "nisi credideritis, non intellegetis." non enim estis eruditi in regno caelorum, id est in ecclesia Christi uera catholica; quod si essetis, de diuitiis sanctarum scripturarum non solum noua sed etiam uetera proferretis. ipse quippe dominus dicit: propterea omnis scriba eruditus in regno caelorum similis est homini patrifamilias proferenti de thesauro suo noua et uetera. et ideo dum sola promissa dei noua tenere uos arbitramini, remansistis in uetustate carnis et nouitatem induxistis erroris. de qua nouitate apostolus dicit: profanas autem uerborum nouitates euita; multum enim proficiunt ad inpietatem, et sermo eorum sicut cancer serpit. ex quibus est Hymenaeus et Philetus, qui circa ueritatem aberrauerunt dicentes resurrectionem iam factam esse, et fidem quorundam subuerterunt. ex qua uena falsitatis uos manare cognoscite. qui dicitis nunc esse resurrectionem tantummodo animarum per praedicationem ueritatis, corporum autem, quam praedicauerunt apostoli. futuram negatis. quid autem spiritaliter secundum hominem interiorem, qui renouatur in agnitione dei, potestis cogitare, cum per uetustatem carnis et per carnalium rerum imagines, quibus totus error uester inuoluitur, res corporeas non possessione teneatis, sed phantasmate sapiatis? terram enim Chananaeorum. quae manifesta erat et manifeste [*](5 Es. 7, 9 9 Matth. 13, 52 14 II Tim. 2, 16 sqq. 23 cf. Col. 3, 10 ) [*]( 1 prophetia (i s. 1.) G profuit Sl 2 uite presentis C inheredi bat LCSG 8 nihilhominus C 5 intellegitis L 7 uitiis S 8 proferetis Ll 11 thesauro Lx 16 hymeneus LSMG hymeneius C 17 fyletus SG filetus LM 19 snbuertunt LC manere LClMx '21 predicationem (ca s. I.) S predititionem G1 predicationem C ueritatis (es in is corr.) C 24 potestatis L 25 quib' (b' 8. 1. add. m. 2) L 26 possione S fantasmate LSG 27 chananeorum LC chananeorum (h a. I.) M )

271

illo populo data est. contemnere uos et fastidire gloriamini. quasi non ita terram luminis describatis ex una parte a terra gentis tenebrarum, tamquam cuneo coartato discissam, ut neque in rerum ueritate inueniatur et in cogitationum uestrarum falsitate credatur; et ideo nec uitam uestram data sustineat et mentem uestram desiderata corrumpat.

LIBER QVINTUS..

FAUSTUS dixit: Accipis euangelium? tu me interrogas. utrum accipiam, in quo id ipsum accipere adparet, quia quae iubet obseruo. an ego de te quaerere debeo. utrum accipias. in quo nulla accipientis euangelium uidentur indicia? ego patrem dimisi et matrem, uxorem. filios et cetera, quae euangelium iubet, et interrogas, utrum accipiam euangelium? nisi adhuc nescis, quid sit quod euangelium nuncupatur. est enim nihil aliud quam praedicatio et mandatum Christi. ego aurum argentumque reieci et aes in zonis habere destiti cotidiano contentus cibo nec de crastino curans nec unde uenter inpleatur aut corpus operiatur sollicitudinem gerens. et quaeris a me, utrum accipiam euangelium? uides in me Christi beatitudines illas, quae euangelium faciunt, et interrogas, utrum illud accipiam? uides pauperem, uides mitem, uides pacificum, puro corde, lugentem, esurientem, sitientem. persecutiones et odia sustinentem propter iustitiam, et dubitas, utrum accipiam euangelium? non ergo iam mirum est Iohannem Baptistam uiso Iesu et eius item auditis operibus quaerere adhuc, utrum ipse esset Christus, cui digne et merito Iesus nec dignatus quidem est renuntiare, quod esset ipse, sed opera rursus [*]( 12 cf. Matth. 19, 29 15 cf. Matth. 10. 9 sq; 6, 25 sqq. 20 cf. Matth. 5, 3 sqq. ) [*]( 1 contempnere L 4 ueritate rerum G 8 cap. X LSMPG 9 quae] qui L 11 qua L 15 nihil] mihi PG predicatio C argentum et aurum b 16 argentum quae L *aes (h er.) M cottidiano SM 17 de (8. I. a m. 2) C 18 queris C 2-1 iam 8. I. G 27 ipse esset SMG )

272

eadem illi, quae iamdudum audierat, remandauit: caeci ui dent, surdi audiunt, mortui resurgunt et cetera. quod ego quoque circa te non inmerito fecerim, si perroganti, utrum accipiam euangelium, dixero: omnia mea dimisi, patrem, matrem, uxorem, filios, aurum, argentum, manducare, bibere, delicias, uoluptates. hoc tibi ad interrogata satis responsum puta et beatum te futurum, si in me non fueris scandalizatus.

Sed non, inquit, accipere euangelium hoc solum est, si quod praecepit, facias, sed ut etiam credas omnibus, quae in eodem scripta sunt, quorum primum est illud, quia sit natus Iesus. sed nec item illud solum est euangelium accipere, ut credas, quia natus est Iesus, sed ut facias etiam, quod praecepit. ac si me idcirco euangelium non accipere putas, quia generationem praetermitto. nec tu ergo accipis et multo magis non accipis, quia praecepta contemnis. ac per hoc interim pares sumus, donec discutiamus et partes; aut si tibi non praeiudicat praeceptorum ista contemptio ad profitendum, quia accipias euangelium, mihi quare ad hoc praeiudicet genealogia damnata? quodsi accipere euangelium in duobus his constat, ut dicis, genealogias credere et seruare mandata, quid ergo inperfectus inperfectum iudicas ? uterque nostrum eget alterutro. sin, quod certius est, accipere euangelium in sola obseruatione constat caelestium mandatorum. duplici modo inprobus es, qui, ut dici solet, desertor arguas militem. et tamen age, ponamus, quia ita uis, duo haec partes esse fidei perfectae, quarum una quidem constet in uerbo, id est fateri Christum natum, altera uero in opere, quod est obseruatio praeceptorum. uides ergo quam arduam ego et difficiliorem mihi partem elegerim; tu uide quam leuissimam et faciliorem. [*]( 2 Matth. 11, 5 ) [*]( 1 ceci C 2 mortui resurgunt om. b 3 ego (ex ergo) C 9 (et 12) precepit C que C 11 est] esse LCSGMP1 12 etiam om. C pręcipit b at b 14 pretermitto S 15 contempnis CL 17 proficiendum SG quia] qui LPlSG quod P3 quid b 19 dampnata C 21 iudicat b 22 sin] et si SG *in M quod] eo quod (eo s. I.) M cercius C 25 quiait habes L ita] id (in ras.) M 26 perfecte LC 28 preceptorum C )

273

nec inmerito plebs ad te confugit. a me refugit, nesciens utique, quia regnum dei non sit in uerbo, sed in uirtute. quid ergo est, quod me lacessis, si difficiliorem fidei adgressus partem tibi ut infirmo reliqui faciliorem ? sed ego ad tribuendam, inquit, salutem animis hanc partem fidei efficaciorem puto ac magis idoneam, quam tu reliquisti, id est Christum fateri natum.