Nec sacrificia eorum uertimus. in agapes. sed sacrificium illud, quod paulo ante commemoraui, intelleximus dicente domino: misericordiam uolo quam sacrificium; agapes enim nostrae pauperes pascunt siue frugibus siue carnibus. pascitur enim creatura dei de creatura dei, quae hominis dapibus congrua est. uobis autem quia daemonia [*](/ 1 sint (n 8. l.) C 2 quia cognosoentes CSMG dfli] dum P 6 immutauerunt X2 8 quadrupedium L 9 interpr$aandis Z5 interptandis C 11 interprą.aatione L2 interprsetatione 8 interptatione C peritiores (ti 8. 1.) C 12 consueuerunt SMG 35 dissimiles] similes C 16 similes no estis C 17 enim] aiam 81 monarciam LXG ipsi 81 19 impie LúM 20 diis (post. i s. 1.) LS dis M demonioram C 21 fantasmata S 22 sacrifitia C sacriftium C 24 quam] et non 81 26 humanis CM 27 uos Sl demonia C mendaciloqua] mendatia C )
561
mendaciloqua persuaserunt non ad regendam carnem, sed ad exercendam blasphemiam abstinere a cibis, quos deus creauit ad percipiendum cum gratiarum actione fidelibus et his, qui cognouerunt ueritatem, quoniam omnis creatura dei bona est, et nihil abiciendum, quod cum gratiarum actione percipitur, ingrati creatori et pro largis eius beneficiis sacrilegas retribuentes iniurias, quoniam plerumque in agapibus etiam carnes pauperibus erogantur, misericordiam christianorum similem dicitis sacrificiis paganorum, quorum nonnullis in hoc quoque similes estis. propterea enim nefas habetis pecora occidi, quia humanas animas in ea reuolui arbitramini: quod in quorundam gentilium philosophorum libris inuenitur, quamquam a posterioribus aliter intellectum esse dicatur. uerum in hoc etiam multo deterius erratis; illi enim in pecore timuerunt trucidare proximum suum, uos autem deum uestrum, cuius membra esse etiam pecorum animas arbitramini.
Nam quod etiam hinc nobis calumniatur Faustus, quod martyrum memorias honoramus, in hoc dicens nos idola conuertisse, non tam me mouet, ut huic calumniae respondeam quam ut ipsum Faustum ostendam studio calumniandi etiam ab ipsius Manichaei uanitatibus exorbitare uoluisse et in uulgarem atque poeticam paganorum opinionem, a quibus se alienissimum cupit uideri, nescio quomodo incautum incidisse. cum enim dixisset nos uertisse idola in martyres — quos uotis, inquit, similibus colitis, defunctorum umbras uino placatis et dapibus — sunt ergo umbrae defunctorum ? numquam hoc in uestris sermonibus audiuimus, numquam in litteris legimus; immo contradicere soletis talibus opinionibus, adserentes animas mortuorum malas minusue purgatas aut in reuolutiones ire aut in grauiores aliquas [*]( , 2 I Tim. 4, 3 sq. ) [*]( 7 benefitiis C 9 sacrifitiis C 13 philosophorum (sec. h 8. 1. a m. 1) L 16 menlya C . 18 ijobis (sup. u n a m. 1) C 22 manichei L 25 idola om. C 29 legit); (sup. b; a m. 1 m') C contra dicere S 31 reuolutione G reuolutionem S ) [*]( XXV. Aag. led. 6. ) [*]( 36 )
562
poenas, bonas autem in naues inponi et in caelo nauigantes transire hinc in illud phantasma terrae luminis, pro qua pugnando perierant; ita nullas animas circa suorum corporum sepulcra detineri. unde igitur umbrae defunctorum ? quae substantia earum ? qui locus ? sed maledicendi cupiditate Faustus quid profiteretur, oblitus est; aut forte dormitans umbras somniando dictauit nec, cum uerba sua legeret, euigilauit. populus autem christianus memorias martyrum religiosa sollemnitate concelebrat et ad excitandam imitationem et ut meritis eorum consocietur atque orationibus adiuuetur, ita tamen, ut nulli martyrum, sed ipsi deo martyrum quamuis in memoriis martyrum constituamus altaria. quis enim antistitum in locis sanctorum corporum adsistens altari aliquando dixit: offerimus tibi, Petre aut Paule aut Cypriane, sed quod offertur, offertur deo, qui martyres coronauit, apud memorias eorum quos coronauit, ut ex ipsorum locorum admonitione maior adfectus exsurgat ad acuendam caritatem et in illos, quos imitari possumus, et in illum, quo adiuuante possimus. colimus ergo martyres eo cultu dilectionis et societatis, quo et in hac uita coluntur sancti homines dei, quorum cor ad talem pro euangelica ueritate passionem paratum esse sentimus; sed illos tanto deuotius, quanto securius post certamina omnia superata, quanto etiam fidentiore laude praedicamus iam in uita feliciere uictores quam in ista adhuc usque pugnantes. at illo cultu, quae graece Xatpsta dicitur, latine uno uerbo dici non potest, cum sit quaedam proprie diuinitati debita seruitus, nec colimus nec colendum docemus nisi unum deum. cum autem ad hunc cultum pertineat oblatio
[*]( 1 caelo 01 2 phantasma// (ta er.) L 4 sepulchra LSG umbre C que LC 5 eorum L'b 9 sollempnitate C 12 antestitum L' 16 ammonitione L 17 exurgat C acuandam Ll (m. 2 augendå) 18 quo] quod G possumus (corr. m. 3 ex POBSimUS) P possumus b 19 sotietatis C 20 euangelicall L ueritate (m er.) L 21 parata S deuotins (e in ras.) L 22 securius (i s. l. a m. 1) L certainina omnia] incerta omnia LxClPMb incerta SG- 24 grece LSMG- graecę C latria LCSGMb 25 propriae L 26 deuita Ll ) 563
sacrificii, unde idolatria dicitur eorum, qui hoc etiam idolis exhibent, nullo modo tale aliquid offerimus aut offerendum praecipimus uel cuiquam martyri uel cuiquam sanctae animae uel cuiquam angelo; et quisquis in hunc errorem delabitur, corripitur per sanam doctrinam, siue ut corrigatur, siue ut caueatur. etiam ipsi enim sancti, uel homines uel angeli, exhiberi sibi nolunt, quod uni deo deberi norunt. adparuit hoc in Paulo et Barnaba, cum conmoti miraculis, quae per eos facta sunt, Lycaonii tamquam diis immolare uoluerunt — conscissis enim uestimentis suis confitentes et persuadentes se deos non esse ista sibi fieri uetuerunt —: adparuit et in angelis sicut in apocalypsi legimus angelum se adorari prohibentem ac dicentem adoratori suo: conseruus tuus sum et fratrum tuorum. ista sibi plane superbi spiritus exigunt, diabolus et angeli eius, sicut per omnia templa et sacra gentilium. quorum similitudo in quibusdam etiam superbis hominibus expressa est, sicut de Babyloniae quibusdam regibus memoriae commendatum tenemus. unde sanctus Danihel accusatores ac persecutores pertulit, quod regis edicto proposito, ut nihil a quoquam deo peteretur nisi a rege solo, deum suum, hoc est unum et uerum deum adorare deprecarique deprehensus est. qui autem se in memoriis martyrum inebriant, quomodo a nobis adprobari possunt, cum eos, etiamsi in domibus suis id faciant, sana doctrina condemnet? sed aliud est, quod docemus, aliud, quod sustinemus, aliud, quod praecipere iubemur, aliud, quod emendare praecipimur, et donec emendemus, tolerare conpellimur. alia est disciplina christianorum, alia luxuria uinolentorum uel error infirmorum.
[*]( 11 cf. Act. 14, 7 sqq. 13 Apoc. 19, 10; 22, 8 sq. 22 cf. Dan. 6 ) [*]( 1 id///olatria C 5 ut pr. 8. l. S 6 etiam om. b 7 deberi] exhiberi S 9 licaonii GCSMb 11 adparuit om. SG 12 angelis] euangelio 3f 16 superbisj super SG 17 babiloniae LC 18 daniel C 20 pateretur (ae corr. ex a) L 21 depcarique C 22 dephensus LC 24 fatiant C condemnseT S 27 inmendemus (sup. in a m. 1 e) L 28 loiuria (sup o a m. 1 v) L ) [*]( 86* ) 564
uerumtamen et in hoc ipso distant plurimum culpae uinolentorum et sacrilegorum. longe quippe minoris peccati est ebrium redire a martyribus quam uel ieiunum sacrificare martyribus. sacrificare martyribus dixi, non dixi: sacrificare deo in memoriis martyrum. quod frequentissime facimus illo dumtaxat ritu. quo sibi sacrificari noui testamenti manifestatione praecepit: quod pertinet ad illum cultum, quae latria dicitur et uni deo debetur. sed quid agam et tantae caecitati istorum haereticorum quando demonstrabo, quam uim habeat, quod in psalmis canitur: sacrificium laudis glorificabit me, et illic uia est, ubi ostendam illi salutare meum? huius sacri- ficii caro et sanguis ante aduentum Christi per uictimas similitudinum promittebatur, in passione Christi per ipsam ueritatem reddebatur, post ascensum Christi per sacramentum memoriae celebratur; ac per hoc tantum interest inter sacrificia paganorum et Hebraeorum, quantum inter imitationem errantem et praefigurationem praenuntiantem. sicut autem non ideo contemnenda uel detestanda est uirginitas sanctimonialium, quia et Uestales uirgines fuerunt, sic non ideo reprehendenda sacrificia patrum, quia sunt et sacrificia gentium. . quia, sicut inter illas uirginitates multum distat, quamuis nihil aliud distet, nisi quae cui uoueatur atque reddatur, sic inter sacrificia paganorum et Hebraeorum multum distat eo ipso, quod hoc solum distat, quae cui sint immolata et oblata: illa scilicet superbae inpietati daemoniorum id ipsum sibi ob hoc adrogantium, quo haberentur dii, quia diuinus honor est
[*]( 10 Ps. 49, 23 ) [*]( 1 ipsi Lt ipsę L1 culpe C 3 redire a raartyribus] deridereamartyribus LtStP'MG'b derogare* martyribus Lr deridere martyres G282 diffidere a martyribua M2 quam sacrilegu**** sacrificare M ieiun.um (i er.) L martiribus C 4 dixit (bis) SPlLlMG 5 martirum C 7 que C 8 tante L cecitati CL hereticorum LC 9 demonstrabo (e inras.) L 10 sacrifitium C glorificauit LSMaG 11 salutarS L 14 ascensum] aduentum C 15 sscrifitia C 16 hebreorum CL 17 prenuntiantem C 19 rephendenda L 20 sacrifitia C sunt s. I. S 23 eo ipso-distat (in marg.) S 25 demoniorum C 26 quod L qd C ) 565
sacrificium; illa uero uni deo, ut ei offerretur similitudo promittens ueritatem sacrificii, cui erat offerenda ipsa reddita ueritas in passione corporis et sanguinis Christi.
Neque enim, sicut Faustus dixit, priores nostri Iudaei segregati a gentibus, cum templum haberent et immolationes et aras et sacerdotia, sculpturas solum dimiserunt, id est idola; poterant enim sicut nonnulli etiam sine idolorum sculpturis arboribus et montibus, postremo etiam soli ac lunae ceterisque sideribus immolare. quod si facerent per illum cultum, quae latria dicitur, creaturae potius quam creatori seruientibus et ob hoc non paruo malo inpiae superstitionis errantibus nihilominus daemonia se praeberent ad eos inludendos et ab eis sumenda, quae sic obtulissent. illi quippe superbi et inpii spiritus non nidore ac fumo, sicut nonnulli uani opinantur, sed hominum pascuntur erroribus: non sui corporis refectione, sed maliuola delectatione, cum quoquo modo decipiunt, uel adroganti fastu simulatae maiestatis cum diuinos sibi honores exhiberi gloriantur. non ergo illi patres nostri sola gentium simulacra dimiserunt, sed neque terrae neque cuiquam terrenae rei neque mari neque caelo neque militiae caeli aliquid immolantes uni deo creatori omnium uictimas obtulerunt: quas sibi offerri uoluit, per earum similitudinem promittens uictimam ueram, per quam nos sibi peccatorum remissione reconciliauit in Christo Iesu domino nostro, cuius capitis corpus effectos fideles Paulus adloquitur dicens : obsecro autem uos, fratres, per misericordiam dei, ut exhibeatis corpora uestra hostiam uiuam, sanctam, deo placentem. sed Manichaei corpora humana opificium dicunt esse gentis tenebrarum et carceres, quibus uictus [*](26 Rom. 12, 1 ) [*]( 1 sacrifitium C 2 sacrifitii C 5 segregati (i ex a) C templum dei SJJG 7 sculturis C 8 lune C 12 demonia C 13 eis (li er.) C J5 homintl (er omnid) C 1G delectione P 17 fausto MLl rв..stu C 20 terrene L 24 in (8. l.) LS,2 om. GJIb 27 uiuentem b 28 manichei LC opificum PISG opificium (ult. i s l. a m. 1) Lp311f2. (d ex d corr.) C 29 uidus LI )
566
inclusus est deus: unde longe aliud adnuntiat Faustus, aliud Paulus. sed quoniam quisquis nobis euangelizauerit praeterquam quod accepistis, anathema sit, uerum dicit Christus in Paulo, anathema sit Manichaeus in Fausto.
Qui etiam dicit nihil nos mutasse de moribus gentium nesciens, quid loquatur. cum enim iustus ex fide uiuat finisque praecepti sit caritas de corde puro et conscientia bona et fide non ficta maneantque ad formandam uitam fidelium tria haec: fides, spes, caritas: unde fieri potest, ut pares cum aliquo mores habeat, qui haec tria cum illo paria non habet? qui enim aliud credit, aliud sperat, aliud amat, necesse est, ut aliter uiuat. et si usus quarundam rerum similis uidetur nobis esse cum gentibus, sicut cibi et potus, tectorum. uestimentorum, lauacrorum, et qui ex nostris coniugalem uitam gerunt, uxorum ducendarum et habendarum, filiorum gignendorum, nutriendorum, hereditandorum, longe tamen aliter his rebus utitur, qui ad alium finem usum earum refert, et aliter, qui ex his deo gratias agit, de quo praua et falsa non credit. sicut enim in ipso errore uestro cum eo pane uescamini, quo ceteri homines, et fructibus uiuatis et fontibus. lana et lino similiter texto amiciamini. nec in his tamen parem ducitis uitam, non aliud edendo aut bibendo aut induendo, sed aliud sentiendo et credendo et ad alium finem ista omnia referendo, finem scilicet uestri erroris atque uanitatis: ita nos et in his et in aliis, quae similiter sumimus, non similiter cum gentibus uiuimus easdem res non ad eundem finem referendo, sed ad finem legitimi diuinique praecepti, caritatem de corde puro et conscientia bona et fide non ficta, a quibus quidam aberrantes conuersi sunt in [*](2 Gal. 1, 9 6 cf. Rom. 1, 17 8 cf. I Tim. 1, 5 9 cf. I Cor. 13, 13 ) [*]( 4 manicheus LC 6 quod SG 8 confirmandam b 10 mores (s a m. 1 8. I.) L qui (a er.) L 13 textorum S 15 uiorg Sl filiorum (o ex a m. 1) L 16 hęreditandorum L hereditandaram G 18 qui 8. l. S*, (in marg.) Ct., om. GM 21 et lana b 22 bibendo (utrumque b ex u corr.) C 27 finem* (s er.) L 29 quibusdam SlG )
567
uaniloquium. in quo sane principatum tenetis non intuentes, non considerantes in eisdem habendis agendisque rebus tantum ad diuersam uitam ualere, si diuersa sit fides. ut cum auditores uestri et uxores habeant et filios quamuis inuiti suscipiant eisque patrimonia congerant uel custodiant, carne uescantur, uinum bibant, lauent, metant, uindemient, negotientur, honores publicos administrent, uobiscum eos tamen, non cum gentibus conputetis, cum facta eorum gentibus uideantur similiora quam uobis. nam et quorundam facta gentilium cum magis uobis propinquent quam quibusdam auditoribus uestris — nonnulli quippe in sacrilegis sacris suis et a uino et a carnibus et a concubitu temperant — potius auditores uestros his omnibus utentes et in eo uobis dissimiles in Manichaei grege numeratis. quam istos eadem, quae facitis, facientes, potiusque feminam. quae in Manichaeum crediderit, uestram dicitis etiam parientem quam Sibyllam nec saltem nubentem. at enim multi cbristiani catholici uocantur et sunt adulteri, raptores, auari, ebriosi et quicquid aliud sanae doctrinae aduersatur. quid autem inter uos in tam exiguo ac paene nullo numero uestro nonne plerique sunt tales, et quidam in paganis non sunt tales? num ideo paganos, qui tales non sunt. dicitis meliores uobis ? cum tamen propter sacrilegam uanitatem sectae uestrae etiam qui in uobis tales non sunt, paganis etiam talibus deteriores sint. unde manifestum est non ideo derogari sanae doctrinae, quae sola catholica est, quia multi eius nomine censeri uolunt et per illam sanari uolunt. agnoscenda est enim paucitas illa, quam dominus praecipue commendat in ingenti atque innumerabili multitudine toto orbe diffusa: quae tamen paucitas sanctorum atque fidelium, quod
[*](28 cf. Matth. 20, 16 ) [*](3 si] sed SrG 4 habent Sb 7 amministrent GLSM1 9 quorumdam C 18 manichei LC 14 eademq: L 16 sybillam LSGM, (bi s. 1.) C saltem G1 saltim SM 20 non] nonne (ne 8. l. a tti. 1) L V 21 diciteis G dicitis gQs S 23 secte C 24 sint (i ex u corr.) L 27 praecipuę C 28 innnmerabilium SltiLsG ) 568
saepe commendandum est, tamquam granorum in conparatione multitudinis palearum paucitas dicitur, per se autem ipsam tantam massam frumenti facit, ut omnes probos et reprobos uestros, quos pariter ueritas reprobat, inconparabili multitudine superet. ecce non sumus gentium schisma, a quibus plurimum distamus in melius; sed nec uos hoc estis, quia plurimum ab eis distatis in peius.
LIBER UNUS ET UICESIMUS.
FAUSTUS dixit: Unus deus est, an duo? plane unus. quomodo ergo uos duos adseritis? numquam in nostris quidem adsertionibus duorum. deorum auditum est nomen. sed tu unde hoc suspicaris, cupio scire. quia bonorum et malorum duo principia traditis. est quidem, quod duo principia confitemur, sed unum ex his deum uocamus, alterum hylen, aut. ut communiter et usitate dixerim, daemonem. quodsi tu hoc putas duos significare deos, poteris et medico disputante de infirmitate atque sanitate duas easdem putare sanitates; et cum quis bonum nominat et malum, tu poteris eadem duo putare bona; et copiam audiens atque egestatem duas easdem putabis copias. quid? si et de albo et nigro disputante me et frigido et calido et dulci et amaro dicas, quia duo alba et duo calida et duo dulcia ostenderim, nonne uideberis mentis incompos et cerebri minime sani? sic et cum duo principia doceo, deum et hylen, non idcirco uideri iam debeo tibi duos ostendere deos. an quia uim omnem maleficam hyle adsignamus et beneficam deo, ut congruit, idcirco nihil interesse putas, an utrumque eorum uocemus deum ? quod si ita [*](1 sepe C commendattl C 2 ipsa L 8 tantum GIS 5 Bcisma LCSG 9 Cap. XLI L XLn SMPG est deus C 12 suepiceris C 15 demonem C qd// C 19 egestem Lx 20 quid] quod LCGSX si et] si..tu (et er.) C 22 dultia C 23 inpos C inepmpos O (exp. m. 2) L incampos G 24 uideri (pr. i ex e a m. I) L 25 dpos (sup. 9 a m. 1 e) C hylle C hylei (ei in ras.) SG )
569
est, poteris et uenenum audiens et antidotum nihil interesse putare, an utrumque uocetur antidotum, quia utrumque eorum uim suam habeat, utrumque agat aliquid et operetur. necnon et medicum audiens ac uenenarium utrosque uocabis medicos, et - iustum audiens atque iniustum poteris utrosque uocare iustos, quia uterque eorum aliquid agat. quodsi hoc facere absurdum est, quanto absurdius deum et hylen idcirco duos putare deos, quia eorum quisque aliquid operetur? quapropter inepta haec et uiribus satis effeta argumentatio est, ut quia de re mihi respondere non possis, de solis nominibus confles inuidiam. nam nec diffiteor etiam interdum nos aduersam naturam nuncupare deum, sed non hoc secundum nostram fidem, uerum iuxta praesumptum iam in eam nomen a cultoribus suis, qui eam inprudenter existimant deum: quemadmodum et apostolus, deus, inquit, saeculi huius excaecauit mentes infidelium, deum quidem nominans, quia sic iam uocaretur a suis, sed adiciens, quod mentes excaecet, ut ex hoc intellegatur non esse uerus deus.
AUGUSTINUS respondit: Duos quidem deos in uestris disputationibus solemus audire, quod etsi primo negasti, tamen paulo post etiam ipse confessus es quasi rationem reddens, cur hoc dicatis, quia et apostolus ait: deus saeculi huius excaecauit mentes infidelium. quam quidem sententiam plerique nostrum ita distingunt, ut uerum deum dicant excaecasse infidelium mentes. cum enim legerint: in quibus deus, suspendunt pronuntiationem; ac tunc inferunt: saeculi huius excaecauit mentes infidelium. quia etsi ita non [*]( 15 n Cor. 4, 4 ) [*]( 1 benenum Z1 antidotum. C 4 medicos SG medicus P medico.. (a er. et -<add. m. k) L medicQs M benerarium Ll 9 efleçta C effe*ta (c er.) 8, (c paene er.) G quia] qui S 13 iusta L1 iuxta (corr. ua. 3 ex iustam) P iustam SG iuste M presumptum C praesumtum Ll 14 quemammodum LSG 15 (et 23) excecauit CS 17 aditiens C 19 Cap. XLII LSPM om. G Agustinus L 20 negastis SG 21 es (— supra e del. et s add. m. 2) L 22 quur C 24 distinguunt 3/2 deum aerum CSMG 27 quia] quod SG2 )
570
distinguas, sed exponendi gratia ita uerborum ordinem mutes: in quibus deus excaecauit mentes infidelium saeculi huius. idem qui in illa distinctione sensus elucet. potest enim etiam talis operatio, qua excaecantur mentes infidelium, secundum quendam modum pertinere ad uerum deum. quod non facit malitia, sed iustitia, sicut idem Paulus alibi dicit: numquid iniquus deus, qui infert iram? item alibi: quid ergo dicemus? inquit; numquid iniquitas est apud deum? absit, Moysi enim dicit: miserebor, cui misertus ero. et misericordiam praestabo, cui misericors fuero. cum ergo praemisisset, quod inconcusse retinendum est. non esse iniquitatem apud deum, paulo post adtende, quid dicat: si autem uolens deus ostendere iram et demonstrare potentiam suam adtulit in multa patientia uasa irae. quae perfecta sunt in perditionem. et ut notas faceret diuitias gloriae suae in uasa misericordiae, quae praeparauit in gloriam et cetera. certe hic nullo modo dici potest alium deum esse, qui ostendit iram et demonstrat potentiam suam in uasis, quae perfecta sunt ad perditionem, et alium, qui ostendit diuitias in uasis misericordiae. nam unum eundemque deum facere utrumque apostolica doctrina testatur. hinc est et illud: propter hoc tradidit illos deus in concupiscentias cordis eorum, in inmunditiam, ut contumeliis adficiant corpora sua in semet ipsis; et paulo post: propterea tradidit illos deus in passiones ignominiae; item paulo post: et quoniam non probauerunt deum habere in notitia, tradidit illos deus in
[*]( 6 Rom. 3, 5 7 Rora. 9, 14 sqq. 9 Ex. 33, 19 12 Rom. 9, 22 sq. 22 Rom. 1, 24 . 26 . 28 ) [*]( 1 distingas C 3 elicet (81'P, i a m. 1 v) C 4 operatioQ? G quae S*PlG qua (e er.) M excecantur C 6 malicia S 8 dicemus C Eug (ed. Knoll p. 293): dicimus LSMGb 9 moses SMplG moyses LCP1 meserebor i1 11 est retinendum S est om. G 12 ęţ paulo ],8 et paulo GjHb 15 que S 17 preparauit LS cętera. L 18 demonstrat (n 8. 1.) L 23 imnundiciam S 26 prouauerunt Ml 27 notitiam L ) 571
reprobum sensum. ecce quomodo uerus deus et iustus excaecat mentes infidelium. neque enim umquam in his apostoli uerbis, quae commemoraui, alius deus intellectus est quam ille, qui filium suum misit dicentem: in iudicium ueni in hunc mundum, ut qui non uident, uideant, et qui uident, caeci fiant. nam et hic satis adparet mentibus fidelium, quomodo deus excaecet mentes infidelium. praecedit enim aliquid occultum in occultis, ubi deus agat iustissimum examen iudicii sui, ut quorundam mentes excaecentur. quorundam inluminente. cui uerissime dictum est: iudicia tua abyssus multa. cuius profunditatis inpenetrabilem altitudinem apostolus admiratus exclamat: o altitudo diuitiarum sapientiae et scientiae dei; quam inscrutabilia sunt iudicia eius et cetera.
Uos autem non ualentes discernere, quid faciat deus beneficio, quid iudicio, quia et a corde et ab ore uestro longe est psalterium nostrum, ubi dicitur: misericordiam et iudicium cantabo tibi, domine, quicquid uos pro infirmitate humanae mortalitatis offenderit, alienatis omnino ab arbitrio et iudicio dei ueri uidelicet habentes paratum alterum deum malum, quem uobis non ueritas ostendit, sed uanitas fingit, cui tribuatis non solum quicquid facitis iniuste, uerum etiam quicquid patimini iuste, ita deo tribuentes beneficia donorum et ei auferentes iudicia poenarum, quasi de alio dixerit Christus, quod praeparauit ignem aeternum malis. quam de illo, qui facit solem suum oriri super bonos et malos et pluit super iustos et iniustos. unde hic tantam bonitatem et ibi tantam seueritatem ad unum pertinere deum non intellegitis, [*]( 4 loh. 9, 39 10 Ps. 35, 7 12 Rora. 11, 33 17 Ps. 100, 1 25 cf. Matth. 25, 41 27 cf. Matth. 5, 45 ) [*]( 2 unquam C 4 in ante iud. om. L iuditium C 9 iudicii (i init. ex a corr. m. 2; cii in ras.) L iuditii C excecentur C quorQdam C 10 inluminentur] intelligant b 12 altitudo] altitudini! C 16 benefitio C 17 iuditium C 20 iuditio C hłQęųţęs habentes C 25 praeparauerit C )
572
nisi quia misericordiam et iudicium cantare non nostis ? nonne idem ipse, qui facit solem suum oriri super bonos et malos, et pluit super iustos et iniustos, frangit tamen ramos naturales et contra naturam inserit oleastrum ? nonne de uno ipso illic dicit apostolus: uides ergo bonitatem et seueritatem dei: in eos quidem, qui fracti sunt, seueritatem, in te autem bonitatem, si permanseris in bonitate? nempe audistis, nempe aduertistis, quemadmodum nec deo auferat iudiciariam seueritatem nec homini liberam uoluntatem. occultum est, altum est, inaccessibili secreto ab humana cogitatione seclusum est, quemadmodum deus et damnet inpium et iustificet inpium; utrumque enim de illo scripturarum sanctarum ueritas loquitur. num igitur ideo aduersus diuina iudicia garrire delectat, quia sunt inscrutabilia ? quanto conuenientius, quanto adcommodatius est modulo nostro expauescere illic, ubi Paulus expauit, et exclamare:s o altitudo diuitiarum scientiae et sapientiae dei! quam inscrutabilia sunt iudicia eius et inuestigabiles uiae eius! quanto melius est ita mirari, quod inuestigare non sufficis. quam propterea uelle alterum deum malum fingere, quia unum bonum non potuisti conprehendere ? non enim de nomine agitur, sed de opere.
Nam cito uidetur Faustus se defendisse, cum ait: non dicimus duos deos, sed deum et hylen. porro autem cum quaesieris, quam dicat hylen, audies plane describi alterum deum. si enim materies informis corporalium formarum capax ab eis hyle appellaretur, quae appellata est ab antiquis, nemo eam nostrum coargueret dici deum. nunc uero quantus error est, quanta dementia uel materiem corporum dicere opificem corporum uel opificem corporum negare deum? [*](5 Rom. 11, 17 sqq. ) [*]( nn 1 ęstis C 7 in bonitatem (exp. m. 1) L 8 auditis C aduertitis C quemammodum L 10 secreta C 11 quemammodum LGl 15 adcommodatius L'G 19 uestigare CL1 21 comphendere C comprehendere L2 24 hilen S 25 describi (bi ex bè) L )
573
quia ergo quod deus uerus facit, id est corporum, elementorum, animalium qualitates et formas, ut corpora, ut elementa, ut animalia sint, hoc uos dicitis nescio quem alterum facere. quolibet eum nomine uocitetis, recte dicimini errore uestro deum alterum inducere. in hac enim una re bis erratis errore sacrilego: semel quidem, quod ea, quae deus fecit, eum facere dicitis, quem deum fateri erubescitis — sed nullo modo efficietis, ut non sit deus, nisi eum talia facere negaueritis, qualia non facit nisi deus — iterum autem, quia ea, quae bonus deus bona facit, uos et a malo fieri et mala esse opinamini, puerili sensu horrentes, quae poenalis mortalitatis inbecillitati non congruunt, et amantes, quae congruunt. proinde malum dicitis, qui fecit colubrum, istum autem solem tam magnum bonum putatis, ut nec factum a deo, sed prolatum uel missum esse credatis. deus autem uerus, in quem nondum a uobis credi nimium doleo, et colubrum fecit inter alia inferiora et solem inter alia superiora et adhuc in subli-' mioribus non corporalibus caelestibus, sed iam in spiritalibus multa ista luce longe meliora, quae carnalis homo quilibet non percipit, quanto magis uos, qui cum carnem detestamini, nihil aliud quam uestram regulam detestamini, qua bona et mala metimini! neque enim potest in uobis esse cogitatio uel malorum, nisi qualibus carnalis sensus offenditur, uel bonorum, nisi qualibus carnalis acies oblectatur.
Ut ergo ista in imo rerum opera dei, terrena. infirma, mortalia, sed tamen opera dei, qualia possumus uidere, considerem, ineffabiliter moueor laude creatoris illorum, qui pror-. sus ita magnus est in operibus magnis, ut minor non sit in minimis. ars enim diuina, qua caelestia et terrena opera fiunt, cum ea sint inter se dissimilia, ipsa in omnibus sui similis [*]( 1 uerus deus C 4 dicemini b 5 erra:ris (n er.) C 6 facit C' 8 neg$rais L2 negaretis MG'b 9 quali 81 autem om. SG 10 a (8. l. m. 1) C malo (s er.) C 12 inbecillitate Lt 17 sublioribus M1 18 celestibus C 19 que L 23 carnalis (al 8. I.) C 24 aties C 29 qua** LM quaa SG'l 30 ea (s er.) L sui (s er.) C suis b )
574
est, quia in suo quoque genere perficiendo ubique perfecta est. neque enim uniuersum condit in singulis, sed ad uniuersi conplexum condens singula, uniuersam se condendis praebet et singulis, omnia congruenter locis suis et ordinibus faciens atque disponens et omnibus particulariter atque uniuersaliter congrua tribuens. ecce hic in isto quasi fundo infimo uniuersae creaturae aspicite animalia, quae uolant et natant et gradiuntur et repunt. nempe mortalia sunt, nempe uita eorum, sicut scriptum est, uapor est ad modicum adparens. hunc enim modulum ab optimo conditore perceptum tamquam in commune conferunt uniuerso pro sui generis portione conplendo, ut cum istis imis sint omnia bona, in quibus sunt eis superna meliora. uerumtamen adtendite et date mihi unum quamlibet abiectissimum animal, cuius anima oderit carnem suam, ac non potius nutriat et foueat eam motuque uitali uegetet et regat et quodam modo administret pro sui generis exiguitate quoddam uniuersum suum ad incolumitatem tuendam sibi conciliatum. quod enim rationalis anima castigat corpus suum et seruituti subicit, ne inmoderato adpetitu terreno inpediatur perceptio sapientiae, etiam sic utique diligit carnem suam, quam sibi ad oboediendum legitime subdit atque ordinat. postremo uos ipsi quamuis carnali errore carnem detestemini, non potestis nisi diligere carnem uestram eiusque saluti et incolumitati consulere, omnes ictus et casus et intemperiem, qua laeditur, deuitare, munimenta uero et salubritatem, qua
[*]( .9 lac. 4, 15 ) [*]( 1 quoque] quęque SG generae P perficienda SG 6 fundo[ mundo C 7 que C grediuntur 81 G 8 eorum] rum C 10 praeceptum SG 11 portione (m er.) L 12 imis (s 8. l. m. 1) C Ie 13 attendi (di ex de m. 1) L 15 uegitet L' 16 amministret LSG 17 incolomitatem Ll 18 concilianr um C 19 terrenorum SG 20 perceptione b utique (i m. 2 superscr.) L utcumq: SG2 sicutq' (corr. m. 3 ex sicutque) P 21 obediendum C obędiendom SG legitimae SG atquae G 24 incolomitati L 25 qualaditur C qaal§4i<?itw (tN marg. equaliT) M qua ledi*tur L debitare .ZĮ.['Gt monimenta Si ) 575
conseruatur, adpetere: ita ostenditis praeualere naturae legem contra erroris uestri opinionem.
Quid in ipsa carne uitalia uiscera, totius formae conuenientia, membra operandi, uasa sentiendi locis atque officiis suis cuncta distincta et concordi unitate contexta moderatione mensurarum, parilitate numerorum, ordine ponderum nonne indicant artificem suum deum uerum, cui uere dictum est: omnia in mensura et numero et pondere disposuisti? si ergo cor non peruersum atque corruptum uanis fabulis haberetis, inuisibilia enim eius etiam per ista, quae in hac infima et carnali creatura facta sunt, intellecta conspiceretis. unde enim istis haec, quae commemoraui, nisi ab illo, cuius unitate omnis modus sistitur, cuius sapientia omnis pulchritudo formatur, cuius lege omnis ordo disponitur? quodsi ad ista intuenda oculum non habetis, apostolica uos ducat auctoritas.
Apostolus enim cum de sancta dilectione praeciperet, qualis esse debeat uirorum in uxores, ex anima amantis sumpsit exemplum. qui diligit, inquit, uxorem suam, se ipsum diligit; nemo enim umquam carnem suam odio habet, sed nutrit et fouet eam tamquam Christus ecclesiam. ecce in conspectu uestro est carnalis uniuersa substantia! uidete quemadmodum in omne animal sibi ad salutem conciliatum portendat naturae ista communio, ut diligat carnem suam; neque enim hoc in hominibus tantum est, qui cum recte uiuunt, non solum consulunt saluti carnis suae, uerum etiam carnales motus ad usum rationis edomant et refrenant, sed etiam bestiae fugiunt dolorem, formidant [*](8 Sap. 11, 21 11 cf. Rom. 1, 20 19 Ephes. 5, 28 sq. ) [*]( 1 praualere S 4 menbra C sentienti (m. 1 wp. t scr. d) L offitiis G 6 parilitate numerorum om. SG 10 enim (eras.) L, om. C 11 infirma C 12 que C 13 pulcritudo C 16 actoritas L 18 anima] ea 8 amantis] amantissimQ SGX animantis PLsb 19 sumpsit (p 8. I.) M 21 fouit LXMX 23 quemammodum L 24 ptendat C 26 consolunt GSIMI )
576
interitum; et quicquid illam membrorum conpagem copulamque carnis et spiritus a concordi iunctura disicere ac dirimere potest, quanta ualent agilitate, deuitant nutrientes etiam ipsae ac fouentes carnem suam. nemo enim umquam carnem suam odio habet, sed nutrit, inquit, ac fouet eam sicut et Christus ecclesiam. uidete, unde quo ascenderit; intuemini, si potestis, quam uim ducat a creatore creatura ab ipsis caelestibus adparatibus usque ad carnem et sanguinem uniuersitatis plenitudine terminata, formarum uarietate decorata, rerum gradibus ordinata.
Rursus idem apostolus cum de spiritalibus diuersis muneribus et tamen ad unitatem consonis rem plane magnam et diuinam et abditam nos doceret, de ista ipsa carne nostra similitudinem dedit, cuius artificem deum, cum haec loqueretur, omnino non tacuit. quod etsi longum est, tamen, quia ualde necessarium, totum ipsum locum ex eius ad Corinthios epistula huic operi me inserere non pigebit. de spiritalibus autem nolo uos ignorare, fratres . scitis, quando gentes eratis, ad simulacra sine uoce quomodo ascendebatis inducti. propter quod notum facio uobis, quia nemo in spiritu dei loquens dicit anathema Iesu, et nemo potest dicere dominus' Iesus' nisi in spiritu sancto. diuisiones autem donationum sunt, idem autem spiritus; et diuisiones ministrationum sunt idem ipse dominus; et diuisiones operationum sunt, idem uero deus, qui omnia operatur in omnibus. unicuique autem datur manifestatio spiritus ad utilitatem: alii quidem datur per spiritum sermo sapientiae, alii sermo scientiae secundum eundem [*]( 17 I Cor. 12, 1 sqq. ) [*]( 1 illa b 2 concordie b dissicere C dissecare (in ras.) M discidere b 9 ueritate SGML]PX 13 ipsa ista C 15 non (n fin. s. 1. add. m. 2) L 16 chorinthios C 17 epistola L 20 inducit SaPaMaLaG 24 ministeriorQ sunt (in ras.) C 25 idem] et idem (et s. I.) C ipse] auf b 26 idem] ipse C uero] autem SPMGC )
577
spiritum, alteri autem fides in eodem spiritu, alii donatio curationum in uno spiritu, alii operationes uirtutum; alii prophetia, alii diiudicatio spirituum, alii genera linguarum, alii interpretatio linguarum: omnia autem haec operatur unus atque idem spiritus diuidens propria unicuique prout. uult. sicut enim corpus unum est et membra habet multa, omnia autem membra corporis cum sint multa, unum est corpus, ita et Christus. etenim in uno spiritu nos omnes in unum corpus baptizati sumus, siue Iudaei siue Graeci siue serui siue liberi; et omnes unum spiritum potauimus. etenim corpus non est unum membrum, sed multa. si dixerit pes: quia non sum manus, non sum de corpore, num ideo non est de corpore? uel si dixerit auricula: quia non sum oculus, non sum de corpore. num ideo non est de corpore? et si totum corpus oculus, ubi auditus? si totum auditus, ubi odoratus? nunc autem posuit deus membra singula, unum quodque eorum in corpore prout uoluit. si autem fuissent omnia unum membrum, ubi corpus? nunc autem multa membra, unum autem corpus. non potest autem dicere oculus manui: opus te non habeo, aut iterum caput pedibus: opus uobis non habeo , sed multo magis, quae uidentur membra corporis infirmiora esse, necessaria sunt; et quae uidentur uiliora esse corporis, his abundantiorem honorem circumponimus; et quae inhonesta sunt nostra, abundantiorem honestatem habent; quae autem honesta sunt nostra, non opus habent . sed deus temperauit corpus ei. cui deerat, maiorem honorem dans, ut non esset
[*]( 4 interptatio C interpr$aatio 7,2 linguarum] sermonum CPb 5 haec autem SG 6 propria (propr in ras.) C 8 menbra (' 11 greci SG 13 (et 20) menbrum C 14 num] non L 15 si (s. l. m. 1) C dexerit (s. pr. e a tn. 1 i) L 16 num] fi LCb 17 et otn. M 19 singulum quodque C 21 (et 24) menbra C 25 necessariora M que S 26 habundantiorem C 30 ei] eigs L5 ) [*]( XXV. Aug. sect. 6. ) [*]( 37 ) 578
scissura in corpore, sed idem ipsum, ut pro inuicem sollicita sint membra; et siue patitur unum membrum, conpatiuntur omnia membra; siue glorificatur unum membrum, congaudent omnia membra. si ulla non dico fides christiana, ut credatis apostolo, sed ullus sensus humanus in uobis est, ut manifesta cernatis, unusquisque in semet ipso ista uideat atque consideret, quam uera, quam certa sint, quam in paruo magna et in extremo quam bona, quandoquidem ista in laude ponit apostolus, ut per haec infirma corporalia, quae uidentur, possint facilius illa sublimia spiritalia, quae non uidentur, intellegi.
Horum ergo membrorum et corporis nostri, quae sic commendat, sic laudat apostolus, quisquis artificem deum negat, uidetis. cui contradicat adnuntians nobis praeter id, quod accepimus. quid igitur opus est, ut a me redarguatur potius quam ab omnibus christianis anathemetur ? dicit apostolus: deus temperauit corpus, et dicit iste: "hyle, non deus." quid apertius his inimicitiis ante anathemandis quam refellendis? numquid et hic apostolus, cum diceret: deus, addidit: huius saeculi? ubi etiam si quis diabolum intellexerit excaecare mentes infidelium, non negamus, malis suasionibus; quibus qui consentiunt, iustitiae lumen amittunt deo retribuente quod iustum est. haec omnia legimus in scripturis sanctis. nam et illud dictum est de seductione extrinsecus ueniente: timeo, ne, sicut serpens Euam seduxit in uersutia sua, ita corrumpantur mentes uestrae a simplicitate et castitate, quae est in Christo. cui simile [*]( ldcf. Gal.1,9 17ICor. 12, 24 20 II Cor. 4, 4 25 II Cor. 11, 3 ) [*]( 2 sunt LłP'M' sint (int a m. 1 s. I.1 C membra] menbra C om. SMGr patiatur SGMb 3 compatiuntur Mx glorificatur] gaudet SG 4 congandenT M1 8 parvo (corr. ex partio) G 9 ponit in laude C infima C 10 & corporalia (& 8. l. a m. i) M 12 menbrorum C 14 negaijt C contradicit SG nobis GS1 15 accepimus (pi 8.1.) L accipimus GSlMl 16 anathematizetur b 18 anathemandis Ml 20 si om. L*PlSMG 21 excecare C 22 ammittunt L 26 ita om. L corrumpantur (alt. r in ras.) L 27 que C )
579
est: corrumpunt mores bonos conloquia mala, et illud, quod et sibi quisque seductor sit: qui autem putat se esse aliquid, cum nihil sit, se ipsum seducit, et illud de dei uindicta, quod supra commemoraui: tradidit illos deus in reprobum sensum, ut faciant, quae non conueniunt. ita et in ueteribus libris, cum praedixisset: deus mortem non fecit nec laetatur in perditione uiuorum, paulo post, inuidia, inquit, diaboli mors introiuit in orbem terrarum. et rursus de ipsa morte, ne se homines extra culpam ponerent, inpii autem manibus et uerbis, inquit, arcessierunt illam et existimantes illam amicam defluxerunt; alibi autem: bona et mala, uita et mors, diuitiae et paupertas a domino deo sunt. hic perturbati homines non intellegunt in uno eodemque opere malo non postea consequente alia, quae manifesta erit, sed quadam continuo comitante uindicta aliud uenire de astutia suadentis, aliud de nequitia uolentis, aliud de iustitia punientis: cum diabolus suggerit, homo consentit, deus deserit. quocirca in opere malo, id est excaecatione infidelium, si intellegatur et diabolus propter suadendi malignitatem, ut sic distinguatur: deus huius saeculi, non mihi uidetur absurdum. neque enim sine additamento dicitur deus, cum adiungitur huius saeculi, id est hominum inpiorum non nisi in hoc saeculo florere uolentium; secundum quod dicitur et malum saeculum, sicut scriptum est: ut eximeret nos de praesenti saeculo maligno. tale est enim et illud: quorum deus uenter; nisi esset ibi quorum, nullo modo diceret: deus uenter. nec in psalmo daemonia possent dii appellari, nisi adderetur gentium; sic enim scriptum est: quoniam dii gentium daemonia. hic autem nec deus huius saeculi nec quorum
[*]( 1 I Cor. 15, 38 2 Gal. 6, 8 4 Rom. 1, 28 6 Sap. 1, 13 8 Sap. 2, 24 10 Sap. 1, 16 12 Eccl. 11, 14 25 Gal. 1, 4 26 Phil. 3, 19 29 Ps. 95, 5 ) [*]( 10 culpa L 11 accesieruut SG accerserunt b 12 defluxerunt (x s. l. a m. f) 8 19 Sst (at add. 8. l. m. 2) L excecatione (ce s. I.) S ) [*](37* ) 580
deus uenter nec dii gentium daemonia, sed simpliciter positum est: deus temperauit corpus; qui non potest intellegi nisi deus uerus omnium creator. illa enim cum uituperatione dicuntur, hoc autem cum laude dictum est. nisi forte deum temperasse corpus non dispositione membrorum, hoc est fabricando et construendo, sed admixtione lucis suae Faustus intellegit, ut scilicet haec membra ita distincta et locata suis sedibus alter posuerit, qui hoc fabricauit, deus autem miscendo bonitatem suam huius fabricae malitiam temperauerit. talibus enim fabulis pueriles animas hebetant; sed neque hoc eos posse dicere permisit subueniens deus paruulis per ora sanctorum. habes enim et paulo superius: deus posuit membra singula. unum quodque eorum in corpore prout uoluit. quis iam non intellegat secundum hoc deum dictum temperatorem corporis, quod ex multis membris corpus fabricauit officia diuersorum operum in unitatis conpage seruantibus ?
Dicant ergo Manichaei, utrum animalia, quae secundum deliramenta eorum hyle fabricauerat in gente tenebrarum, antequam illis deus lucem suam miscuisset, non habebant istam membrorum concordiam, quam sic laudat apostolus, utrum ibi diceret caput pedibus aut oculus manui: opus te non habeo. numquam hoc dixerunt nec dicere potuerunt tales enim eis actus et opera tribuunt: repebant, ambulabant. natabant, uolabant quaeque pro genere suo; uidebant quoque et audiebant ceterisque sensibus sentiebant, alimentis et temperamentis congruis nutriebant et fouebant corpora sua. hinc etiam prolis fecunditas subpetebat; nam et coniugia tribuunt [*](1 demonia C 8 alter] aliter (lit. in ras.) S, (i s. l.) G 9 temperarit SG temperauerit (er 8. I. add. m. 1) C reliqua linea explet. his uerbis a m. rec. fausti defii?) 10 hebetantj eueatant (corr. m. 2) L 13 singula, unum quodque] singulum quodque C singula quoque LP161 singula quaeque SP*MG*b 15 menbris C 16 offltia 18 manichei LC 19 deleramenta L 22 oculvs (v sup. i a m. I) C 24 eisj et GS1 ei S3Mb actus (act in ras.) S 26 nolebant (sup. e m. 1 a) M quo*que (d er.) L 26 audeebant (pr. e in i corr. »». 1) C )
581
eis. haec certe omnia, quae tamquam hyles opera uituperat Manichaeus, fieri non possunt sine membrorum concordia, quam laudat et deo adsignat apostolus. dubitatis adhuc, quisnam sectandus et quisnam anathemandus sit? quid? quod erant ibi quaedam, quae etiam loquebantur, ut eis contionantibus omnia serpentia, quadrupedia, uolatilia, natatilia audirent, intellegerent, consentirent ? miranda haec et omnino diuina eloquentia! et neminem grammaticum aut rhetorem audierant nec inter lacrimas ferularum atque uirgarum ista didicerant. nempe iste Faustus, ut has uanitates diserte garriret, ad disciplinam faciendi sermonis etiam serus accessit, et quamuis esset acer ingenio, tamen legendo stomachum rupit, ut ei loquenti tam pauci adsentirentur. o miserum, qui in ista luce ac non in illis tenebris natus est! illic enim eum contra lucem contionantem omnis bipes, omnis multipes, omnis etiam serpens a dracone usque ad cocleam libenter audiret, alacriter oboediret; hic autem contra tenebras disputantem plures eloquentem quam doctum, multi antem seductorem peruersissimum nominabant; inter paucos uero Manichaeos tamquam magno magistro plaudentes nullum ei pecus adimebat nec ex illa doctrina saltem caballus eius aliquid sciebat, tamquam omnibus animalibus ad hoc pars diuina concreta sit, ut stolida fierent. quid est hoc, rogo? euigilate aliquando, miseri, et conparate in fabula uestra omnium animantium prius tempus et praesens, tunc in terra sua, nunc in hoc mundo; tunc firma erant corpora, nunc infirma sunt; tunc acris acies occulorum ad uiuendum cum delectatione inuadendi regionem dei, nunc ita obtunsa, ut a solis radiis auertatur; tunc acutae mentes animalium ad intellegendum contionantis sermonem, nunc hebetes et ab eiusmodi capacitate penitus alienae; tunc
[*](1 uitupera Ml o concionantibus CG 6 natalia C181 8 rahorg LM 11 senas b 12 Btomacum L' 18 adsentirentur (sup. d a m. 1 s) C 14 eum om. SG 15 concionantem SG 16 drachone LM cochleam b 19 manicheos L 22 solida b 28 obtusa Cb acute b 29 concionantis SG ) 582
naturalis tam magna et tam potens eloquentia, nunc tanto studio ac labore uix parua et exigua. o quam magna bona conmixtione boni perdidit gens tenebrarum
Iste ipse Faustus in hoc ipso sermone, cui nunc respondeo, multa sibimet contraria eleganter obponere uisus est: sanitatem et infirmitatem, copiam et egestatem, album et nigrum, calidum et frigidum, dulce et amarum: in quibus omitto de albo et nigro aliquid dicere, aut si ullum momentum boni et mali est in coloribus, ut album dicant ad deum pertinere, nigrum autem ad hylen. cum omnia genera uolati- ' lium hylen creasse perhibeant, si album colorem plumis eorum deus aspersit, ubi latebant corui, quando cygni candore perfusi sunt? item de calido et frigido deputare non opus est; utrumque enim temperanter adhibitum salubre, intemperanter autem perniciosum est. cetera uideamus. bonum et malum, quod in primis forte ponere debuit in iisdem contrariis. ita uidetur posuisse, ut tamquam generalia uellet intellegi, scilicet ut ad bonum pertineat sanitas, copia, album. calidum, dulce, ad malum autem infirmitas., egestas, nigrum, frigidum. amarum, quam inperite et inconsiderate. uideat qui potuerit. ego autem ne homini calumniari puter, nihil obicio de albo et nigro, calido et frigido, de dulci et amaro et sanitatem atque infirmitatem praescribam. si enim album et dulce duo bona sunt, nigrum autem et amarum duo mala, quomodo plurima uua omnisque oliua nigrescendo dulcescit, id est mali amplius habendo fit melior? item si duo bona sunt calor et sanitas, duo uero mala frigus et infirmitas, cur calescendo [*](1 et tam] aiam SG 4 fautus 8 5 eliganter JJ CGM1 9 boni (i ex u) C 12 earum Lb corui] corpori MPlG,L (sed m. 1 corr. in corui) cycni 81M' 13 disputare Cb 14 adhibitum (h s. l.) LM- 15 pemitiosum SG 16 hisdem C, (h s. l. m. 1) L 21 obitio (' 22 alt. de (s. l. a m. 1) L om. C et sanitatem atque infirmitatem praescribam scripsi: et sanitate atque infirmitate prescribam C et sanitati u atque infirmitati praescribam (e m. 1 superscr.) L et (om. SG) sanitati atque infirmitati praescribam SPMG 25 nigriscendo Ll )
583
corpora aegrescunt r an forte sana febriunt? non ergo haec obicio, quae forte non cautus aut pro quibuslibet contrariis potius quam pro bonis et malis commemorauit, praesertim quia ignem gentis tenebrarum numquam frigidum fuisse dixerunt, sed calorem eius utique malum.
Uerum ut ista omittamus, illa uideamus, quae ita commemorauit bona in his contrariis, ut nolit inde dubitari, sanitatem, copiam, dulcedinem. itane in illa gente non erat sanitas corporum, in qua et nasci et crescere, gignere et ita perdurare potuerunt illa animalia, ut quibusdam eorum grauidis, sicut desipiunt, captis et in caelo conligatis nec saltem pleni temporis, sed abortiui fetus electam excelso in terram cadentes et uiuere potuerint et crescere et ista carnium, quae nunc sunt innumerabilia, genera propagare ? aut copia ibi non erat, ubi arbores non tantum in aquis et uentis, sed etiam in igni et fumo et nasci potuerunt et tanta fecunditate ditari, ut ex earum fructibus sui cuiusque generis animalia gignerentur et earum arborum feracitate nutrita atque pasta conseruarentur, quorum saginae laetitiam prolis quoque fecunditas testaretur, maxime ubi nullus labor agriculturae nec intemperies esset aestatis et hiemis; neque enim sol ibi circuibat, ut alternantibus temporibus anni transcurrerent ? proinde perpetua fertilitas erat arborum, quibus elementum et alimentum sui generis, -sicut gignendis adfuerat, ita fetandis perpetuo subpetebat et fructus numquum deesse faciebat; sicut uidemus arbores citriorum toto anno flores et fructus parere, si iugiter inrigentur. magna ergo illic copia et eius habendae [*]( 1 egreacunt LSGb 3 praesertim (i ex e) L 7 norit GM (r in 1 mut. m. rec.) 9 et ante gig. C gignire SxPlMG gignere (n s. I. et post. g in ras.) C 12 pleni corporis temporis b fętus SCG X electam] de tam b escelso C 15 erit L 16 igne b fęcunditate C 17 gignirentur LXPSMG 18 fęra.citate C cumseruarentur (um in on m. 1 corr.) C 19 laetiam Ll laetitiam G fecunditas C 20 in-. temperies] in templo Pl in tempore b 21 esset om. LCPSGMb et hiemis (et hi in ras.) C circumibat CMb 22 trancurrerent Cl 24 fetandis C 26 citrinorum b et flores b 27 abendae Ll )
584
magna securitas; neque enim uel grando timebatur, ubi non erant luminis exactores, quos tonitrua commouere fabulamini.
Dulces autem ac suaues si non haberent cibos suos. numquam eos adpeterent, numquam eis corpora uegetarent. ita enim se res habet, ut pro cuiusque corporis congruentia uel delectet esca uel offendat. si delectat, dulcis aut suauis dicitur; si autem offendit, amara siue aspera siue aliqua insuauitate respuenda. nonne ipsi nos homines ita sumus. ut plerumque alter adpetat alimentum, quod alter exhorreat. siue pro temperatione naturae siue pro usu consuetudinis siue pro adfectione ualetudinis? quanto magis longe diuersi generis corpora bestiarum possunt illud habere iucundum. quod nobis amarum est! an aliter caprae ad rodendum suspenderentur oleastrum? nam sicut non nulli morbo hominum mel amarum est, ita illi naturae pecoris suauis oleaster. sic insinuatur prudentibus rerum examinatoribus ordo quid ualeat, cum scilicet sua cuique adhibentur atque redduntur, quantumque hoc bonum sit ab imis usque ad summa, a corporalibus usque ad spiritalia. itaque in gente tenebrarum cum animal alicuius elementi eo uescebatur cibo, qui nascebatur in eius elemento, procul dubio suauitatem ipsa congruentia faciebat: si autem incidisset in alterius elementi cibum, ipsa incongruentia faceret offensionem sensui gustantis: quae offensio uel amaritudo uel asperitas uel insuauitas uel quodlibet aliud, aut si ita nimium est, ut aliena ui conpagem corporis concordiamque disrumpat ac sic interimat aut uires auferat, etiam uenenum uocatur non nisi per incongruentiam, quod alteri generi per congruentiam cibus est: sicut panem, qui [*]( 2 commouere] commoueraPLis1G1 commouerent (n 8. I.) ut (ut 8. I.) 8* commouerent (n 8. l. a m. 1) MS2 fłPvlłŲliųi (exp. m. 1) M , 3 autem] enim SG suabes Ml cybos (y in ras.) S cybos G . 4 uegitarent Ll 5 Ita inc. c. 13 in b 6 ęsca C 9 exhorreat (h s. l.) C 11 ualaudinis Z1 ualitudinis SUG 12 iocundum LYSG,Iib 16 peccoris S pecorum C 18 summa// C 20 in om. b i'3 sensu1 igustantis C 25 comppgem L 26 dirumpat b 27 ingruentiam L )
585
cotidiana esca nostra est, si accipiter sumat, extinguitur, et nos, si helleborum, quo pecora pleraque uescuntur; cuius tamen herbae adhibendae quidam modus etiam medicamentum est. quod si sciret aut consideraret Faustus, non utique uenenum et antidotum pro exemplo duarum naturarum mali et boni poneret, tamquam deus sit antidotum et hyle uenenum, cum eadem res eademque natura nunc congruenter, nunc incongruenter sumpta siue adhibita uel prosit uel noceat. itaque secundum eorum fabulam potest dici deus eorum fuisse uenenum genti tenebrarum, cuius corpora tam firma ita corrupit, ut infirmissima redderet; sed quia et lux ipsa capta, obpressa, corrupta est, inuicem sibi uenenum fuerunt.
Cur non ergo haec aut duo bona dicitis aut duo mala, uel magis et duo bona et duo mala, duo bona apud se, duo mala in alterutrum? postea, si opus fuerit, quaeremus, quid horum sit melius aut peius . interim quia duo bona erant apud se, ita consideratur. regnabat deus in terra sua, regnabat et hyle in sua; sanitas regnantium et ibi et hic; copia fructuum et ibi et hic; fecunditas prolis utrobique; suauitas propriarum uoluptatum apud utrosque. sed illa gens, inquiunt, excepto eo, quod uicinae luci mala erat, et apud se ipsam mala erat. interim bona eius multa iam dixi; si et uos mala eius potueritis ostendere, erunt duo regna bona, sed illud melius, ubi nullum erat malum . quaenam ergo huius mala dicitis fuisse ? uastabant se, inquit, inuicem laedebant, occidebant, absumebant. si ad hoc solum ibi uacaretur, quomodo ibi tanta agmina gignerentur, nutrirentur, perficerentur ? erat [*]( 1 cottidiana LS 2 elleuorum SlL[& elleborum SPCb peccora S pleraque om. b uescebantur b cui b 5 uenum Ml 7 eade res (dg res in ras.) C 8 prossit C 9 dfl (s in ras.) C 10 gente X1 11 oppressa L -12 llenum L fuerint b 18 hec C 14 uel—mala om. LPSGb aput P doo (8. pr. o a m. 1 v) L 15 altu*trum S interutrum P inter utrumque b quaerimus L' queremus C 17 considerabatur b 19 fructum LlMxPyS*CG fęcnnditas C utruant bique (sup. u a tn. 1 o) C sanitas 8 24 quenam C 25 inqui4 (corr. m. 2) L 26 adsumebant Ll )
586
ibi ergo et quies et pax. uerumtamen fateamur illud fuisse melius regnum, ubi nulla discordia; duo tamen bona ista multo adcommodatius dixerim quam unum bonum et alterum malum, ut illud sit melius, ubi nec singuli sibimet ipsis nocebant nec inuicem; hoc autem inferius bonum, ubi quamuis inuicem aduersarentur, unumquodque tamen animal suam salutem, incolumitatem naturamque tuebatur. uerumtamen deo uestro ille saltem princeps tenebrarum non ita longo interuallo conparari potest, cui nemo resistebat, cui regnanti cuncta seruierunt. quem contionantem cuncta secuta sunt; quod sine magna pace atque concordia fieri non posset. ibi enim sunt regna felicia, ubi omnium pleno consensu regibus oboeditur. huc accedit, quia illi principi non tantum sui generis, id est bipedes, quos parentes hominum dicitis, sed etiam cuncta animalium ceterorum genera subdita erant et ad nutum eius conuertebantur faciendo, quod iussisset, credendo, quod suasisset. haec dicentes usque adeo putatis surda hominum corda, ut expectent a uobis deum alterum nominari, quem uident plane aperteque describi. si enim principis huius uires hoc poterant, magna potentia; si honor, magna claritas: si amor, magna concordia; si timor, magna disciplina. in his omnibus bonis si erant aliqua mala, num ideo iam mali natura dicenda est nisi ab eis, qui nesciunt, quid loquantur? porro, si propterea mali naturam putatis. quia non solum in alteram naturam mala erat, sed etiam in se ipsa habebat malum, nullumne malum esse arbitramini duram necessitatem. quam patiebatur deus uester ante commixtionem naturae contrariae, ut cum ea bellare et in eius fauces sic obprimenda membra sua mittere cogeretur, ut non posset tota purgari? ecce erat et in ipsa magnum malum, antequam ei misceretur.
[*](8 accomodatius (us corr. ex is) S 4 singuli (e mut. in i) C 7 incolomitatem L incolumitatem aate in ras.) C 8 saltim L 10 condonantem MG 14 Ibipedes (i in ras.) S ///bipedes G 18 post alterum spat. duor. uocab. vac. rel.) C 19 planeque b aperte om. b 20 honore-amore b 21 timore b 25 altera natura b ipsam LSM 26 nullumnec LSGb 27 commixtionem (x s. I.) C 29 possit Pb ) 587
quod solum dicitis malum. aut enim laedi et corrumpi non poterat a gente tenebrarum et propria stultitia patiebatur illam necessitatem, aut, si poterat corrumpi eius substantia, non colitis deum incorruptibilem, qualem apostolus praedicat. quid ergo? et ipsa corruptibilitas, qua quidem nondum corrumpebatur illa natura, sed tamen ab alia corrumpi poterat, non uobis in deo uestro uidetur malum?
Illud etiam quis non uideat, quod aut praescientia ibi non erat — ubi uestrum est iam cogitare, utrum nullum uitium dei sit carere praescientia et quid inmineat omnino nescire — aut, si erat ibi praescientia, securitas ibi esse non poterat. sed aeternus timor; et hoc quantum malum sit, certe agnoscitis. an non timebat, ne iam iamque adueniret tempus, quo membra eius ita uastarentur et inquinarentur in illo proelio. ut uix cum tanto labore, nec tamen tota liberarentur atque mundarentur? sed si ad ipsum hoc non pertinebat, quod quidem cernitis quam dure dicatur, certe ipsa membra eius, quae hic tanta mala passura erant, nempe metuebant. an hoc futurum ipsa nesciebant? ergo qualicumque parti substantiae dei uestri defuit utique praescientia. numerate mala in summo uestro bono. an ideo non timebant, quia suam consecuturam liberationem ac triumphum pariter praeuidebant? certe uel pro sociis timebant, quos aeternis in illo globo uinculis a suo regno nouerant alienandos.
An ibi caritas non erat, ut nulla esset fraterna conpassio pro his utique, quorum peccato nullo praecedente inpendebant aeterna subplicia? quid? illae ipsae animae in [*]( 4 cf. Tim. 1, 17 ) [*]( 5 qua (~ add. m. 3) P quia SG 6 ab alio C 8 prescientia LC 10 dl (8. 1. m. 1) L prescicntia C et-praescientia (in mg. add.) S 11 si om. b esse om. b 13 timebit G] timebat (a in ras.) SG 15 tanta (m. 1 corr. in totaj C liberentur LCPGKMb 16 mundelltur LCSlMGlb 17 durae LSlMG 20 deffuit C 21 svmmo (m. 1 corr. ex somno) C 22 praeuidebant (e ante a s. l. m. 1) L 23 timebftt (~ add. m. 2) L 25 karitas C 27 supplicia (sec. p s. l.) C ille S )
588
globo ligandae nonne et ipsae membra dei uestri erant? nonne unum genus et una substantia est? ipsae saltem praescientes futurum sempiternum uinculum suum nempe timebant. nempe maerebant. aut si ipsae hoc futurum nesciebant, pars dei uestri prouida erat, pars inprouida . quomodo ergo una eademque substantia? cum ergo tanta mala et ibi fuerint. antequam esset alieni mali commixtio, quid de illo tamquam puro et simplici et summo bono gloriamini ? ergo etiam apud semet ipsas istas duas naturas aut duo bona aut duo mala fateri cogimini. concedimus uobis, si duo mala dixeritis, ut quod uolueritis horum peius dicatis; si autem duo bona. quodlibet horum dicite melius, erit postea diligentior consideratio, dum tamen uester error ille tollatur, quo dicitis duo principia duarum naturarum, bonae et malae, et plane duos deos, unum bonum et alterum malum. iam uero si propterea malum est aliquid, quod alteri nocet, inuicem sibi ista nocuerunt, fuerit una pars inprobior, quia prior adpetiuit alienum. una ergo malum inferre uoluit, altera malum pro malo retribuit, et non lege talionis tamquam oculum pro oculo, quod inprudenter et inpudenter reprehendere soletis, sed multo grauius. eligite ergo. quam peiorem dicatis, quae prior nocere uoluit, an quae amplius nocere et uoluit et potuit. ista enim pro modo suo luce perfrui concupiuit, illa eam funditus eradicauit. ista si, quod adpetiuit, inplesset, sibi certe nihil obfuisset; illa uero ut hostilem aduersitatem penitus euerteret, etiam suae parti grauiter nocuit. sicut est illa notissima et quarundam litterarum memoriae commendata furiosa sententia: pereant amici, dum inimici una intercidant. missa est
[*]( 19 cf. Ex. 21, 24 28 Cic. p. Deiot. 9, 25 ) [*]( 1 ipse S ips$(t add. m. fJ) L 2 ipse S saltim L 4 marebant LSG ipsg (k add. m. 2) L 5 prouid L1 prouiderat b inprouida M (in mg. m. 3 remanebat) 7 comixxio (XT in ras.) C 12 melius dicite b 13 quo] quod L 17 inpuior Li improbior (b corr. ex p) C 18 inferre malum C 20 inprudenter] imp#udenter Pb et inpudenter om. M et imprudenter Pb rephendere L 24 implesset LSG 27 quarumdam C ) 589
enim ad inexpiabilem contaminationem pars dei, ut esset, unde tegeretur globus, quo in aeternum hostis uiuus sepeliendus est; tantum enim timebitur et uictus, tantum terrebit inclusus, ut sempiterna miseria partis dei cetero deo tribuat qualemcumque securitatem. o magna innocentia bonitatis! ecce faciet et deus uester, unde tenebrarum gentem horribiliter accusatis, quod et suis noceat et alienis. id ipsum omnino in deo uestro arguit ille globus extremus, quo et hostis includitur et ciuis adfligitur; immo uero superat in amplius nocendo et alienis et suis pars illa, quam dicitis deum. hyle quippe non eradicare alienum regnum uoluit, sed tenere; suos autem quosdam etsi ab aliis suis quibusdam consumendo interimebat, in alias tamen formas denuo commutabat, ut moriendo et renascendo saltem per interualla temporum suae uitae laetitia fruerentur; deus autem, qualem omnipotentem optimumque describitis, in aeternum et alienos eradicat et suos damnat; et quod mirabiliore dementia creditur, hyle animalia sua laedit in pugna sua, deus membra sua punit in uictoria sua. quid est, uani homines? nempe recordamini uerba Fausti de deo tamquam de antidoto et hyle tamquam ueneno; ecce plus nocet uestrum antidotum quam uenenum. numquid hyle tam horrendo globo in aeternum uel deum includeret uel sua uiscera adfigeret? et quod sceleratius est, calumniatur eisdem reliquiis, ne defecisse uideatur, quod eas purgare non potuit. dicit enim Manichaeus in epistula Fundamenti ideo dignas illas animas fieri tali subplicio, quod errare se a priore lucida sua natura passae sunt et inimicae lumini sancto exstiterunt, cum eas in illum errorem, quo ita tenebrarentur, ut inimica luci lux fieret, ipse miserit: si inuitas, iniustus, ut cogeret; si uolentes. ingratus.
[*]( 4 deij de b 6 et om. SG 13 interimaebat 8 14 saltim L 16 obtimumque GMS1 18 ledit LGS 20 fasti S 21 hile L 28 affligeret C 24 sceleratius ( 1 in ras.) L 24 reliquis LPMGSb deficisse LIPSGMt 25 manicheus LC 26 tali (li s. l. m. 1 add.) C 28 inimice L exstiterunt (x m. rec. add.) C 29 quod b 80 inuitas (t m. rec. interp.) C ) 590
ut damnet. quae se futuras inimicas origini suae si praescire potuerunt, et ante bellum timore cruciatae et in bello inexpiabiliter maculatae et post bellum in aeternum damnatae, numquam beatae; si autem praescire non potuerunt. et ante bellum inprouidae et in bello inualidae et post bellum miserae, numquam diuinae. et utique quod ipsae. hoc deus secundum unitatem substantiae. putamusne, respicitis, quam inmaniter blasphematis ? et tamen aliquando uolentes quasi defendere bonitatem dei etiam ipsi hyle praestare dicitis aliquid boni. ut inclusa in semet ipsa non saeuiat. habebit ergo aliquid boni, cum ei nullum mixtum erit bonum? an forte sicut deus ante bellum sine commixtione mali habebat necessitatis malum, ita hyle post bellum sine commixtione boni habebit commixtionis bonum ? dicite ergo duo mala, sed unum altero peius; . aut duo non summa bona, sed unum altero melius, ita sane, ut quod est melius hoc dicatis miserius; nam si illius tanti belli hic erit exitus, ut separata hyle a propria uastatione et dei membris adfixis in globo aliquid boni praestetur hostibus et tantum mali infligatur ciuibus, cogitate, quis uicerit. sed uidelicet uenenum est hyle, quae formare, firmare, nutrire, uegetare ualuit animalia sua; et antidotum deus, qui damnare potuit, quia sanare non potuit membra sua. insani, nec illa est hyle, nec ille deus. sic delirent, qui sanam doctrinam non sustinentes ad fabulas conuertuntur.
[*]( 24 II Tim. 4, 8 ) [*]( 1 origine (sup. e i m. 1) L 4 beatae] danate b 6 et om. C ipse Lb hoc est deus (est 8. I.) M secum C 7 substantiae (in mg. add. n erat) M putamus: nec sqq. b nerespicitis G immaniter L 9 hylei S prestare L 10 ipso SG ipsam b non om. b seuiat (tn marg.:. sentiat) SG seuiat LC inseuit (pro & seuiat) P 12 habebapt X2 13 comirtione C commixtionis] cessationis C 14 dicite] dicit SG 17 exitus (x in ras.) C melius exitus b 18 affixis L prestetur L 21 uegitare L antii dotus SG 22 quia] qui M insanę C insani. nec. sqq. b 23 delerant P1 delira (a?) nt C delyrat b ) 591