Contra Faustum

Augustine

Augustine. Sancti Aureli Augustini Opera, Sectio VI, Pars I (Corpus scriptorum ecclesiasticorum Latinorum, Volume 25, Pars I). Zycha, Joseph editor. Prague; Vienna; Leipzig: F. Tempsky; G. Freytag, 1891.

Unde mirabiliter istorum est ridenda uecordia. qui tamquam inpossibile a nobis quaerunt, quomodo per Iudaeorum libros fidem christianam uelit discere homo gentilis, cum tanta deuotione et tanta celebritate omnes gentes istorum librorum fieri discipulas cernat. eo ipso nimirum fortius atque firmius. quod ex manibus inimicorum tanta de Christo testimonia proferuntur: in quibus ideo gentes. quae credunt. nihil de illo ad tempus possunt putare confictum. quia in eis libris inueniunt Christum, quibus a tot saeculis seruiunt, qui crucifixerunt Christum et quos in tanto apice auctoritatis habent, qui cotidie blasphemant Christum. si enim ab eis proferrentur prophetiae de Christo. qui praedicant Christum, ab eis ipsis confictae putarentur; nunc uero id exponit, qui praedicat, quod recitat, qui blasphemat. ad aliquem namque usum sanctorum ordinatur omnis caecitas inpiorum a summo deo, qui pro sui regiminis aequitate bene utitur etiam malis, ut qui suo arbitrio iniuste uiuunt. illius iudicio iuste disponantur. ergo ne testimonia prophetiae Christi nascituri, mira facturi. indigna passuri. morituri, resurrecturi, ascensuri. per omnes gentes euangelium uitae aeternae disseminaturi illi finxisse [*](1 debita] deuita-LPf-r1 deuota 6 deuitare M1 relegioneZ»1 legione M* 2 censeret] conseret G conspiceret SGs 5 deputet b 6 raitatione S recitazione (corr. ex rai) M recitationem L 9 a (s. I.) C iudeorum C 12 discipulos b ipso (e corr. in o) C 14 gentibus CI 18 cottidie LSGM proferrentur (sec. r s. I. a m. 1) LSM 20 idem ponit (in mg. m. rec. id exponit) C 21 raitat S blasphemat (b ex p corr.] C 22 a] ag G, (c er.) M 24 iuditio C' 25 prophetiae C mira facturi oni. Ml 26 post asrensuri add. cum SG 27 euuangelium C disseminatur LlClPSMG disseminaturi (i s. 1. (fdd. m. 2) LC )

464
crederentur, qui eum populis adnuntiarent. magnum aliquid actum est in usum nostrum de infidelitate Iudaeorum. ut idem ipsi, qui haec propter se non haberent in cordibus, propter nos haberent in codicibus. nec inde auctoritas illis libris minuitur, quod a Iudaeis non intelleguntur, immo et augetur; nam et ipsa eorum caecitas ibi praedicta est. unde magis non intellegendo ueritatem perhibent testimonium ueritati, quia cum eos libros non intellegunt, a quibus non intellecturi praedicti sunt, etiam hinc eos ueraces ostendunt.

Hinc est et illud, cuius ambiguitate Faustus fallitur: uidebis uitam tuam pendentem et non credes uitae tuae. quae uerba et aliter posse intellegi potest aliquis dicere: de Christo autem non posse intellegi nec Faustus ausus est dicere nec quisquam prorsus audebit, nisi qui negauerit aut Christum esse uitam aut a Iudaeis uisum esse pendentem aut eos illi non credidisse. cum uero et ipse dicat: ego sum uita et eum pependisse constet ante oculos non ei credentium Iudaeorum, non uideo, cur dubitare debeamus id etiam de Christo scripsisse illum, de quo Christus ait: ille enim de me scripsit. proinde si quod scriptum est: suscitabo eis prophetam de fratribus illorum similem tibi, ostendere conatus est Faustus non posse de Christo intellegi, quia Christus Moysi similis non est, et tamen ex omni parte conuictus est, quid opus est in hoc testimonio laborare? aut certe, sicut dixit Christum similem non esse Moysi, ut illam refelleret prophetiam, sic etiam ut hanc refellat, dicat Christum non esse uitam uel in conspectu Iudaeorum non ei credentium non pependisse. cum autem hoc ille non dixerit [*]( 11 Deut. 28, 66 16-loh. 14, 6 19 Ioh. 5, 47 /. /. ) [*]( 2 iudeorum C 3 se (s. I.) S 4 iibris illis S 5 iudeis C intel- leguntur Ll 6 predicta C intellegendo L' 8 predicti C 12potest— intellegi om. SG, (in mg. m. 2 add.) C 14 nec (c s. I.) S quisquam (s corr. ex c) C 15 a om. b 17 et eum q?ip (exp. m. 2) L et eum qui i2 et eum qui GM 18 iudeorum C 23 mosi SIG' 26 faelleret 81 falleret (J2 )

465
nec hodie quisquam eorum audeat dicere, nihil est, cur moremur hanc quoque de domino et saluatore nostro Iesu Christo famuli eius amplecti prophetiam. at enim inter cetera maledicta et hoc positum est. num ideo non est prophetia, cum et cetera, inter quae positum est, nihil sint aliud quam prophetiae? aut ideo non est de Christo prophetia, quia illa, quae in ea lectione uel praecedentia uel consequentia contexuntur, nihil pertinere uidentur ad Christum? quasi uero quicquam sit peius inter maledicta, quae Iudaeis pro merito superbiae inpietatis acciderunt, quam uidere uitam suam, id est filium dei, pendentem et non credere uitae suae. maledicta enim cum ex prophetia dicuntur. non sunt de malo uoto inprecantis, sed de praescio spiritu denuntiantis. nam illa, quae de malo uoto sunt, prohibentur, cum dicitur: benedicite et nolite male dicere. haec autem saepe, inueniuntur in sermone sanctorum. sicut apostolus Paulus, Alexander, inquit, aerarius multa mala mihi ostendit; reddet illi dominus secundum opera sua. nam illud tamquam stomachatus et indignatus etiam male optasse uidetur apostolus: utinam et abscidantur, qui uos conturbant! quod utique, si consideres personam scribentis, magis eum elegantissimo ambiguo bene optasse intelleges. sunt enim spadones, qui se ipsos absciderunt propter regnum caelorum. quod in his quoque uerbis Faustus sapuisset, si pium palatum ad escas dominicas adtulisset. sic enim sonuit fortasse Iudaeis, quod dictum est: uidebis uitam tuam pendentem et non credes uitae tuae, ut inter minas uel dolos hostium [*]( 14 Rom. 12,14 16 n Tim. 4, 14 20 Gal. 5, 12 22 Matth. 19,12 ) [*]( . 1 quisquam lS s. t. a tn. 1) L 6 prQphętia C 7 in om. C contexunturj consequuntur LPSMG2b 10 auperbiaej superbae SGMb et impietatis (et a m. 2) S 12 inprecantes L' 13 prescio t.add. m. 2) L denuntiantes Ll 17 «erarius (a er.) M reddat SCG2 18 stoinacatus IJG1 atomachastus (a sec. corr. ex u) Csthomacatus M1 20 et om. S abscindantur GSb 21 eligantissimo IA 22 obtasse C optasse (e 8. l. m. 1) L intelleges Lt ) [*]( XXV. Aug. sect. 4. ) [*]( 80 )
466
suorum uitam suam uidentes ex incerto pendere uicturos se esse non crederent. sed filius euangelii cum audit: ille enim de me scripsit, in hac ipsa ambiguitate sententiae uidet. quid prophetae porcis proiciant, quid hominibus innuant, statimque illi occurrit uita hominum Christus pendens eique non credentes Iudaei ob hoc ipsum, quia pendentem uident. et alius quidem aliquis cito diceret inter cetera maledicta, quae in illa lectione ad aliquid de Christo intellegendum non pertinent. hoc solum ibi esse de Christo, quod scriptum est: uidebis uitam tuam pendentem et non credes uitae tuae; neque enim fieri non posset, ut inter diuersa maledicta, quae inpio populo prophetice praenuntiabantur, hoc quoque poneretur. sed ego et qui mecum aliquanto adtentius cogitant euangelicam illam dominicamque sententiam, qua non ait: "ille enim et de me scripsit" ut et alia, quae ad Christum non pertinent, scripsisse crederetur, sed ait: de me enim ille scripsit, ut omnem scripturae illius intentionem nonnisi ad intellegendam Christi gratiam perscrutando consuleremus, etiam cetera in illa lectione maledicta propter Christum praedicta cognoscimus: quod nunc ostendere si uelim. nimis longum erit.

Unde tantum abest, ut hoc, quod Faustus commemorauit, propterea non pertineat ad Christum, quia inter cetera maledicta positum est, ut nec ipsa cetera rectum habeant intellectum, nisi ad Christi gloriam, qua generi humano consulitur, prophetata referantur . quanto magis hoc! quod et si talis fuisset Moyses, ut aliud corde intuens id ore funderet, facilius eum dicerem prophetasse nescientem, quam, cum audirem populo Iudaeorum dictum: uidebis uitam tuam [*]( 2 loh. 5, 46 ) [*]( 1 suorum (a corr. in 0) C 2 euuangelii C 8 ac L 1 6 iudei C 8 quia S 12 propheticę C propheticą.e (exp. m. 2) L ls gratift (~ add. m. 2) G prsescrutando L 19 lectione] maledictione SG 20 predicta L 25 quę b humana Gl 26 referuntur Sl 28 qreum C 29 populum JJ1 iudeorum C )

467
pendentem et non credes uitae tuae, de Christo prophetatum negarem. neque enim hoc intuebatur animo Caiphas, quod ex uerbis eius intellectum est, cum Christum ut inimicum persequens ait expedire. ut unus homo moreretur. ne periret tota gens. ubi euangelista subiecit hoc eum non a se dixisse, sed cum esset pontifex prophetasse. sed Moyses non erat Caiphas. quare illud, quod populo Hebraeo dixit: uidebis uitam tuam pendentem et non credes uitae tuae. non solum de Christo dicit. quod, etsi nesciens dixisset. de nullo alio dixisse deberet intellegi, uerum etiam sciens dixit. erat enim fidelissimus dispensator prophetici sacramenti, id est illius sacerdotalis chrismatis, unde Christi nomen agnoscimus: in quo sacramento, quamuis homo pessimus, Caiphas etiam nesciens potuit prophetare. hoc quippe in eo egit propheticum chrisma, ut prophetaret; hoc autem uita inpia, ut nesciens prophetaret. quo itaque ore dicitur nihil de Christo prophetasse Moyses ? a quo illud chrisma coepit, unde Christi nomen innotuit, et unde Christum etiam persecutor Christi uel nesciens prophetauit.

Nam de maledicto pendentis in ligno iam.' quantum satis uisum est. supra diximus. interficiendum autem esse prophetam siue principem populi. qui filios Israhel a deo suo uellet auertere aliquidue infringere mandatorum, non aduersus Christum praecepisse Moysen et ex his. quae iam multa egimus. satis clarum est et magis magisque consideranti dicta et facta domini Iesu Christi magis magisque clarebit, quia nec a suo deo uoluit quemquam eorum Christus auertere. deus quippe, quem illis Moyses diligendum colendumque praeceperat. ipse est certe deus Abraham et deus Isaac et deus [*]( 6 cf. Ioh. 11 49 sqq. pe ) [*]( 4 exdire S 5 euuangelista C 7 hebreo CS 9 dixit b dixisset om. SG 10 debere 11.[1 deberet i1 11 prophętici C 12 sacerdotalis (ta 8. I.) C 17 prophetauit SG 24 precepisse C mosen SG 26 dni nfi G clarebit (b corr. ex u) GM 28 moses BIG praeciperat L' ) [*]( 30* )

468
Iacob, quem dominus Iesus Christus eadem conmendatione conmemorat eiusque auctoritate Sadducaeorum refellit errorem resurrectionem negantium, ubi ait: de resurrectione autem m ortuorum non legistis, quid deus locutus sit de rubo ad Moysen: ego sum deus Abraham et deus Isaac et deus Iacob? non est deus mortuorum, sed uiuorum; omnes enim illi uiuunt. oportune itaque eadem uoce nunc conuincuntur Manichaei, qua tunc conuicti sunt Sadducaei; nam et ipsam resurrectionem alio quidem modo. sed tamen etiam isti negant. item cum fidem centurionis laudans diceret: amen dico uobis, non inueni tantam fidem in Israhel, adiecit et ait: dico autem uobis, quoniam multi ab oriente et occidente uenient et recumbent cum Abraham et Isaac et Iacob in regno caelorum; filii autem regni ibunt in tenebras exteriores. si ergo, quod negare Faustus non potest, non conmendauit Moyses populo Israhel deum, nisi deum Abraham et Isaac et Iacob eumque ipsum Christus ex his et aliis testimoniis sine dubitatione conmendat. non est conatus illum populum auertere a deo suo, sed ideo minatus est eos ituros in tenebras exteriores, quod auersos uideret a deo suo, in cuius regno gentes uocatas ex toto orbe terrarum recubituras dicit cum Abraham et Isaac et Iacob: non ob aliud, quam quod fidem tenuissent dei Abraham et. Isaac et Iacob. unde et apostolus dicit: prouidens autem scriptura, quia ex fide iustificat gentes deus, praenuntiauit Abrahae dicens: in semine tuo benedicentur omnes gentes. ut illi scilicet in semine Abrahae benedicerentur, qui Abrahae fidem [*]( 3 Matth. 22, 31 sq.; Luc. 20, 37 sq. 11 Matth. 8, 10 sqq. 25 Gal. 3, 8 ) [*]( 1 quem-Iacob om. SG commendatione (m er.) L 2 auctoritate/II ; sa///duc///e///orum L auctoritates adducte eorum M auctoritatis adducteeorum Pb saducaeorum C 6 alt. ds om. S 7 enim s. l. G oportunae L opportune M 8 manichei CS 9 sadducei (exp. m. 2) L saducaei C 12 adiaitS 14 et isaac om.C 17 moses SIG 18 xj>mLS*GMb -19 auertere (s. Z. m. 2) S 26 praenuntiat C 28 quia sIr; )
469
imitarentur. non igitur Christus Israhelitas a deo suo uolebat auertere, sed eos potius, quod ab illo auerterentur, arguebat. mandatorum autem aliquod eorum, quae per Moysen data sunt. infregisse dominum qui arbitratur, non mirum, si hoc putat, quod Iudaei; sed ideo errat, quia in hoc errauerunt et Iudaei. ubi autem Faustus conmemorat ipsum mandatum, quod dominum infregisse uult credi. ibi opus est. ut ostendamus, quomodo fallatur, sicut iam supra, ubi oportebat, ostendimus. nunc illud dico, quia, si aliquod illorum mandatorum dominus infregisset, non etiam de hoc ipso Iudaeos arguisset: quibus calumniantibus, quod discipuli eius inlotis manibus manducarent et ob hoc excederent non mandatum dei. sed traditiones seniorum, ait illis: utquid et uos egredimini mandatum dei, ut traditiones uestras statuatis? ipsumque dei mandatum conmemorat, quod per Moysen mandatum esse nouimus. secutus quippe ait: deus enim dixit: honora patrem et matrem et: qui maledixerit patri aut matri, morte morietur. uos autem dicitis: quicumque dixerit patri uel matri. munus, quod est ex me, tibi prosit, non honorauerit patrem suum; et inritum fecistis uerbum dei propter uestram traditionem. qua in re uidete, quam multa nos doceat et Iudaeos a deo suo se non auertere, et eius mandata non tantum se non infringere, uerum etiam illos, a quibus infringerentur, arguere, et non nisi deum per Moysen ista mandasse.

Quamobrem quoniam nos credimus omnia, quae scripsit Moyses, ad Christi conmendationem pertinere, quod isto opere quia demonstrare non possumus. polliciti sumus in his hoc [*](13 Matth. 15, 3 sqq. ) [*]( 1 uoleuat M] 3 autem (s. I.) S o et s. l. S 10 ipsos L 11 calumpniantibus C discipuli eius om. LCSMb 12 excederet LC 13 trãsgredimini b 14 mandatum dei S 15 mosen G y mosen S 16 dS enim dixit (in marg.) S 17 aut] uel SG 18 moriatur Pb quicum Z1 19 uel matri om. C 21 trad. uestram b. 22 iudeos C 26 omnia credimus S 27 isto (i ex o m. 1) L )

470
ostendere, quae Faustus de illa scriptura refellenda uel uituperanda delegerit, recte a nobis debitum exigitur, ut hoc etiam, quod praecepit Moyses interficiendum esse prophetam siue principem, qui eos a deo suo uellet auertere aliquodue infringere mandatorum, ostendamus ad custodiendam fidem, quae in ecclesia Christi discitur, pertinere. uidebatur quippe ille spiritu prophetico et deo sibi loquente multos exsurrecturos haereticos diuersorum errorum magistros aduersum doctrinam Christi, qui non eum Christum praedicarent, qui uerus est Christus. ille enim uerus est, qui per prophetias, per eundem Moysen ceterosque sanctos eius gentis editas praenuntiatus est. quisquis itaque alium docere uellet, ipsum interficiendum Moyses praecipiebat. quid autem nunc aliud agit lingua catholica. nisi ut spiritali gladio utriusque testamenti acie bis acuto interficiantur omnes, qui nos a deo nostro uolunt auertere aliquodue infringere mandatorum? inter quos praecipue cadit ipse Manichaeus, cum eius error adserta legis et prophetarum ueritate perimitur, uolentis nos auertere a deo nostro, deo Abraham et Isaac et Iacob, quem Christus conmendat, et uolentis infringere mandata legis, in quorum etiam figuris Christum prophetatum esse cognoscimus.

Iam uero illam conplexionem utrum obtunsissimam. an fraudulentissimam dicam, nescio; erat enim Fausto ingenium . unde magis arbitror eum nebulam inicere uoluisse minus adtento lectori quam non uidisse quod dicam; ait enim: quodsi haec de Christo minime scripsit, aut alia dabitis aut nulla erunt. haec propositio uera est, sed consequens erat, ut ostenderet et haec de Christo minime scripta esse et alia dari non posse. nihil autem horum fecit. [*]( 2 recte inc. c. 25 in b 5 *ecclesia th er.) M aecta C 7 ex**sarrecturos i hereticos LCSG 12 moses SG 18 precipiebat L 14 nisi (si s. I.) S acię M uia M' acuta MSl 16 nostro] suo SG 17 manichens SLG asserto SG2 18 uolentes Llb 22 conplectionem M1 23 au (s add. m. 2) fraudglentis Jsimam (o exp. et u superscr. m. 2) L enim (in ras.) S 25 dicat S* 28 ut] er I,t, (corr. in ut m. 1) M 29 nilhil (exp. m. 2) L )

471
quia et haec nos ostendimus, quomodo de Christo accipi possint, et superius alia multa dedimus, quae nisi de Christo intellectum habere non possint. non est ergo, cur concludas, Fauste, nulla esse a Moyse scripta de Christo. adtende enim, quid dicas. quodsi haec, inquis, minime de Christo scripsit, aut alia dabitis aut nulla erunt. uerum dicis. proinde quia et haec de Christo uel propter Christum scripta docuimus et alia multa dedimus, argumentatio tua potius nulla erit. et haec quidem, quae conmemorasti, quamuis non obtinueris, saltem conatus es ostendere non esse scripta de Christo. quod autem subdidisti: aut alia dabitis, aut nulla erunt, prius demonstrare debuisti alia nos dare non posse, ut securus inferres nulla esse. nunc uero tamquam libellus tuus tam surdos auditores uel caecos lectores esset habiturus, ut nullus aduerteret, quid praetermiseris, concurristi dicere: si nulla fuerint, nec Christus potuit adseuerare, quod nusquam est; ita si Christus hoc minime adseuerarit, capitulum hoc falsum esse constiterit. o hominem se cogitantem dictorem et alium non cogitantem contradictorem! ubi est acumen tuum? an in mala causa non posses aliter? sed mala causa te uana loqui coegit; malam uero habere causam nemo te cogit. quid enim ? si alia dabimus ? certe utique non erunt nulla, quia erunt aliqua. et si erunt aliqua, potuit Christus adseuerare, quod est. ita si Christus hoc adseuerare potuit, capitulum illud euangelicum falsum esse non constat. redi ergo ad propositionem tuam, qua dixisti: aut alia dabitis, aut nulla erunt, et uide non te ostendisse nulla nos alia daturos. uide etiam nos quam multa alia iam [*]( 1 dej do S 3 possunt S 6 scribsit Ll 7 h.ęc C scripta (s. I.) S 10 saltim LMGSX es (WI. marg.) C 11 subdististis (s ante xi s. I.) C 12 salia C 14 tam-aduerteret (m. 1 (?) addJ J caaos G habitur(ICI P ] ó ut] et Pb nullo P pretermiseris C 17 assenerauit CSGb aaseuerauit PL asseuerarit M 19 non cogitare LCPSMb 20 est om. SG 21 te] et b 22 quid (d 8. I. a m. 1) S si enim CSG 25 illum LSG illud (uirg. er. et m in d mut.) M euuangelicum C )
472
supra dixerimus, et quid hinc conficiatur aduerte: scilicet non esse falsum, quod in euangelio Christum dixisse legimus: si crederetis Moysi, crederetis et mihi; de me enim ille scripsit. et euangelii quidem tam eminens est auctoritas et tam fundata ueritas, ut, etiamsi nos propter tarditatem intellegentiae nostrae nulla inueniremus a Moyse scripta de Christo, non solum esse aliqua, sed ad Christum omnia pertinere, quae scripsit, quia non ait: et de me scripsit, sed de me ille scripsit, credere deberemus. nunc autem, etsi de isto euangelii capitulo, quod absit, dubitandum esset, conpertis tam multis in scriptura Moysi de Christo testimoniis omnis illa dubitatio tolleretur; et quia de capitulo euangelii dubitandum non est, etiamsi illa conperta non essent. esse tamen credi oporteret.

Nam illud quod adiungis "dissimilem fuisse traditionem Christi atque Moyseos et ideo non fuisse uerisimile, ut si crederent Moysi, crederent et Christo, immo illud potius esse consequens, ut si alteri Iudaei crederent, alteri necessario repugnarent" non utique diceres, si considerationis oculum paululum adtolleres orbemque terrarum sine contentionis caecitate conspiceres in hominibus doctis atque indoctis, Graecis et barbaris, sapientibus et insipientibus, quibus se debitorem dicebat apostolus et Moysi et Christo simul credentem. si ergo non erat uerisimile, ut Iudaei Moysi et Christo pariter crederent. multo minus uerisimile est, ut orbis terrarum Moysi et Christo pariter credat. cum uero uideamus omnes gentes utrique credere et illius prophetiam cum euangelio huius conuenientem fide robustissima et celeberrima retinere, non ad aliquid inpossibile [*]( 28 cf. Rom. 1, 14. ) [*]( l dixerimus] dederimus C confiteatur LIGSb confitiatur (ti corr. ex te) M 2 euuangelio C 3 (11 et 17) mosi SG 4 et om. C euuangelii C 9 debemus 01 10 ipso b euuangelii C 11 testemoniis Z,1 12 tolletur LvSGMb 20 paululum (1 fin. ex r) C 22 grecis L 24 credent?ra (tem exp. et s superscr. m. 2) L 25 mosi S* 28 fidem LSG fide (m er.) M robustissimii et celeberrimi LSG )

473
gens una uocabatur, cum ei diceretur: si crederetis Moysi, crederetis et mihi, potiusque est miranda et uehementius arguenda duritia Iudaeorum, qui hoc non fecerunt, quod totum mundum fecisse conspicimus.

Nam quicquid dicis de sabbato et de circumcisione . carnis et de differentia ciborum aliam fuisse traditionem Moysi, aliud per Christum didicisse christianos. iam supra ostendimus, quia. sicut dicit apostolus, haec omnia figurae nostrae fuerunt. non ergo diuersa doctrina est, sed diuersum tempus. aliud enim erat, quo haec oportebat per figuratas prophetias praenuntiari, et aliud est, quo haec iam oportet per manifestam ueritatem redditamque adinpleri. sed quid mirum, si Iudaei carnaliter intellegentes sabbatum Christo, qui iam hoc spiritaliter insinuabat. repugnauerarit ? tu apostolo responde, si potes, qui uacationem ipsius diei umbram futuri esse testatur. sed si illi restiterunt Christo non intellegentes uerum sabbatum, uos ei nolite resistere et intellegite ueram innocentiam. nam eo ipso loco. ubi praecipue destructor sabbati putatur Iesus, cum discipuli eius per segetem transeuntes et esurientes uellerent spicas et ederent, innocentes eos dixit respondens Iudaeis: si sciretis, quid sit: misericordiam uolo quam sacrificium. numquam condemnassetis innocentes; magis enim esurientium misereri debuerunt, quia hoc illi coacti fame fecerunt. a uobis autem quisquis uulserit spicas, non ex traditione Christi, qui hanc innocentiam uocat, sed ex traditione Manichaei homicida deputatur. an forte misericordiam eisdem spicis exhibuerunt apostoli, ut inde membra dei manducando purgarent. sicut uestra fabula est? [*]( 8 I Cor. 10, 6 16 cf. Col. 2, 16 sq. 21 Matth. 12, 7 ) [*]( 3 iudeorum C 6 diffeijentia (s. d add. r) C lU quod LCb 11 ppnetias (in ras.) S est (add. 11l. 1) L quo] quod LCSMb 12 manifesta M 13 xpo (8. I.) S 15 uocationem SG 16 si om. SG 18 precipue L 19 segetes (s fin. in ras. m. 2) L 20 esurientes (ientes in ras. m. 2) L 21 respondent (8. t superscr. s) C 23 debuerunt misereri b 26 traditione (e s. I. add. m. 21 L an] hanc LSGMb 27 eiibuerunt C 28 menbra C mebra S )

474
uos ergo crudeles, qui hoc non facitis. sed uidelicet nouit Faustus destruere sabbatum, quia scit uirtutem dei semper atque infatigabiliter operari. illi hoc dicant, qui intellegunt deum sine temporali uoluntate uniuersa tempora facientem. hoc ad uos multum est. qui dei uestri requiem rebellatione gentis tenebrarum perhibetis excussam et hostium repentino inpetu perturbatam. an ex aeterno praeuidens hoc futurum numquam habuit requiem, quia numquam securus fuit. qui se cogitabat tam graue bellum cum tanta membrorum suorum labe damnoque gesturum ?

Ceterum illud sabbatum, quod inperite atque inpie deridetis, nisi et ipsum inter prophetias. quae de Christo scriptae sunt, haberet intellectum, non ei Christus sic adtestaretur. qui cum propria uoluntate, sicut ipse in eius laude posuisti, pateretur ideoque tempora passionis et resurrectionis suae haberet in potestate, id egit, ut caro eius in sepultura sabbato requiesceret ab omnibus operibus suis, ut tertio die resurgens, quem dominicum dicimus, qui post sabbatum numeratur octauus, etiam circumcisionem octaui diei ad se prophetandum pertinere declararet. quid enim significat circumcisio carnis? quid? nisi expoliationem mortalitatis. quam de carnali generatione portamus. propter hoc dicit apostolus: exuens se carnem principatus et potestates exemplauit fiducialiter, triumphans eos in semet ipso. quod enim dicit exuisse se carnem, eo loco carnem mortalitatem carnis intellegimus. secundum quam proprie corpus hoc caro nominatur. quae mortalitas proprie caro est appellata. quia in [*](23 Col. 2, 15 ) [*]( 3 intellegunt (u corr. ex a) S 5 reuelatione (m. er.) LllV' reuelationem SG 6 excussam (x 8. I. w. 2 add.) L 7 preuidens C 9 menbrorum GS 10 labe,dampnoque (, et p a m. 2) M damnåq; 81 12 prophetas L'SIM'O 13 scripta b attestaretur L2 14 propria (i s. I.) C 18 tercio G surgens SG 19 octauo die Lx octauidei M1 20 declaret S 21 quid i1 (exp. m. 2) 23 exuensse (pr. s. s. I.) G 24 fidutialiterC 25 exuisses G se om. S 26 (et 27) propnae L2SG proprię C 27 est om. CSG'JI appellata est b qui 81 )

475
illa resurrectionis inmortalitate non erit. propterea scriptum est: caro et sanguis regnum dei non possidebunt. de quibus uerbis soletis calumniari fidei nostrae, qua credimus huius corporis futuram resurrectionem, quae in ipso deo iam praecessit, dissimulantes ea, quae sequuntur; in quibus aperte apostolus quid dicat exponit. uolens enim ostendere, quid eo loco dixerit carnem, continuo subiecit: neque corruptio incorruptionem possidebit. hoc enim corpus, quod propter mortalitatem proprie caro nominatur, mutari dicit in resurrectione, ut iam non sit corruptibile atque mortale. quod ne putetur nostra suspicione dici, ipsa eius quae sequuntur uerba consulite. ecce, inquit, mysterium dico: omnes quidem resurgemus, non tamen omnes inmutabimur, in atomo, in ictu oculi, in nouissima tuba; canet enim tuba, et mortui resurgent incorrupti, et nos inmutabimur; oportet enim corruptibile hoc induere incorruptionem et mortale hoc induere inmortalitatem. ut ergo induatur inmortalitate, exuitur mortalitate. hoc est circumcisionis mysterium, quae octauo die fieri iussa est, et octauo die, id est dominica post sabbatum, iam in ueritate a domino inpleta. unde dicitur: exuens se carnem principatus et potestates exemplauit. per hanc enim mortalitatem nobis inuidae diabolicae potestates dominabantur; quas exemplasse dictus est, quia in se ipso capite nostro praebuit exemplum, quod in toto eius corpore, id est ecclesia ex diaboli potestate liberanda, in ultima resurrectione conplebitur. haec est fides [*]( 2 I Cor. 15, 50 sqq. 19 cf. Gen. 17, 12 V ) [*]( 1 inmortalitate Ll o secuntur G sequntur (q ex c corr. et u superscr. m. 2) 8 6 enim (s. l.) S ostendero (endere in ras.) L 9 dicit S' resurrectiong LKM 11 suspitione LS secuntur OSłO 12 inquid Z1 misterium S 13 resurgimus LtGł athomo CLSGM 14 ictu (u er.) M canet enim tuba om. SG 17 inmortalitatemXa-M 18 mortalite 0 misterium C 19 octauo (bis) (JiLl 20 dflo] do C 22 inuide C 25 gst (st 8. I. add. m. 2) L aecclesia C I diabolg 8 )
476
nostra. et quoniam, sicut testimonium propheticum Paulus conmemorat, iustus ex fide uiuit, haec est iustificatio nostra. mortuum quippe Christum et pagani credunt; resurrexisse autem Christum propria fides est christianorum. si enim confitearis, ait apostolus, in ore tuo, quia dominus est Iesus, et credideris in corde tuo, quia deus illum suscitauit a mortuis, saluus eris. quia'ergo ex ista resurrectionis fide iustificamur, ideo et illud de Christo apostolicum est, quia mortuus est propter delicta nostra et resurrexit propter iustificationem nostram. et quia ista resurrectio, quae credita nos iustificat, illa octaui diei circumcisione figurata est, propterea de ipso Abraham, cui primum tradita est, dicit apostolus: et signum accepit circumcisionis signaculum iustitiae fidei. ergo et istam circumcisionem inter alias figuras propheticas de Christo scripsit Moyses. de quo ipse dicit: de me enim ille scripsit. quod autem dicit dominus: uae uobis, scribae et pharisaei' hypocritae, qui circuitis mare et aridam facere unum proselytum; et cum feceritis eum, facitis eum filium gehennae duplo quam uos estis, non quia circumciditur, dixit. sed quod eorum mores imitatur, a quibus imitandis cohibet suos dicens: in cathedra Moysi sedent scribae et pharisaei: quae dicunt, facite, quae autem faciunt. facere nolite; dicunt enim, et non faciunt. in quibus dominicis uerbis utrumque debetis aduertere, et quantus honor delatus sit doctrinae Moysi, in cuius cathedra etiam mali sedentes bona docere cogebantur, et unde fieret proselytus filius gehennae, non scilicet a pharisaeis uerba legis audiendo, [*]( 2 Rom. 1, 17 Hab. 2. 4 4 Rom. 10, 9 9 Bom. 4, 25 13 Rom. 4, 11 16 Ioh. 5. 46 17 Matth. 23, 15 22 Matth. 23, 2 sq. ) [*]( 2 commerat L 8 et om. b 11 ista (s. I) S octaui LOx Eug. (ed. Kndll p. 288): octauę C2 octaua SGMb 14 iusticiae C 16 de quo ipse dicit om. SG 18 hypochitae C circumitis SGMb proselytum unum S 20 gehenne C 22 in cathedra] cathedri S kathedra G kathedrS M super cathedram (super tn. 2 s. 1) C cathedra l 27 proselitus C 28 gehenne C phariseis C )
477
sed eorum facta sectando. hoc ergo dici posset tunc proselyto circumciso, quod Paulus dicit: circumcisio quidem prodest, si legem custodias. quia uero ille in non custodienda lege pharisaeos imitabatur, fiebat filius gehennae; propterea, quantum arbitror, duplo quam illi, quia hoc neglegebat inplere, quod propria uoluntate susceperat, non ex Iudaeis natus, sed sponte Iudaeus factus.

Quid autem dicere uoluisti, sine respectu iniuriose, quod Moyses helluonis in modum disceptator sedet iubetque alia quidem abligurrii;i pro mundis, alia uero pro inmundis ne contingi quidem? cum ad helluonem hoc magis pertineat, ut nulla discernat, aut, si discernit, suauiora eligat. an hoc ideo dicis, ut inperitis continentia tua uelut ab ineunte aetate miranda uideatur quasi nescientis uel iam obliti, quanto iucundius sapiat porcina quam ueruecina? sed quia et ista Moyses figuris propheticis de Christo scripsit in animalium carnibus significans homines uel incorporandos Christi corpori, quod est ecclesia, uel respuendos, uos quoque inter inmunda figurauit, qui proptera fidei catholicae non conuenitis, quia nec ruminatis uerbum sapientiae et duo testamenta, uetus et nouum, non concorditer distinguentes tamquam geminam ungulam non habetis. quis autem ferat te quoque Adimanti uestri fallaciam non puduisse sectari?

Dicis enim et tu "Christum sic docuisse ciborum indifferentiam, ut a suis quidem discipulis omnes carnes penitus remoueret, saecularibus uero uulgo concederet omnia, quae possent edi, atque [*](2 Rom. 2, 25 ) [*]( 1 proselito C 2 prode est L 4 phariseos S gehenne C1 5 qui S neglegebat Ll 10 iubetquą.e L2 abligurriri (li ex lu) L abliguriri b 11 nec LSMG 14 nelut (d in t corr. m. 1) S 15 obliquanto SlGl obliquantis (i in ras.) S*G2 iocundius L7CSGMb uerbecina LlCSMG 16 prophętlcis C 19 immunda* (s uid. er.) M immQdos b conuenientis Lt 22 ferret (m. 1 corr. in ferat) C 23 adimanthi LCGM fallatiam CG 27 edi (s. \.) S aedi LIMO )

478
adseueraret, quod eos nihil in os intrans pollueret, quia quae de ore inprudenter procedunt, ea sola sunt, quae polluant hominem." haec uerba tua sunt tanto inpudentiore, quanto apertiore mendacio deprompta et expressa. primo quia secundum Christi sententiam si ea sola polluunt hominem, quae mala ex ore procedunt, cur et discipulos Christi non ea sola polluerunt, ut eos tamquam ab inmundis carnibus esset necesse prohiberi? an saeculares homines non polluuntur his, quae in os intrant, sed his, quae ex ore exeunt? ergo munitiores sunt aduersus inmunditiam quam sancti, si sanctos et ea, quae intrant. et ea, quae exeunt, possunt inquinare. uellem autem mihi isti dicerent: quid manducabat et bibebat Christus, qui in conparatione Iohannis non manducantis neque bibentis se dixit manducantem et bibentem ? cum enim argueret peruersitatem hominum utrobique calumnias inquirentium, uenit. inquit, Iohannes non manducans neque bibens, et dicunt: daemonium habet; uenit filius hominis manducans et bibens, et dicunt: ecce homo uorax et uinaria. amicus publicanorum et peccatorum. et Iohannis quidem escam ac potum nouimus; non enim dictum est, quod omnino non biberet, sed quod uinum et siceram non biberet: bibebat ergo aquam. cibus autem eius non omnino nullus erat, sed locustae et mel siluestre. unde ergo dictus est "non manducans neque bibens," nisi quia illo uictu. quo Iudaei utebantur. ille non utebatur? hoc ergo dominus nisi uteretur, [*](15 Matth. 11, 18 sq. 21 cf. Luc. 1. 15 23 cf. Matth. 3, 4 ) [*]( 1 eos] eos (s s. I.) S in (s. I. a m. 1) L *os (e er.) L eos (e in ras.) P 2 impudenter b procedent C 3 inprndentiore C inprudentiore LPSMG 4 mendatio CSM deprompta (p s. I.) C n uJ expressa primo (ita iunct.) b qui S 6 quur L discipuli (sup. i a m. 1 os) L 9 mundiores CLb, (in marg. w. rec. munitiores) (' 10 inmundiciam C 11 et ea quae exeunt om. C 16 iohannis JP1 17 demonium C 18 uerax S uinaria LPMb uinarius CS* C1 19 iohannes L'SIG 20 aescam L acJ et SMG 21 quod (s. I.) S 23 siluestre Sb siluestrae LG dictum L 24 quod Lx )
479
non in eius conparatione "manducans bibensque" diceretur. an forte ideo, quia pane et oleribus dominus uescebatur, quibus Iohannes non uescebatur? mirum si non manducans dicitur, qui locustas et mel comedit, et manducans dicitur. qui pane atque olere contentus est. sed de cibis suspicamini, quicquid uultis: certe bibens et uinaria non diceretur, nisi uinum biberet. cur ergo et hoc uos inmundum putatis ? neque enim haec propter continentiam disciplinamque domandi corporis tangere prohibetis, sed quod inmunda sint; nam ea sordes et fel gentis tenebrarum esse perhibetis contra apostolum dicentem: omnia munda mundis. ecce qui audent dicere Christum indifferentiae ciborum magistrum, discipulos tamen suos ab his prohibuisse, quae inmunda ipsi putant. ostendite, ubi ista a discipulis suis remouerit, fallaces, inprobi; uerumtamen dei uindicis prouidentia ita caecati, ut etiam commoneatis nos, unde conuincamini. non uim patior ab animo meo. nisi totum ipsum euangelii capitulum, quod iste aduersum Moysen obponere uoluit, inspiciendum inseruero, ut ibi uideamus, quam falsum sit, quod prior Adimantus et modo Faustus dixit dominum Iesum a discipulis suis carnes uescendas remouisse easque uulgo saecularibus concessisse. nempe cum respondisset calumniantibus, quod non lotis manibus manducarent, ita sequitur euangelium: et conuocatis turbis ait illis: audite et intellegite. non quod intrat in os, communicat hominem, sed quod procedit de ore communicat hominem. tunc accedentes discipuli dixerunt ad eum: scis, quod pharisaei audito hoc [*](11 Tit. 1, 15 28 Matth. 15, 10 sqq. ) [*]( 1 conparationem C 2 holeribus CSGM2 bescebantur Ml 5 holere CSGM1 contSptus 01 cybis C 6 uinarius SMG uinari'** ('a m. rec.) C 7 quur L 9 perhibetis X1 10 perhibentis (exp, m. 2) L 11 audent (en in ras.) C 12 ciuorum M1 14 ostende HPSGM a om. CMSG 15 cecati C 16 nonj nam MLSGb pacior C 19 adimanthus LCSG 21 secularibus C 23 conuocatis (ris 8. I. a m. 1) S 25 qd (in marg. m. 1) C procedit C 27 hoc om. L'SG )
480
uerbo scandalizati sunt? hic certe a discipulis conpellatus debuit eos. sicut isti uolunt, proprie docere ab omnibus carnibus abstinendum, ut illud, quod supra dixit: non quod intrat in os, communicat hominem. sed quod procedit de ore. turbis dixisse uideretur. sequatur ergo euangelista et dicat. quid iam non turbis, sed discipulis responderit dominus. at ille respondens ait: omnis plantatio, quam non plantauit pater meus caelestis. e.radicabitur. sinite illos, caeci sunt duces caecorum. caecus autem si caecum ducat. ambo cadent in foueam. hoc utique ideo, quia traditiones suas uolentes statuere mandata dei non intellegebant. sed nondum quaesierant discipuli a magistro. quomodo ipsi, quod turbis dixerat, accipere deberent. ecce et hoc fit; nam contexit euangelista et dicit: respondens autem Petrus ait illi: narra nobis parabolam istam. hinc intellegimus Petrum putasse non proprie. nec aperte dominum locutum fuisse, cum diceret: non quod intrat in os, communicat hominem, sed quod procedit de ore, sed. ut solet, obscuritate parabolae aliquid significare uoluisse. uideamus ergo. utrum iam secretius discipulis interrogantibus.hoc dicat. quod Manichaei uolunt, inmundas esse omnes carnes nec eos aliquid earum debere contingere. quid ? quod exprobrat. quod apertam suam locutionem nondum intellexerint et proprie dictum parabolam putent. sic enim sequitur: at ille dixit: adhuc et uos insipientes estis et non intellegitis, quia omne, quod in os intrat, in uentrem uadit et in latrinam emittitur; quae autem procedunt ex ore, de corde exeunt, illa communicant hominem? nam de corde exeunt cogitationes malae, homicidia, adulteria, fornicationes, furta. falsa testimonia, blasphemiae; [*]( 2 propri*e (a er.) S propriae LG propriae MC 4 procadit C 5 uideretur (re s. I.) S 9 et duces b caecorQ ! C 10 cecum C ambo in fou. cad. b 12 quesierant C 13 ecce/'/ doca (d er; d et c s. I. add. m. 2) Leece-fit (er.) M 15 intellegimus L' 16 (et 23) propriae L2 21 manichei SG 22 exprobat S 23 propria C 28 exe*unt C illa] et illa M )
481
haec sunt. quae communicant hominem; non lotis autem manibus manducare non communicat hominem.

Certe iam manifestata fallacia connicta discedit; certe iam clarum est non aliud de hac re turbas, aliud secreto discipulos dominum docuisse; certe sine dubitatione perspicitur Manichaeos potius esse mendaces atque fallaces, non Moysen, non Christum. non testamenti utriusque doctrinam ibi figuratam. hic reuelatam. ibi prophetatam, hic praesentatam. quomodo ergo nihil eorum catholicos seruare putant, quae Moyses scripsit, cum omnia prorsus obseruent, non iam in figuris, sed in eis rebus, quas illae figurae significando praenuntiarunt? neque enim, si aliud tempus esset scribendi, aliud legendi, recte diceremus scripturam illam non obseruare lectorem, quia et ipse characteres illos non faceret. cum illae fuissent figurae sonorum, ille autem iam sonos ipsos expromeret, illarum tamen figurarum non formatione occupatus, sed inspectione commonitus. ideo autem Iudaei Christo non credebant, quia nec illa, quae Moyses non figurate, sed aperte praeceperat, obseruabant. unde illis dicit: decimatis mentam et cyminum et relinquitis grauiora legis. misericordiam et iudicium liquantes culicem, camelum autem gluttientes: haec oportebat facere, illa autem non omittere. unde est et illud. quod traditionibus docebant, quomodo infirmaretur praeceptum dei, quo deferri honorem parentibus iusserat; propter quam superbiam et iniquitatem excaecari meruerunt, ut cetera non intellegerent, quia ea, quae intellegebant, inpie contemnebant. [*]( 19 Matth. 28, 23 sq. ) [*]( 2 autem om. C communicant (exp. m. 2) L 4 hac (h s. l. a m. 1) L hac de re C 5 certe inc. cap. 32 in b 8 praesentatft* C 10 obseraentur C 11 ille SG praenuntiarunt significando C 12 aut legendi SG 14 et om. SMG caracteres LCSGM ille b sonorum figurae S 17 comy munitus SGJJf 18 moses S figuratae L7 figuratę C 19 obseruabaf Cl mentam L mentem ClGl ciminum Cb cynimum G cinimum 81 21 li* quantes (n semier.) S linquantes (a ex e) G gluttentes SG glutientes CMb 25 ininquitatem S excecari C 26 cętera C que S 27 impię L ) [*]( XXV AUIr. sect. 6. ) [*]( 81 )

482

Uidesne, quam tibi non dicam: si christianus es. crede dicenti Christo, quia de se scripsit Moyses; quod si non credis. christianus non es. ipse quippe uideris. quid de te sentias, qui te ut gentilem uel Iudaeum doceri de Christo expetis; ego tamen neque hoc defugi et omnes tibi aditus erroris, quantum potui, clausi. nec illud siui patere praecipitium, qua uos caeci mittitis dicentes falsa esse in euangelio, sicubi uestra haeresis exitum non inuenerit, ut uobis nihil remaneat, quo redire possitis. unde Christo credatis, ubi uobis haec uox pestilentiae non possit obponi. quin etiam sic te doceri cupis ut christianum Thomam, quem Christus de se dubitantem non est aspernatus. sed quo animi eius uulneribus mederetur, corporis sui cicatrices ostendit. haec uerba tua sunt. bene, quod sic te doceri exigis. quam enim uerebar, ne hoc quoque in euangelio falsum esse contenderes! crede ergo cicatricibus Christi, quia si cicatrices illae uerae erant, uera etiam illa uulnera fuerant, nec uera uulnera nisi uera caro habere potuisset: hoc uerum totum uestrum euertit errorem. porro si Christus falsas cicatrice dubitanti discipulo demonstrauit, et ipsum fallacem dicis ita docentem et te falli cupis ita discentem. sed quia falli nemo est qui uelit, fallere autem multi uolunt, magis te uelle intellego quasi exemplo Christi fallaciter docere quam exemplo Thomae fallaciter discere. proinde si credis. quod falsis cicatricibus Christus fefellerit dubitantem, te quis uelit credere docentem, ac non potius cauere fallentem? at si ille discipulus ueras cicatrices tetigit Christi, ueram confiteri cogeris et carnem Christi. ita Manichaeus non permanebis, si sic credis ut Thomas; infidelis autem remanebis, si nec sic credis ut Thomas. [*](29 cf. Ioh. 20, 27 sq. ) [*]( 1 quamquam b n s. 1. S 5 tibi (8. I.) S 6 siui] sibi PlLMGlb patgre S precipitium C 8 heresis LG 9 possetis L{S{VtG 17 ille uere S illae uere M illg uere L 21 falle GS* dicentem LlPSGMb 22 **est (pot er.) L magiste M' te om. SG 27 cicatrices (8. 1. m. 2) C 29 sic (c m. rec. superscr.) C )

483