Contra epistulam fundamenti

Unum uerum deum omnipotentem, ex quo omnia, per quem omnia. in quo omnia, et rogaui et rogo, ut in refellenda et reuincenda haeresi uestra, Manichaei. cui et uos fortasse inprudentius quam malitiosius adhaesistis, det mihi mentem pacatam atque tranquillam et magis de uestra correctione quam de subuersione cogitantem. quamquam enim dominus per suos seruos regna subuertat erroris, ipsos tamen homines, in quantum homines sunt, emendandos esse potius quam perdendos iubet. et quicquid diuinitus ante illud ultimum iudicium uindicatur, siue per inprobos siue per iustos siue per nescientes siue per scientes siue occulte siue palam: non ad interitum hominum, sed ad medicinam ualere credendum est; quam qui respuerint, extremo subplicio praeparantur. quapropter cum in hac uniuersitate rerum alia sint, quae ualent ad corporalem uindictam, sicut ignis et uenenum et morbus et cetera huiusmodi, alia, quibus apud se ipsum non molestiis corporis sui, sed cupiditatum suarum laqueisan imus puniatur, sicut est damnum, exilium, orbitas, contumelia et his similia; quaedam uero non sint cruciamenta, sed quasi fomenta [*]( ci 2 Anreli augustini/ad interrogata sim/pliani (ci a. m. 1) lib. II explicit incipit aduersus epis. quae.. (2 litt. er.) funda/menti dicitur ddira mentis plenam/manichei (litt. uncial.) fol. 49 P Incipit contra epistulam fundamenti manicheorum (lift. uncial.) fol. 30 H. Incipit (om. T) liber/ sci (om. B) aurelii (om. TL) augustini eontra epistolam fundamenti (om. JR) manicheorum (manichei B, om. L) fol. 178 TR fol. 105 L m 4 per quem omnia om. P 6 heresis (corr. m. 1) P manichei i C pro ae semper) T et om. SV 7 imprutentius S maletiosius S tetS 9 supuersione T 12 quidquid (sic semper) P ultimum illud b 13 improbosJP 14 g$scientes V occuItaeP 16 supplicio P K H 17 quumP 19 semetipsum b molestia V 20 cupiditatem JP alaqueis t 21 sicuti HTSVb contumelias P hiis (sic ubique) V 22 sunt Vb ) [*]( XXV. Aug. Mct. 6. ) [*]( 13 )

Illi in uos saeuiant. qui nesciunt, cum quo labore uerum inueniatur et quam difficile caueantur errores; illi in uos saeuiant, qui nesciunt, quam rarum et arduum sit carnalia phantasmata piae mentis serenitate superare; illi in uos saeuiant, qui nesciunt, cum quanta difficultate sanetur oculus interioris hominis, ut possit intueri solem suum — non istum, quem colitis caelesti corpore, oculis carneis et hominum et pecorum fulgentem atque radiantem, sed illum, de quo dictum est per prophetam: ortus est mihi iustitiae sol, et de quo dictum est in euangelio: erat lumen uerum, quod inluminat omnem hominem uenientem in hunc mundum —: illi in uos saeuiant, qui nesciunt, quibus suspiriis et gemitibus fiat. ut ex quantulacumque parte possit intellegi deus; postremo illi in uos saeuiant, qui numquam tali errore decepti sunt, quali uos deceptos uident. [*]( 8 II Tim. 2, 24 sq. 21 Mal. 4, 2 22 Ioh. 1, 9 ) [*]( 1 et lenimenta (in ras. ta s. I.) H, om. TVLb exhortationes HVS 2 talia HTRSVLb omnium horum V 3 etiam] illa P ętiam T 4 autem om. VLT 5 additum V 7 beneuole R beniuoleque hortando VLb 8 scribtum PH 10 patientem in MM. JP 11 nrS partes has V partes] om.L etpetereb 12 aipetentibus V 13 seuiantPl\' 15 seuiantP, (t 8. I.) T 16 pi§q ; (pie 8. 1.) V seuiant P 19 post quem add. uos ed. Maurina et pecorum om V 20 dictum] dictum (in ras. corr. ex scriptumJ H scriptum ReSVLb, (s. I.) T 21 sol iusticie T 23 mundum] mod\' V 2h in uos illi b numquam] nullo VLb 27 uident] uolentP )

Ego autem. qui diu multumque iactatus tandem respicere potui, quid sit illa sinceritas, quae sine inanis fabulae narratione percipitur; qui uanas imaginationes animi mei uariis opinionibus erroribusque conlectas uix miser merui domino opitulante conuincere: qui me ad detergendam caliginem mentis tam tarde clementissimo medico uocanti blandientique subieci; qui diu fleui, ut incommutabilis et inmaculabilis substantia concinentibus diuinis libris sese mihi persuadere intrinsecus dignaretur; qui denique omnia illa figmenta, quae uos diuturna consuetudine inplicatos et constrictos tenent, et quaesiui curiose et adtente audiui et temere credidi et instanter, quibus potui, persuasi et aduersus alios pertinaciter animoseque defendi: saeuire in uos omnino non possum, quos sicut me ipsum illo tempore ita nunc debeo sustinere et tanta patientia uobiscum agere. quanta mecum egerunt proximi mei, cum in uestro dogmate rabiosus et caecus errarem.

Ut autem facilius mitescatis et non inimico animo uobisque pernicioso mihi aduersemini, illud quouis iudice inpetrare me oportet a uobis, ut ex utraque parte omnis adrogantia deponatur. nemo nostrum dicat iam se inuenisse ueritatem; sic eam quaeramus, quasi ab utrisque nesciatur. ita enim diligenter et concorditer quaeri poterit, si nulla temeraria praesumptione inuenta et cognita esse credatur. aut si hoc a uobis inpetrare non possum, saltem illud concedite, ut uos tamquam incognitos nunc primum audiam, nunc primum discutiam. iustum puto esse, quod postulo, hac sane lege [*]( 1 tandem] un: tandem T 2 inanis (is s. l. a m. 1) T 3 imagines T 4 que om. V collectas P Pfltyi merui V 8 continentibus V 10 consuetudo H implicatos P curiosae H 11 attendpte V attente P 12 animosaque T 13 quos] quod H 14 pacientia T 16 docmate P 17 ut inimico b animo om. b 18 spernicioso V illud om. TRVLb iudicem P impetrare P impetrari SCTR me impetrare b 19 a nobis oportet TSC oportet om. L a] et a T arrogantia P 22 praesumtione P 23 creditur HT ante hoc add. H et aut ex 24 impetrare P, om. L possumus HTCSVRb ) [*]( 13* )

In catholica enim ecclesia, ut omittam sincerissimam sapientiam, ad cuius cognitionem pauci spiritales in hac uita perueniunt, ut eam ex minima quidem parte, quia homines sunt, sed tamen sine dubitatione cognoscant — ceteram quippe turbam non intellegendi uiuacitas, sed credendi simplicitas tutissimam facit — ut ergo hanc omittam sapientiam, quam in ecclesia esse catholica non creditis. multa sunt alia, quae in eius gremio me iustissime teneant. tenet consensio populorum atque gentium; tenet auctoritas miraculis inchoata, spe nutrita, caritate aucta, uetustate firmata; tenet ab ipsa sede Petri apostoli, cui pascendas oues suas post resurrectionem dominus commendauit, usque ad praesentem episcopatum successio sacerdotum; tenet postremo ipsum catholicae nomen. quod non sine causa inter tam multas haereses sic ista ecclesia sola obtinuit. ut cum omnes haeretici se catholicos dici uelint, quaerenti tamen alicui peregrino, ubi ad catholicam conueniatur, nullus haereticorum uel basilicam suam uel domum audeat ostendere. ista ergo tot et tanta nominis christiani carissima uincula recte hominem tenent credentem in catholica ecclesia, etiamsi propter nostrae intellegentiae tarditatem uel uitae meritum ueritas nondum se apertissime ostendat. apud uos autem, ubi nihil horum est, quod me inuitet ac teneat, sola personat pollicitatio ueritatis: quae quidem [*]( 1 manichei PH 5 pauci (s er.) H pauca Tl 6 eum L parte quidem V quia (s. I. uel qua) R 9 facit] tenet V ergo (8. I.) H omittam hanc T 11 consentio V confessio (s. l. uel consensio) JR 13 aucta uetustate om. P aucta s. I. T firmata (pr. a s. l.) T 15 episcopatum (um s. I.) T 16 postremo] proximum H postremll T 17 hereaes PHT 18 optinuit HV 19 peregrino alicui HTCSVb 20 perueniatur P heretichorum Phereticorum HT 21 audet HP tanti T christiani nõi. b 22 clarissima (1 s. I. a m. 2) H clarissima VSCL 1 aut tenent (em er.) H 24 apertisaim*e (a er.) H 25 aput P 26 ac B ueritatis pollicitatio Vb )

Uideamus igitur, quid me doceat Manichaeus, et potissimum illum consideremus librum, quem Fundamenti epistulam dicitis, ubi totum paene, quod creditis, continetur. ipsa enim nobis illo tempore miseris quando lecta est, inluminati dicebamur a uobis. certe sic incipit: Manichaeus apostolus

Iesu Christi prouidentia dei patris. haec sunt salubria uerba de perenni ac uiuo fonte. iam cum bona patientia, si placet, adtendite, quid quaeram. non credo esse istum apostolum Christi. quaeso, ne suscenseatis et male dicere incipiatis. nostis enim me statuisse nihil a uobis prolatum temere credere. quaero ergo, quis sit iste Manichaeus. respondebitis: apostolus Christi. non credo; quid iam dicas aut facias, non habebis. promittebas enim scientiam ueritatis, et nunc quod nescio cogis, ut credam. euangelium mihi fortasse lecturus es et inde Manichaei personam temptabis adserere. si ergo inuenires aliquem, qui euangelio nondum credit, quid faceres dicenti tibi: non credo? ego uero euangelio non crederem, nisi me catholicae ecclesiae conmoueret auctoritas.I quibus ergo obtemperaui dicentibus: crede euangelio, cur eis non obtemperem dicentibus mihi: noli credere Manichaeis ? elige, quid uelis. si dixeris: crede catholicis, ipsi me monent, ut nullam fidem adcommodem uobis; quapropter non possum [*]( 1 dubio T 2 pmonenda (s. I. i pponenda) H omnibus illis b 3 et non] nec T 5 religionis HTHCSVLb 6 K H toceat Y manicheus (e pro ae semper) PH 7 quam HLb 9 inluminati] uo inclinati TLb inclinatis V dicentibus V dicebamus 6 10 a uobis] ab$is (corr. tn 1) P amen b 12 perhenni VT 13 attendite P istum esseHCb 16quero T quial qui (d er.) H iste] ille b 18 fatias V promittebat V 19 fortasse mihi b 20 temtabis P tentabis Hb asserere P 21 inuenires (s s. I. a m. 1) H inuenirem b 23 commoueret P cõmoneret b 24 credite b quur P 26 quid (i corr. ex o) H ipsi (corr. ex ipse) H mouent T 27 accomodem P )

Quaero enim, cur epistulae huius principium sit: Manichaeus apostolus Iesu Christi, et non sit: paracletus apostolus Iesu Christi. si autem missus a Christo paracletus Manichaeum misit, cur lego: Manichaeus apostolus Iesu Christi, et non potius: Manichaeus apostolus paracleti? si dicis ipsum esse Christum, qui est etiam spiritus sanctus, contradicis ipsi scripturae, ubi dominus ait: et alium paracletum mittam uobis. si autem ideo Christi nomen recte positum putas, non quia ipse est Christus, qui et paracletus, sed quia eiusdem sunt ambo substantiae, id est. non quia unus est, sed quia unum sunt, poterat et Paulus dicere: Paulus apostolus dei patris, quia dixit dominus: ego et pater unum sumus. nusquam hoc dicit, sed nec quisquam apostolorum patris se apostolum scribit. quid sibi ergo uult ista nouitas ? nonne uobis uidetur nescio quam redolere fallaciam ? certe si nihil interesse arbitratus est, cur non uarie in aliis epistulis apostolum Christi se nominat, in aliis paracleti? sed [*]( 4 cf. Act. 9 16 Ioh. 14, 16 21 Ioh. 10, 30 ) [*]( 2 scribturam P mihi similiter Y 8 libro etiam HCVS 4 hytOtt storiam Y 6 aliaquolibro (corr. m. 1) P iam me HTCSV an] lam b 8 quot] quod P 9 et] me T roanicheo H 10 quur P 12 li-potius w. 14 om. T si-misit (ita ras.) H 18 manicheum H 14 paracliti T 15 dices H 16 scribturae H scripturae ipsi T paraditum T (i pro e semper) 17 christi nothe ideo b 19 quia non b 22 numquam P dicitur V 28 apostolum se b 25 nihil (corr. ex nil m. 2) H quur P 26 epistulis (u in ras.) H )

Sed tamen quaero, cum pater et filius et spiritus sanctus nobis etiam confitentibus non dispari natura copulentur, cur hominem susceptum ab spiritu sancto Manichaeum non putatis turpe natum ex utroque sexu praedicare, hominem autem susceptum ab unigenita sapientia dei natum de uirgine credere formidatis? si caro humana, si concubitus uiri, si uterus mulieris non potuit inquinare spiritum sanctum, quomodo potuit uirginis uterus inquinare dei sapientiam? Manichaeus ergo iste, qui sancto spiritu et euangelica lectione gloriatur. necesse est uobis concedat aut missum se esse a sancto spiritu aut susceptum. si missus est, paracleti se apostolum dicat; si susceptus, concedat ei hominem matrem, quem suscepit unigenitus filius dei, si ei, quem suscepit spiritus sanctus, concedit et patrem. credat uirginitate Mariae uerbum dei non [*]( 1 quotiescumqueHVOSb 3 hereticorumPS impulitP 4u$ll$tuellet2ir H dei filio b quem T 8 ipse om. V illo om. T 9 appareret P ab] a HTCSVb 11 ut iam] etiam P utinam H iam om. VLT quum P cum iam audiuim\' b 13 audatia T 15 K H quero T qufl P 16 copuletur P quur P 17 putat T 22 uterus uir. ginis VHCSb sapientiam dei V 23 post qui add. de HTCSVb apiritu sancto b 24 nobis T spiritu sancto SVCb 25 paracliti V 26 Busceptus est b homini TSVCLb 27 dei <m. HTCSVb 28 concedat b uirginitati P )

Nam quod addidit dicens: prouidentia dei patris, quid aliud ambiuit Iesu Christo nominato. cuius se dicit apostolum, et deo patre, cuius prouidentia missum se dicit a filio, nisi ut spiritum sanctum ipsum esse tertium crederemus? sic enim scribit: Manichaeus apostolus Iesu Christi prouidentia dei patris. spiritus sanctus nominatus non est, qui maxime debuit ab eo nominari, qui nobis apostolatum suum paracleti promissione commendat, ut euangelica auctoritate inperitos premat. quod cum a uobis quaeritur, respondetis utique Manichaeo apostolo nominato sanctum spiritum paracletum nominari, quia in ipso uenire dignatus est. quaero ergo, sicut superius dicebam, quare exhorreatis, cum dicit [*]( 1 spiritum sanctum H T C SVLb 3 post utero 3 litt. eras. T 4 a STCSVb 5 procreatum V quum P 6 post timeatis add. T dicere I l 9 quur P 10 gentilia (corr. m. 1) P genetalia V post genitalia add. ita T, (8. I.) R 12 immaculatam P sincerissimamque T 14 affirmet P nichil V optinere P 17 ambibit P quuins P 18 apostolum in ras.) H quuius P 19 tertium esse b 21 prouidentia (ui 8. I.) H 22 debuit] destitit HT ę.ąęQ ab eo V 23 commendant V 24 imperitos P premat imperitos V pmat T quum P responditis P 25 nominato (to 8. I.) T spiritum sanctum SCVTb 26 K H 27 exhorreatis (h 8. I.) H )

Fortasse dicas mihi: quando ergo uenit a domino promissus paracletus? hic ego si non haberem aliud. quod crederem, facilius eum adhuc uenturum expectarem quam per Manichaeum uenisse concederem. nunc uero cum in actibus apostolorum manifestissime sancti spiritus praedicetur aduentus, quae me necessitas cogit haereticis tam periculose et tam facile credere? in libro enim memorato sic scriptum est: primum quidem sermonem fecimus de omnibus. o Theophile, quae coepit Iesus facere et docere in die, qua apostolos elegit per spiritum sanctum et praecepit praedicare euangelium. quibus praebuit se uiuum post passionem in multis argumentis dierum, uisus est eis per dies quadraginta et docens de regno dei, quomodo conuersatus sit cum illis et praeceperit eis, ne discederent ab Hierosolymis, sed sustinerent pollicitationem patris, quam audistis, inquit ex ore meo\' quoniam Iohannes quidem baptizauit aqua, uos autem spiritu sancto incipietis baptizari: quem et accepturi estis non post multos dies istos usque ad pentecosten. illi quidem cum uenissent, interrogabant eum dicentes: domine, si hoc in tempore repraesentaberis, [*](12 Act. 1. 1 sqq. ) [*]( 1 solempnitas VT 2 pro om. SVCL per b frequentabatur (abatur in ras.) H 4 festum (u sup. e) H cĮę(>ę"(>"ţ esse solebat V 5 K H uenit (T m ras.) H 8 concedere T 9 praedicetur (prae s. I. a m. 2) T 10 hereticis HP 11 scribtum P 12 Capitulum add. a m. 2 ante primum T feciHTCSVLb teophile T theofile P 13 ihs xpa F post docere 2 litt. eras. T 14 elegit apostoloa T 15 se ipsQ b 17 post dei add. et HTVCSb 18 sit] est V praecepit V 19 hierosolimis H ierosolym\'itanis V iherosolimis T 20 inquid H 22 baptizare Tb et incipietis accepturi V 24 quam P conuenientes b (in marg. al. cum conuenissent) 25 in hoc T representaueris H representabis b )

Clarificatio enim domini nostri apud homines resurrectio est a mortuis et in caelum ascensio. scriptum est autem in ipso euangelio xaxa \'IcorivvTjv: spiritus autem nondum erat datus, quia Iesus nondum erat clarificatus. si ergo propterea nondum erat datus, quia Iesus nondum erat clarificatus, clarificato Iesu necessario statim datus est. et propter ipsam geminam clarificationem, secundum hominem et secundum deum, bis datus est etiam spiritus sanctus: semel, postquam resurrexit a mortuis, cum insufflauit in faciem discipulorum dicens: accipite spiritum sanctum; et iterum, [*](19 Ioh. 7, 39 26 Ioh. 20, 22 ) [*](1 et aaiam T post asiam add. et HVTCb frygiam P phrigiam T pamphiliam PT egyptum H 2 regionem HVTb cirenen T quirenen P 8 ante incolae add. etHVTb 4 illos] eos V 5 hesitabant PH 7 hii HV honerati V 9 scribtoris HP quur P 11 spiritum sanctum TSCVR 12 populis (i in ras.) H posteris (pr. s 8. I.) H 14 quum P 15 ueris] uiria HT spiritum sanctum V manifeste missum] manifestissimum (ma 8. I.) HT 16 relinquatur b 17 nostri iesu christi b aput P 19 cata iohannê lib., b (in mg. al. secundum ioh.) 22 clarificato] clarificatio P Iesu om. P statim necessario V 24 bis etia datuR 6 b 25 quum P insuflauit P )

Haec sunt, inquit, salubria uerba ex perenni ac uiuo fonte; quae qui audierit et isdem primum crediderit, deinde, quae insinuant. custodierit, numquam erit morti obnoxius, uerum aeterna et gloriosa uita fruetur. nam profecto beatus est iudicandus, qui hac diuina instructus cognitione fuerit, per quam liberatus in sempiterna uita permanebit. et haec, ut uidetis, pollicitatio est, nondum exhibitio ueritatis: et uos quoque animaduertere facillime potestis isto uelamine quoslibet errores fucari posse, ut inperitorum animis per ornatam ianuam latenter inrepant. si enim diceret: haec sunt pestifera uerba ex uenenoso fonte; quae qui audierit et isdem primum crediderit, [*](1 transactis (corr. ex tractatis) V 4 interspiritales H 5 ante sed K H a (s. l.) H disceda b 6 ego uos HVTb 12 aut] autem S uestros libros oSs b 13 non (s. l.) H 14 arrogantia P imponatur P 15 exibeatur P 16 lumine Z\'1 17 posteriora (in rtU.) T 18 inquid H perhenni fonte ac uiuo T 19 isdem TPH hiadem Vb 21 uerOetift b 25 exibitio P 26 animaduertite P facillime om. P 27 fugari 2\' imperitiorumHiinperitorum P animis] armisP 29 hisdeni T )

Pax. inquit, dei inuisibilis et ueritatis notitia sit cum fratribus sanctis et carissimis, qui mandatis caelestibus credunt pariter atque deseruiunt. ita sit, ut dicit. nam et ista benigna et acceptissima optatio est. tantum meminerimus haec et a bonis doctoribus et a deceptoribus posse dici. itaque si nulla nisi talia diceret, omnibus legendum et amplectendum esse concederem. nec illa, quae ad hoc sequuntur, inprobauerim; adiungit enim: sed et dextera luminis tueatur et eripiat uos ab omni incursione maligna et a laqueis mundi. et omnino quicquid in huius epistulae principio scriptum est, donec ueniatur ad causam, nolo reprehendere, ne in rebus minoribus multum operis consumatur. iam ergo euidentissimam pollicitationem hominis uideamus.

De eo igitur, inquit, frater dilectissime Pattici, [*]( 1 nonquam V 2 pęllali T penali V erumpnosa V erumnosa T afficietur P 3 implicatus P imperitia P 4 demersus om. b 5 ergo hoc] haec ergo H hoc ergo TR uerum diceret (in marg.) V Ii sed etia b 7 in quorum manus b cocitaret T 10 igitur b 11 inquid H noticia T 12 k\'mis T 13 credunt caelestibus Vb sit ut] sicut V L 16 dici posse b 18 adhocj adhuc HVTCSb secuntur H 19 incursatione HTVCSLb 20 atque b et ante omnino add. m. rec.) H, om. TRVCLb quippe quicquid b 21 scribtum PH 22 repraehendere PT 23 operae HTMVSCLb consumamus HVCSLb Csumamns T 25 de] te V inquid H dilectissime frater b Pattici quod] audisti ne quod H audistime quod T audistine quod R audisti de quo VSLb audatius (auditias ?) audisti de quo C )

Unde si tibi uidetur, inquit, ausculta prius, quae fuerint ante constitutionem mundi et quo pacto proelium sit agitatum, ut possis luminis seiungere naturam ac tenebrarum. iam incredibilia et omnino falsa proposuit. quis enim credat ante constitutionem mundi ullum proelium fuisse commissum? et tamen si esset credibile, modo nos non credere. sed cognoscere uelimus. nam qui dicit [*]( 2 sit] om. VL est b adeae P eue V 3 idem PTRY, om. b prolati % jH 5 relationibusque V,b (in marg.) 6 ut ueritas b (post. ut om.) 9 adeae P 10 manifeste b nonquam V 13 si om. VL 15 istud] ista P dubitatiog et ambig. b 17 eandem] eam HTVCSLb 19 euidentissime et certissime Tb 24 fuerunt b piium HT 26 omnino post incredibilia R et om. HVLCS falsa omnino b 27 proponjtR creditb 2sesset est TSCVJtb 29 uelimus] xiemvansHTCSVLb )

Haec quippe, inquit, in exordio fuerunt duae \'Śubstantiae a se diuisae. et luminis quidem impe* rium tenebat deus pater in sua sancta stirpe perpetuus, in uirtute magnificus, natura ipsa uerus, aeternitate propria semper exultans, continens apud se sapientiam et sensus uitales. per quos etiam duodecim membra luminis sui conprehendit; regni uidelicet proprii diuitias adfluentes. in unoquoque autem membrorum eius sunt recondita milia innumerabilium et inmensorum thesaurorum. ipse uero pater in sua laude praecipuus, magnitudine inconprehensibilis copulata sibi habet beata et gloriosa saecula neque numero neque prolixitate aestimanda, cum-quibus idem sanctus atque inlustris pater et ge-nitor degit nullo in regnis eius insignibus aut indigente aut in\'fimo constituto. ita autem fundata sunt- eiusdem splendidissima regna supra lucidam et beatam terram. ut a nullo umquam aut moueri aut concuti possint. [*]( 1 scitas T scuythas P 2 uel ante aud. om b 3 cophensamque T 4 quum P 5 cogeret HTVCS cogerent b 9 pacientia T 11 hec T 12 sese HTVSCLb ig luminis H 15 exultans semper b aput P 16 quem P 17 luminis (es in is corr.) H conpveluendit (a ertls.) H comprehendit PT uidelicet] scilicet Y 18 afluentes P 20 tensauroram P 21 incdphensibilis T inconprehesibilis P 22 habet sibi h 24 sanctus om. T 25 nullo etia b inflrmo P infimo b (in marg. Q1. in fumo) 26 fundaftita Y v7 splendidissima (di alt. s. l.) H 28 possent b ) [*]( XXV. Anj. spcf. ) [*]( 14 )

Haec mihi unde probaturus est, aut haec ipse unde cognouit? noli me terrere paracleti nomine. primo quia non credere incognita, sed certa cognoscere accessi a uobis ipsis factus timidior. uos enim nostis, temere credentibus quam uehementer insultare soleatis, praesertim cum ipse, qui iam coepit incerta narrare, plenam ac firmam scientiam paulo ante promiserit

Deinde quoniam, si mihi fides imperanda est, magis me terret illa scriptura, ubi lego uenisse spiritum sanctum et apostolos inspirasse, quibus eum dominus se missurum esse promiserat. quapropter aut ea, quae dicit, proba mihi uera esse, ut ostendas, quae non possum credere, aut eum, qui dicit, proba mihi spiritum sanctum esse, ut credam, quae non potes ostendere. ego namque catholicam fidem profiteor et per illam me ad certam scientiam peruenturum esse praesumo; tu uero, qui fidem meam labefactare conaris, certam scientiam trade, si potes, ut id, quod credidi, temere me credidisse conuincas. duo sunt, quae mihi profers: unum, cum dicis spiritum sanctum esse, qui loquitur, et alterum, cum dicis manifesta esse, quae loquitur. utrumque abs te sine ulla dubitatione cognoscere debui; sed non sum auarus, unum horum doce. ostende hunc esse spiritum sanctum, et credam uera esse, quae dicit, etiamsi nesciam; aut ostende uera esse, quae dicit, et credam spiritum sanctum esse, etiamsi nesciam. numquid aequius aut beniuolentius tecum agi potest? sed tu nec hoc nec illud uales ostendere. nihil aliud elegisti nisi laudare, quod credis, et inridere, quod credo. cum igitur etiam ego uicissim laudauero, quod credo et quod [*]( 10 cf. Act. 2, 1 sqq. 11 cf. Ioh. 14, 16 sqq. ) [*]( 2 in nomine HVL 5 quum P 6 ogpit T 9 terreret HTV teneret CSb scribtara H 11 dicis b 15 pernentunun esse om. YLT eeee om. b 17 quodq: (d 8. I.) H 18 K H Capiti T 19 quum P 20 quum P 21 tebni V 23 quae] qm V dicis V etiamsi nesciam OA L 24 dicisiF 25 equins V benenolentius Y 26 nalens H 27 delegisti V telegisti L egisti (tn marg.) b credam JB1 28 quum P cum-credo tilł marg.) V. )

Et quoniam quaesiui, unde mihi probet, nunc quaero, unde ipse cognouerit. si dicit sibi esse spiritu sancto reuelatum suamque mentem diuinitus inlustratam, ut ea, quae dicit, certa et manifesta cognosceret, ipse significat, quid intersit inter cognoscere et credere. ipse enim cognoscit, cui apertissime ista monstrantur; eis autem, quibus haec narrat, non cognitionem insinuat, sed credulitatem suadet. cui quisquis temere consenserit, Manichaeus efficitur, non certa cognoscendo, sed incerta credendo, quales nos inperitos adulescentulos aliquando decepit. debuit ergo non nobis polliceri scientiam neque manifestam cognitionem neque ad id. quod quaeritur, sine ulla ambiguitate peruentionem, sed dicere potius sibi esse ista monstrata, illos autem, quibus narrantur, credere sibi debere, quae nesciunt. sed si hoc diceret, quis non ei responderet: si ergo incognita crediturus sum, cur non ea potius credam, quae iam consensione doctorum indoctorumque celebrantur et per omnes populos grauissima auctoritate firmata sunt? hoc ille metuens ne sibi diceretur, offundit nebulas inperitis, primum pollicens rerum certarum cognitionem, postea et incertarum imperans fidem. cui tamen si hoc dicatur, ut saltem uel sibi haec doceat esse monstrata, similiter deficit [*]( 2 fatiendum V 3 QQS incerta V et] ut HT 5 credidimus HT 7 nostram (m s. I. a m. 1) T iirmante atque illuminante b 8 nunc] non P 12 inter om. P 13 monstrantur (alt. n s. I.) H naraset V 14 quisquis] inquis 8 15 cognoscendo b (tn Margo al. suadedo) 16 imperitos P 17 tecepit VL 18 queritur P 19 ampiguitate F1 sibi ista esse Rb 21 dicere. tuuis non e* (i eras.) repm ponderet (corr. m. 1) P 26 imperitis P et postea HVTCSLb ) [*]( 14* )

Quid? si non solum incerta, sed etiam falsa esse. quae dicit. deo et domino nostro mihi opitulante monstrauero. quid infelicius ista superstitione inueniri potest., quae non modo non exhibet scientiam, quam promittit, atque ueritatem, sed ea dicit, quae uehementer sunt scientiae ueritatique contraria? quod in sequentibus manifestius adparebit. ita enim dicit: iuxta unam uero partem ac latus inlustris illius ae sanctae terrae erat tenebrarum terra profunda et inmensa magnitudine. in qua habitabant ignea corpora. genera scilicet pestifera. hic infinitae tenebrae ex eadem manantes natura inaestimabiles cum propriis fetibus; ultra quas erant aquae caenosae ac turbidae cum suis inhabitatoribus; quarum interius uenti horribiles ac uehementes cum suo principe et genitoribus. rursum regio ignea et corruptibilis cum suis ducibus et nationibus. pari more introrsum gens caliginis ac fumi plena, in qua morabatur inmanis princeps omnium et dux habens circaseinnumerabiles principes, quorum omnium ipse erat mens atque origo: haeque fuerunt naturae quinque terrae p\'estiferae.

. Si aerium uel etiam aetherium corpus diceret esse naturam dei, profecto inrideretur ab omnibus. qui sapientiae ueritatisque naturam per nulla spatia locorum distentam atque diffusam sine ulla mole magnam et magnificam nec in parte minorem et in parte maiorem, sed per omnia aequalem summo patri. nec aliud habentem hic et aliud alibi, sed ubique integram. [*]( 1 hec b cap. 15 incipit: Quis ferat sqq. b 3 si om. L 4 K H 5 supersticione T 6 exibet VP sed] et T 7 ueritatique suijt H 8 insequentibus H apparebit P 9 uero unam V 11 habitant TVb 12 hinc HTCSVLb infinite T 13 manantes (a s. exp. e add.) V 14 foetibus H 16 cum suo (in marg.) V 17 rursus V 18 introraus V 19 immanis P 21 haecquae H hecque L heeque V 22 terre T 23 aeretl b etherium V etherefl b 26 ulla om. TVLb 27 etl nec T nec et S, om. HVCL )

Sed quid dicam de ueritate atque sapientia, quae omnes potentias animae superat. cum ipsius animae natura, quae mutabilis inuenitur, nullo modo locorum spatia quadam mole sua occupet.? quicquid enim qualibet crassitudine est, non potest nisi minui per partes habendo aliud hic et aliud alibi. minor est enim digitus quam tota manus et minor est digitus unus quam duo et alibi est iste digitus. alibi ille, alibi cetera manus. quod non solum in molibus corporum articulatis uidemus, sed etiam terrae pars ista non est ibi, ubi illa, quia suum locum quaeque obtinet; et pars umoris minor minore et maior maiore loco est; et alia pars est circa fundum, alia circa oras poculi. similiter aeris partes suos quaeque inplent locos. nec fieri potest, ut aer, quo inpletur haec domus, simul secum in eadem domo habere possit etiam illum aerem, quem uicini habent. lucisque ipsius alia pars infunditur per hanc fenestram, alia per illam, et maior per maiorem, per minorem autem minor. nec omnino potest esse aliquod corpus siue caeleste siue terrestre siue aerium siue umidum, quod non minus sit in parte quam in toto: neque ullo modo possit in loco huius partis simul habere aliam partem, sed aliud hic et aliud alibi habens per quaelibet spatia locorum distanti et diuidua, uel potius, ut ita dicam, sectili mole distenditur. animae uero natura, etiamsi non illa eius potentia consideretur, qua intellegit ueritatem, sed illa inferior, qua continet corpus et sentit in corpore, nullo modo inuenitur locorum spatiis aliqua mole distendi. nam singulis sui corporis [*](1 aereniores mentes H 8 K H oês aig potentias b i quum P 6 occupetur V quitquid V est] distenditar b 7 partem TVLb 8 enim om. V 9 unus digitus HTVCS 10 immobilib\' H in mobilibus VLTR articulis TVLR 11 ibi est HTVCSL 12 humoris b 14 horas HVT quaeque] quoq: Hb 19 aliquid T 20 aereum YLb humidumPfe 21 potest T 22 partis (s 8. l. a m. 2) H 25 K H KapitulG T de animf natura add. in mg. manu saec. VIIII P 26 qua I quam P qua] quo P 28 spaciis T )

Quid? si eius memoriam cogitemus non rerum intellegibilium, sed harum corporearum. quam et bestiae habere sentiuntur — nam et per loca nota sine errore iumenta pergunt et cubilia sua bestiae repetunt. et canes dominorum suorum corpora recognoscunt et dormientes plerumque in murmurant et in latratum aliquando erumpunt. quod nullo modo possent, nisi in eorum memoria uisarum rerum uel per corpus utcumque sensarum uersarentur imagines — quis digne cogitet, ubi capiantur istae imagines. ubi gestentur uel ubi formentur? si enim non possent esse maiores quam nostri corporis quantitas teneret. diceret aliquis intra ipsa sui corporis spatia. quibus et illa concluditur. has imagines animam figurare atque seruare. nunc uero cum perexiguam terrae partem occupet corpus. inmensarum regionum et caeli ac terrae imagines animus uoluit. quibus cateruatim discedentibus [*](1 qutunP minor est b 2 et om. P B est post tanta om. TVb 4 quumP 6 presto (bis) P sic] si V 7 quum P ut-digito (in mg.) V 8 agglomeret P agglortiat V 9 quum P 15 spaciis T 16 Quod si l, 17 quam] cuum P 19 cubicula b 20 murmurant Tb 22 uel] et V 26 qlitas T\' tenet HVTCSb diceret forte aliquiB b 27 spatia ts s. I a m. 2, H spacia T concludit T 28 quum P 30 qtoruatini Tx )

Quid iam de illa loquar potentia. qua intellegitur ueritas, qua istis ipsis, quae de corporis sensu haustae figurantur. imaginibus sese pro ueritate obponentibus magna uiuacitate resistitur? qua uidetur aliam uerbi gratia ueram esse Karthaginem, aliam, quam cogitans fingit et pro suo arbitrio tota facilitate conmutat, ex eadem uenire facilitate innumerabiles mundos, in quibus Epicuri cogitatio innumerabiliter peregrinata est, et, ne multa consecter, ex eadem uenire facilitate istam terram lucis per spatia infinita diffusam et quinque antra gentis tenebrarum cum habitatoribus suis. in quibus Manichaei phantasmata ueritatis sibi nomen ausa sunt usurpare. quid est ergo haec potentia. quae ista discernit? profecto quantacumque sit, et his omnibus maior est et sine ulla tali rerum imaginatione cogitatur. huic inueni spatia, si potes. hanc diffunde per locos, hanc infinitae molis tumore distende. profecto si bene cogitas, non potes. quicquid enim tale tibi occurrerit, iudicas ipsa cogitatione secari posse per partes facisque ibi aliam partem minorem, aliam maiorem. quantum placet; illud autem ipsum, quo ista iudicas, cernis esse supra ista, non loci altitudine, sed potentiae dignitate. [*]( 1 et] ac HTVCSb 2 defusum H locos (os in ras. ex um fact.) H imaginibus (in ras.) H 4 quia i/1 ei (s er.) P quolibet C 9 quia b istis ipsis (istis ip in ras.) H sensus H 10 opponentibus P 11 quia b gratiam P 12 cartaginCm V carthaginem HCSb cathaginem b 18 commutat-facilitate s. /. add. T uenire mundos b i 17 cum] quum P 18 fantasmata V ausą. (corr. m. 1) P 19 ergo est b haec] ista Vb ista] haec b 20 ante profecto add. quae HTVCSLb quanta b 21 spacia (sic semper c pro t) T 22 infinite T 24 tibi tale HTCSb )

Quare si animam totiens mutabilem siue uariarum uoluntatum turba siue adfectibus pro rerum copia uel inopia sese flectentibus siue ipsis innumerabilibus ludis phantasmatum . siue obliuione et memoria siue doctrina et inperitia: si ergo animam, ut dixi, his atque huiusmodi motionibus totiens mutabilem sentis non diffundi extendique per locos, sed omnia talia spatia potentiae uiuacitate superare, quid de ipso deo cogitandum aut existimandum est. qui supra omnes rationales mentes inconcussus atque incommutabilis manens tribuit, quod cuique tribuendum est? quem facilius eloqui audet anima quam uidere, et quem tanto minus eloquitur, quanto sincerius uidere potuerit. qui tamen, si, ut Manichaeorum phantasmata perstrepunt, locorum ex una parte determinato, ex aliis inmenso spatio tenderetur, quantaelibet in eo particulae et innumerabilia frusta alia maiora, alia minora pro cogitantis arbitrio metirentur, ut bipedalis in eo uerbi gratia pars octo partibus minor esset quam decempedalis. id enim necesse est contingat omnibus naturis, quae per talia spatia diffusae ubique totae esse non possunt, quod in ipsa anima non inuenitur et ab eis, qui haec considerare non ualent, deformiter de illa et turpiter creditur.

Uerumtamen cum carnalibus animis fortasse non sic agendum est, sed descendendum est potius ad eorum cogitationes, qui naturam incorpoream et spiritalem cogitando persequi uel non audent uel nondum ualent, ita ut nec ipsam cogitationem suam eadem cogitatione considerent et inueniant eam nullo locorum spatio de ipsis locorum spatiis iudicantem. [*]( 1 K H animA si b toties HT 2 noltktatom T affectibus P 3 phantasmatum (matum add. a corr.) H fantasmatum V 4 sub obliuione V subobliuione (ob s. I. a m. 2) H 5 atque huiusmodi om. VL 8 super b \' 9 tribuens VL 12 fantasmata P 15 frusta (s. l..i. partes) H, (r ante s er.) T frustra V 16 mentirentur V 18 diffuse T 19 tote T inueniret (ret inras.) H, VL inueniri R 20 et) sed b, OJIl. HTCR cons. haec non ual. b de] te VL 23 est ante sed om. V potius est V 24 persequi] potius sequi HTVCSLb 27 nullo om. Hb spatio (o in ras.) H spatia b )