De civitate dei
Augustine
Augustine. Sancti Aureli Augustini Opera, Sectio V, Pars I-II. (Corpus scriptorum ecclesiasticorum Latinorum, Volume 40, Part 1-2). Hoffmann, Emmanuel, editor. Prague; Vienna; Leipzig: F. Tempsky; G. Freytag, 1899-1900.
Ipsi autem daemones etiam hoc ita sciunt, ut eidem Domino infirmitate carnis induto dixerint: Quid nobis et tibi, Iesu Nazarene? Venisti perdere nos? Clarum est in his uerbis, quod in eis et tanta scientia erat, et caritas non erat. Poenam suam quippe formidabant ab illo, non in illo iustitiam diligebant. Tantum uero eis innotuit, quantum uoluit; tantum autem uoluit, quantum oportuit. Sed innotuit non sicut angelis [*]( 17 Mr. 1, 24; Mt. 8, 29 ) [*]( h 3 ac C 4 Est om. I in orn. p 5 id est p s v 6 diuinis s 7 satis egerint C a b e l p s α k f Domb.; sategerint v exiberi e l 8 aput quos possunt om. hi aput Cae I; et apud p s v Domb. agant C lp ex f Domb.; agent s; agunt a be k v 10 que ex qui corr. C in christo C elp s ak* f Domb.; in forma serui a b kl v quantam] quam a 12 non scientia sed superbia C; superbia non scientia reM. v Domb. c. XXI numerus adscriptus est uerbis l. 18: Clarum est, C 14 quema ̣ṃmodum C noluerit p 15 innotiscere p 16 etiam sup. lin. I idem l 18 nazorene a naharene uenisti m. 2 in ras. e uenisti Cabeps Domb.; uenisti ante tempus et 1 v 20 quippe suam e l p v in om. 01 )
His igitur angelis bonis omnis corporalium temporaliumque rerum scientia, qua inflantur daemones, uilis est: non quod earum ignari sint, sed quod illis Dei, qua sanctificantur, caritas cara est, prae cuius non tantum incorporali, uerum etiam incommutabili et ineffabili pulchritudine. cuius sancto [*]( 1 eis 1 3 quodammodum C 6 incommutabileip C 7 iml,ios s per fidern] pdg e 8 per sup. lin C 9 occultissimae Celpsuf v; occultissima. abk praesentiae eel p 8 (.( k2 f v; sapientiae a b A\' II possint Clps; possent a b e v Domb. 16 sicuti e 17 ministrabant e per hoc his e 24 scientia C 26 inflatur et ll a 27 dl vi. 2 sup. lin. C )
Hos si Platonici malunt deos quam daemones dicere eisque adnumerare, quos a summo Deo conditos deos scribit eorum [*]( 30 Tim. p. .40 ) [*]( 3 perfruatur s 4 ea iā, in marg. etia, e 6 quibus ..... reprobantur in marg. e 14 et mutabilem om. C motum b 16 in aeteniis om. a 22 quod beati a 25 c. XXIII in C significatum est p. 441, «. 7: Nam: lib. X, c. 1 p in indice capitulomm 26 daeorum C 30 affummo e )
Verum tamen cum a nobis quaeritur: si homines dicti sunt di, quod in populo Dei sunt, quem per angelos uel per homines adloquitur Deus, quanto magis inmortales eo nomine digni sunt, qui ea fruuntur beatitudine, ad quam Deum colendo cupiunt homines peruenire: quid respondebimus nisi non frustra in scripturis sanctis expressius homines nuncupatos deos, quam illos inmortales et beatos, quibus nos aequales futuros in resurrectione promittitur, ne scilicet propter illorum excellentiam aliquem eorum nobis constituere deum infidelis auderet infirmitas? Quod in homine facile est euitare. Et euidentius dici debuerunt homines di in populo Dei, ut certi ac fidentes fierent eum esse Deum suum, qui dictus est deus deorum; quia etsi appellentur di inmortales illi et beati, qui in caelis sunt, non tamen dicti sunt di deorum, id est di hominum in populo Dei constitutorum, quibus dictum est: Ego dixi, di estis et filii Excelsi omnes. Hinc est quod ait apostolus: Etsi sunt qui dicuntur di, siue in caelo siue in terra, sicuti sunt di multi et domini multi: nobis tamen unus Deus Pater, ex quo omnia et nos in ipso, et unus Dominus Iesus Christus, per quem omnia et nos per ipsum.
Non multum ergo de nomine disceptandum est, cum res ipsa ita clareat, ut ab scrupulo dubitationis aliena sit. Illud uero, quod nos ex eorum inmortalium beatorum numero missos esse angelos dicimus, qui Dei uoluntatem hominibus adnuntiarent, illis autem non placet, quia hoc ministerium non per illos, quos deos appellant, id est inmortales et beatos, [*]( 17 1. Cor. 8, 5 sq. ) [*]( 1 dicti sint s 2 quem] quod s 3 quantumagiB e 6 in alii. s homines om. s 7 deos] dies s et om. s 9 infideles C\' 10 ui- C tire s 11 deburint C diJ dei s 12 fiderent e esse eum v 13 etsij et ipsi e ac beati s 16 est dictum v fili Cl 17 dicantur Is 19 et domini multi sup. lin. C 21 in ipso a 22 non enim a disputandum a 23 clara sit s a ti sit aliena s 25 angelos esse v 26 quia] qui ad s 27 quos om. II )
Omnium certa sententia est, qui ratione quoquo modo uti possunt, beatos esse omnes homines uelle. Qui autem sint uel unde fiant dum mortalium quaerit infirmitas, multae magnaeque controuersiae concitatae sunt, in quibus philosophi sua studia et otia contriuerunt, quas in medium adducere adque discutere et longum est et non necessarium. Si enim recolit qui haec legit, quid in libro egerimus octauo in eligendis philosophis, cum quibus haec de beata uita, quae post mortem futura est, quaestio tractaretur, utrum ad eam uni Deo uero, qui etiam effector est deorum, an plurimis dis religione sacrisque seruiendo peruenire possimus: non etiam hic eadem repeti expectat, praesertim cum possit relegendo, si forte oblitus est, adminiculari memoriam. Elegimus enim Platonicos omnium philosophorum merito nobilissimos, propterea quia sapere potuerunt licet inmortalem ac rationalem uel intellectualem hominis animam nisi participato lumine illius Dei, a quo et ipsa et mundus factus est, beatam esse non posse; ita illud, quod omnes homines adpetunt, id est uitam beatam, quemquam isti adsecuturum negant, qui non illi uni optimo, quod est incommutabilis Deus, puritate casti amoris adhaeserit. Sed quia ipsi quoque siue cedentes uanitati [*]( 4 diffinisse p 5 ad hoc p 9 sint sup. lin. a 10 dum] din a magne multeque a 11 cogitatae a 12 contribaerunt a 14 octauo egerimus e 17 est deorum effector v 18 possumus b 20 adminiculari pv; adminiculare a b e s l Domb. 22 sapere mss.; sicut sapere c 26 beatam uitam a quamquam a 27 uno e quod bel p 8 0. k2 qui oA:\' v 28 adheserint a )
Hic est enim diuinitati uel, si expressius dicendum est, deitati debitus cultus, propter quem uno uerbo significandum, quoniam mihi satis idoneum non occurrit Latinum, Graeco ubi necesse est insinuo quid uelim dicere. Aatfistav quippe nostri, ubicumque sanctarum scripturarum positum est, interpretati sunt seruitutem. Sed ea seruitus, quae debetur hominibus, secundum quam praecipit apostolus seruos dominis suis subditos esse debere, alio nomine Graece nuncupari solet; Xatpeia uero secundum consuetudinem, qua locuti sunt qui nobis diuina eloquia condiderunt, aut semper aut tam frequenter ut paene semper ea dicitur seruitus, quae pertinet ad colendum Deum. Proinde si tantummodo cultus ipse dicatur, non soli Deo deberi uidetur. Dicimur enim colere etiam [*]( 1 Rom. 1, 21 21 Ephes. 6, 5 ) [*]( 1 si s 2 ita] aut p 3 uelj aut p uoluerunt, Úł marg. uolunt, e 4 senserint a 6 donet, e ex corr., b 7 principatibus om. a. bl 8 et sup. lin. a 10 sunt al uelle a nobis a b21; uel ea nobis ps; uel a nobis bl; uelle coli a nobis a 12 eis om. a 16 uni e 17 greco. in marg. greco uerbo necesse 8 insinuem, a 18 latrian mss. 21 praecepit a seruis e 22 subiectos a 24 semper aut omn. s tam om. a 25 aut paene aes ea om. a dicatur b 27 uideatur ab2 )
Ab incolendo enim colonos uocauit, non ab agricultura. Hinc et ciuitates a maioribus ciuitatibus uelut populorum examinibus conditae coloniae nuncupantur. Ac per hoc cultum quidem non deberi nisi Deo propria quadam notione uerbi huius omnino uerissimum est; sed quia et aliarum rerum dicitur cultus, ideo Latine uno uerbo significari cultus Deo debitus non potest.
- Urbs antiqua fuit, Tyrii tenuere coloni.
Nam et ipsa religio quamuis distinctius non quemlibet, sed Dei cultum significare uideatur (unde isto nomine interpretati sunt nostri eam, quae Graece ϑρησϰεία dicitur): tamen quia Latina loquendi consuetudine, non inperitorum, uerum etiam doctissimorum, et cognationibus humanis adque adfinitatibus et quibusque necessitudinibus dicitur exhibenda religio, non eo uocabulo uitatur ambiguum, cum de cultu deitatis uertitur quaestio, ut fidenter dicere ualeamus religionem non esse nisi cultum Dei, quoniam uidetur hoc uerbum a significanda obseruantia propinquitatis humanae insolenter auferri. [*]( 11 Verg. Aen. I, 12 ) [*]( 3 quidam p s 3 sq. quae subiecta ......,.. agricolae aIR. p s nos. in marg. J. a nobis, e coli perhibentur v 8 conditioni a 10 autor e1 12 ab agric. aelpsv; ab om. al kl Domb. 17 signari * cultus ont. a 21 trescia p s; threstia a 22 latine a 24 necessitatibua a 25 cum] dum a a 27 a oni, b 28 insolerter e1 Jfc1 offerri b )
Sed non est nobis ullus cum his excellentioribus philosophis in hac quaestione conflictus. Viderunt enim suisque litteris multis modis copiosissime mandauerunt hinc illos, unde et nos, fieri beatos, obiecto quodam lumine intellegibili. quod Deus est illis et aliud est quam illi, a quo inlustrantur, ut clareant adque eius participatione perfecti beatique subsistant. Saepe multumque Plotinus adserit sensum Platonis explanans, ne illam quidem, quam credunt esse uniuersitatis animam, aliunde beatam esse quam nostram, idque esse lumen quod ipsa non est, sed a quo creata est et quo intellegibiliter inluminante intellegibiliter lucet. Dat etiam similitudinem ad illa incorporea de his caelestibus conspicuis araplisque corporibus, tamquam ille sit sol et ipsa sit luna. Lunam quippe solis obiectu inluminari putant. Dicit ergo ille magnus Platonicus animam rationalem, siue potius intellectualis dicenda sit, ex quo genere etiam inmortalium beatorumque animas esse intellegit, quos in caelestibus sedibus habitare non dubitat, non habere supra se naturam nisi Dei, qui fabricatus est mundum, a quo et ipsa facta est; nec aliunde illis supernis praeberi uitam beatam et lumen intellegentiae ueritatis, quam unde praebetur et nobis, consonans euangelio, ubi legitur: Fuit homo missus a Deo, cui nomen erat Iohannes; hic uenit in testimonium, ut testimonium per perhiberet de lumine, ut omnes crederent per eum. Non erat ille lumen, sed ut testimonium perhiberet [*]( 2 De] Ad a 4 [sed] non est [nobis ullus cum his excellentioribus] philosophis, uerba cancellis inclusa eadem ut uidetur manu superscripta sunt, b his om. a 7 et om. s obiectiuo a; obiectitio k; obiectio / 8 quam ex cum corr. b 11 nec a 13 sed mIl. a 14 inlura. intell. om. s ad illa incorpoream e 16 ille] ipse 8 18 rationabilem s 19 etiam et b 20 intell. esse e sedibus om. a 23 praebere e 24 cui consonat euangelium e 27 ut.. per eum om. a )
Quae cum ita sint, si Platonici uel quicumque alii ista senserunt cognoscentes Deum sicut Deum glorificarent et gratias agerent nec euanescerent in cogitationibus suis nec populorum erroribus partim auctores fierent, partim resistere non auderent: profecto confiterentur et illis inmortalibus ac beatis et nobis mortalibus ac miseris, ut inmortales ac beati esse possimus, unum Deum deorum colendum, qui et noster est et illorum.
Huic nos seruitutem, quae Xatpeia Graece dicitur, siue in quibusque sacramentis siue in nobis ipsis debemus. Huius enim templum simul omnes et singuli templa sumus, quia et omnium concordiam et singulos inhabitare dignatur; non in omnibus quam in singulis maior, quoniam nec mole distenditur nec partitione minuitur. Cum ad illum sursum est, eius est altare cor nostrum; eum Unigenito eius sacerdote placamus; ei cruentas uictimas caedimus, quando usque ad [*]( 6 Io. 1, 6 sqq.; 16 20 Cor. 3, 16 sq. ) [*]( 11 seu bonos sea malos C; bonos sen malos omisso priore seu p; siue b. siue m. q v .12 si; et nt. 2 in ras. e alii philosophi a 13 et gratias.. euanescerent om. a bl 17 et beati s; sup. lin. a posseet mus a 18 et ante noster om. a 19 huic b 24 ad eius altare a 25 eum Unigenito eius p s (hanc uerborum collocationem postulat anapltora per quattuor membra continuata); eius Unigenito eum rell. v Domb. 26 eij et b ) [*]( XXXX Aug. opera Sect!* V pari I. ) [*]( 29 )
Nam, ut alia nunc taceam, quae pertinent ad religionis obsequium, quo colitur Deus, sacrificium certe nullus hominum est qui audeat dicere deberi nisi deo. Multa denique de cultu diuino usurpata sunt, quae honoribus deferrentur humanis, siue humilitate nimia siue adulatione pestifera; ita tamen, ut, quibus ea deferrentur, homines haberentur, qui dicuntur colendi et uenerandi, si autem multum eis additur, et adorandi: quis uero sacrificandum censuit nisi ei, quem deum aut sciuit aut putauit aut finxit? Quam porro antiquus sit in sacrificando Dei cultus, duo illi fratres Cain et Abel satis indicant, quorum maioris Deus reprobauit sacrificium, minoris aspexit. [*]( 2 Ps. 72, 28 12 Exod. 22, 20 ) [*]( 1 esse uult v 6 Deo debita] deum decuit a 8 subditus 8 9 Deo priuatur v 12 quia a sacrificandis diis e 16 nam, in marg. non, e 18 soli deo 8 19 deferuntur bes uerba humanis usque ad deferrentur I. 21 m. 1 in marg. e 20 ut om. bl ut a quibus a 21 deferentur bx 8 22 eis multum v et om. e 8 25 caim, m m. 2 ex n corr., a ) [*]( 29* )
Quis autem ita desipiat, ut existimet aliquibus usibus Dei esse necessaria, quae in sacrificiis offeruntur? Quod cum multis locis diuina scriptura testetur, ne longum faciamus, breue illud de psalmo commemorare suffecerit: Dixi Domino, Deus meus es tu, quoniam bonorum meorum non eges. Non solum igitur pecore uel qualibet alia re corruptibili adque terrena, sed ne ipsa quidem iustitia hominis Deus egere credendus est, totumque quod recte colitur Deus homini prodesse, non Deo. Neque enim fonti se quisquam dixerit consuluisse, si biberit; aut luci, si uiderit. Nec quod ab antiquis patribus alia sacrificia facta sunt in uictimis pecorum, quae nunc Dei populus legit, non facit, aliud intellegendum est, nisi rebus illis eas res fuisse significatas, quae aguntur in nobis, ad hoc ut inhaereamus Deo et ad eundem finem proximo consulamus. Sacrificium ergo uisibile inuisibilis sacrificii sacramentum, id est sacrum signum est. Unde ille paenitens aput prophetam uel ipse propheta quaerens Deum peccatis suis habere propitium: Si uoluisses, inquit, sacrificium, dedissem utique; holocaustis non delectaberis. Sacrificium Deo spiritus contribulatus: cor contritum et humiliatum Deus non spernet. Intueamur quem ad modum, ubi Deum dixit nolle sacrificium. ibi Deum ostendit uelle sacrificium. Non uult ergo [*]( 7 Ps. 15, 2 21 Ps. 50, 19 sq. ) [*]( 3 offerri C q; referri uel offerri p; obseruari v Domb. 6 testatur bzs 7 de] in e cum commem. s 9 pecora uel quaelibet alia corruptibilia atque terrena b; pecoribus uel quibuslibet aliis corruptibilibus atque terrenis a 10 nec a 11 deus colitur a 13 consuluisse mss.; profuisse v ne s 14 alia mss.; talia v sint p in om. e 18 sacrificii om. al 22 olocaustis al bl 23 contribulatus aepsv; contritus b l a k f Domb. 24 spernit s 25 intuemur at bt 26 ibi deum ostendit uelle sacrif. om. b I )
Proinde uerum sacrificium est omne opus, quod agitur ut sancta societate inhaereamus Deo, relatum scilicet ad illum [*]( 9 Hebr. 13, 16 12 Ose. 6, 6 20 Mt. 22, 40 ) [*]( 1 primogenita mea inpietatis a bel Domb. respiciens cod. Alex. cptutoToxdt (JLOO aes,Rsias; primogenitum meam pro scelere meo ant fractam ps; primogenita mea pro impietate mea v 3 deus s 4 exquirit abs diligere] exquirere 8 5 paratas es a ire om. a 6 Et in] ex m. 2 in ras., e 8 haec] illa a 9 scribitur e 8 11 placatur dens m. a in ras. e 13 sacrificio sacrificium v 14 ab hominibus ab 16 paulo om. a 20 significando & elps Domb.; significandam a; significandum p 24 perfectuque C 25 quod elpskv; quo aba Domb.; que f )
Merito illi in caelestibus sedibus constituti inmortales et beati, qui creatoris sui participatione congaudent, cuius aeternitate firmi, cuius ueritate certi, cuius munere sancti sunt, quoniam nos mortales et miseros, ut inmortales beatique simus, misericorditer diligunt, nolunt nos sibi sacrificari, sed ei, cuius et ipsi nobiscum sacrificium se esse nouerunt. Cum ipsis enim sumus una ciuitas Dei, cui dicitur in psalmo: Gloriosissima dicta sunt de te, ciuitas Dei; cuius pars in nobis peregrinatur, pars in illis opitulatur. De. illa quippe superna ciuitate, ubi Dei uoluntas intellegibilis adque incommutabilis lex est, de illa superna quodam modo curia (geritur namque ibi cura de nobis) ad nos ministrata per angelos sancta illa scriptura descendit, ubi legitur: Sacrificans dis eradicabitur, nisi Domino soli. Huic scripturae, huic legi, praeceptis talibus tanta sunt adtestata miracula, ut satis appareat, cui nos sacrificari uelint inmortales ac beati, qui hoc nobis uolunt esse quod sibi.
Nam nimis uetera si commemorem, longius quam satis est reuoluere uidebor, quae miracula facta sint adtestantia [*]( 11 Ps. 86, 3 17 Exod. 22, 20 ) [*]( 7 certi m. 2 in ras. a 9 sacrificari ab bel a k Domb.; sacrificare p s v 10 et ani. e 11 cui usque ad Dei l. 12 ont. s gloriosissima mss. praeter l; gloriosa Iv 14 adque om. b lex om. e 15 namque] unaque ab 16 curans e 18 deo be tal. praec. v 20 sacrificari mea.; sacrificare v 26 satis apsa; sat rell. v Domb. )
Haec et alia multa huiusce modi, quae omnia commemorare nimis longum est, fiebant ad commendandum unius Dei ueri cultum et multorum falsorumque prohibendum. Fiebant autem simplici fide adque fiducia pietatis, non incantationibus et carminibus nefariae curiositatis arte conpositis, quam uel magian uel detestabiliori nomine goetian uel honrabiliori theurgian uocant, qui quasi conantur ista discernere et inlicitis artibus deditos alios damnabiles, quos et maleficos uulgus appellat (hos enim ad goetian pertinere dicunt), alios autem laudabiles uideri uolunt, quibus theurgian deputant; cum sint utrique ritibus fallacibus daemonum obstricti sub nominibus angelorum.
Nam et Porphyrius quandam quasi purgationem animae per theurgian, cunctanter tamen et pudibunda quodam modo disputatione promittit; reuersionem uero ad Deum hanc artem praestare cuiquam negat; ut uideas eum inter uitium sacrilegae curiositatis et philosophiae professionem sententiis alternantibus fluctuare. Nunc enim hanc artem tamquam fallacem et in ipsa actione periculosam et legibus prohibitam cauendam monet; nunc autem uelut eius laudatoribus cedens utilem dicit esse mundandae parti animae, non quidem intellectuali, qua rerum intellegibilium percipitur ueritas, nullas habentium similitudines corporum; sed spiritali, qua corporalium rerum capiuntur imagines. Hanc enim dicit per quasdam [*]( 6 unius om. o1 7 ueri dei b multum b1 10 detestabiliori p s goethyan e horribiliori p 8; in marg. al. honorabiliori p 11 tbeuorgjurgian b; theugian e; theorgian 8; theorian p 14 theorgian (sic et theorgus, theorgicus semper s); theorian (sic et theoricus Bemper) p 17 et u oui. ab 23 cauendamque a 25 mundandam partem b quidem, i et e m. J in ras., a; quaedam b1, quadam b2; tamen s intellectu ali qua a 27 corporis b spirituali a v )
Ecce nunc alius Platonicus, quem doctiorem ferunt, Porphyrius, per nescio quam theurgicam disciplinam etiam ipsos deos obstrictos passionibus et perturbationibus dicit, quoniam sacris precibus adiurari terrerique potuerunt, ne praestarent animae purgationem, et ita terreri ab eo, qui imperabat malum, ut ab alio, qui poscebat bonum, per eandem artem theurgicam solui illo timore non possent et ad dandum beneficium liberari. Quis non uideat haec omnia fallacium daemonum esse commenta, nisi eorum miserrimus seruus et a gratia ueri liberatoris alienus? Nam si haec aput deos agerentur bonos, plus ibi utique ualeret beneficus purgator animae quam maleuolus inpeditor. Aut si dis iustis homo, pro quo agebatur, purgatione uidebatur indignus, non utique ab inuido territi nec, sicut ipse dicit, per metum ualentioris numinis inpediti, sed iudicio libero id negare debuerunt. Mirum est autem, quod benignus ille Chaldaeus, qui theurgicis sacris animam purgare [*]( 1 et ante ligauit om. bl 2 apparet a in theurgian e 3 pacientia, in marg. pati, e 6 adherens s 7 sententiae s 14 adinuari e p adiurarique, omisso terreri, b terrerique mss. v; tenerique Dornb. 16 eandem om. al artem om. a theurgican a 17 in illo e et om. e 19 a om. e 20 apud eos a1 bonos om. a 21 beneficiis b2 maliuolus a b e 12 23 terreri a 25 iud. lib. id negare] iud. dei. indignari a mirum] uerum b 26 sacrificiis s )
hostiliter insequens, fallaciter subueniens, utrobique nocens. [*]( 18 2. Cor. 11, 14 24 Verg. Georg. IIII, 411 ) [*]( 1 plures e 4 inuocabant as2 9 beniuolum a b e 12 imperat a hi beneficientia a; benefitiencia e 13 hauenda 8 et detestanda om. b et eraso superscriptum est qua, e 14 ad has e 19 uelutJ in a angelus b eius illa sunt enim a 22 ueri om. a 8 et om. a et sanantur om. bl 23 protheo mss. 24 in homines a 25 utrubique 1 )
- formas se uertit in omnes,
Melius sapuit iste Porphyrius, cum ad Anebontem scribit Aegyptium, ubi consulenti similis et quaerenti et prodit artes sacrilegas et euertit. Et ibi quidem omnes daemones reprobat, quos dicit ob inprudentiam trahere humidum uaporem et ideo non in aethere, sed in aere esse sub luna adque in ipso lunae globo; uerum tamen non audet omnes fallacias et malitias et ineptias, quibus merito mouetur, omnibus daemonibus dare. Quosdam namque benignos daemones more appellat aliorum, cum omnes generaliter inprudentes esse fateatur. Miratur autem quod non solum di adliciantur uictimis, sed etiam conpellantur adque cogantur facere quod homines uolunt; et si corpore et incorporalitate di a daemonibus distinguuntur, quo modo deos esse existimandum sit solem et lunam et uisibilia cetera in caelo, quae corpora esse non dubitat; et si di sunt. quo modo alii benefici, alii malefici esse dicantur; et quo modo incorporalibus, cum sint corporei, coniungantur. Quaerit etiam ueluti dubitans, utrum in diuinantibus et quaedam mira facientibus animae sint passiones an aliqui spiritus extrinsecus ueniant, per quos haec ualeant; et potius uenire extrinsecus conicit, eo quod lapidibus et herbis adhibitis et adligent quosdam, et aperiant clausa ostia, uel aliquid eius modi mirabiliter operentur. Unde dicit alios opinari esse quoddam genus, [*]( 3 in omn. p 4 sapuit iste om. e ad anubontem ab; ad danebona . tem e; adnebontem I; ad abontem s; ad/bontem, eraso a, in marg. ne, p scribit epsaf; scripsit v Domb. 5 consulentis s 5 sq. et prodit artes sacrilegas et auertit m. 1 in marg. e 6 et ante euertit om. s 7 ob] ad a trahere na. 1 in marg., a uaporem, superscripto m. 2 a. terrae, b 10 moueretur ab 15 corporei, i m. 2, b corporalitate s; corporati, ti n. 2 in ras., b dei s 18 alii benefici om. a 21 passiones mss.; potentiores v 23 adhibitis, in marg, adiutis, e; exhibitis ab 24 et om. e hostia ab e )
Sequitur tamen et ea uelut inquirendo commemorat, quae sobrie considerata tribui non possunt nisi malignis et fallacibus potestatibus. Quaerit enim quur tamquam melioribus inuocatis quasi peioribus imperetur, ut iniusta praecepta hominis exsequantur; quur adtrectatum re Veneria non exaudiant inprecantem, cum ipsi ad incestos quosque concubitus quoslibet ducere non morentur; quur animantibus suos [*]( 1 omnis formae a e; omniformae m. 2 superscripto una pars est, b 3 esse bona uel parua a 4 uere om. s 5 et ante male om. a et ante insim. om. e et insimulare om. b\' 6 insimulare] stimulare s atque m. 2 ex ac quem corr., b; atque, t et e in ras. m. 2, a 8 de sup. lin. a 10 ujgilantesque as 11 tam] tum b; secum a 14 quamlibet a nec cunctatur esse mss.; nec nosse cunctatur v 15 et erasum e 16 anubontem ab; anab. e; agneb. p 8 18 et ante ad om. It ammiratores b 21 quae sobrie sup. lin. I adtribui I 23 impe/retur, t eraso, a iniusta, in marg. et iuxta, e hom. praec. v 24 uenerea p2 v 25 incertos p quosque ab elp s k v; quoque a f Domb. ) [*]( XXXX Aug. opera Sectio V pars I. ) [*]( 30 )
Verum quia tanta et talia geruntur his artibus, ut uniuersum modum humanae facultatis excedant: quid restat, nisi ut ea, quae mirifice tamquam diuinitus praedici uel fieri uidentur nec tamen ad unius Dei cultum referuntur, cui simpliciter inhaerere fatentibus quoque Platonicis et per multa testantibus solum beatificum bonum est, malignorum daemonum ludibria et seductoria inpedimenta, quae uera pietate cauenda sunt, prudenter intellegantur? Porro autem quaecumque miracula siue per angelos siue quocumque modo ita diuinitus fiunt, ut Dei unius, in quo solo beata uita est, cultum religionemque commendent, ea uere ab eis uel per eos, qui nos secundum ueritatem pietatemque diligunt, fieri ipso Deo in illis operante credendum est. Neque enim audiendi sunt, qui Deum inuisibilem uisibilia miracula operari negant, cum ipse etiam secundum ipsos fecerit mundum, quem certe uisibilem negare non possunt. Quidquid igitur mirabile fit in hoc mundo, profecto minus est quam totus hic mundus, id est caelum et terra et omnia quae in eis sunt, quae certe Deus fecit. Sicut autem ipse qui fecit, ita modus quo fecit occultus est et inconprehensibilis homini. Quamuis itaque miracula uisibilium naturarum uidendi adsiduitate uiluerint, tamen, cum ea sapienter intuemur, inusitatissimis rarissimisque maiora sunt. Nam et omni miraculo. quod fit per hominem, maius miraculum est homo. Quapropter Deus, qui fecit uisibilia caelum et terram, non dedignatur facere uisibilia miracula in caelo uel terra, quibus ad se inuisibilem colendum excitet animam adhuc uisibilibus deditam; [*]( i unius ueri dei a 8 adhaerere testificantibue e 12 miracula.... quocumque om. bl 16 deo illis imperante s 18 cum] qui b 21 terram s uerba et omnia usque ad facere l. 29 om. a 25 inusitatis rarissimisque m. 2 ex inusitatissimisque corr., e 26 rarisque b 29 uel terra a e1 l a k Domb.; et terra s; uel in terra b e2 v j et in terra p )
Nec mouere debet, quod, cum sit inuisibilis, saepe uisibiliter patribus apparuisse memoratur. Sicut enim sonus, quo auditur sententia in silentio intellegentiae constituta, non est boc quod ipsa: ita et species, qua uisus est Deus in natura inuisibili constitutus, non erat quod ipse. Verum tamen ipse in eadem specie corporali uidebatur, sicut illa sententia ipsa in sono uocis auditur; nec illi ignorabant inuisibilem Deum in specie corporali, quod ipse non erat, se uidere. Nam et loquebatur cum loquente Moyses et ei tamen dicebat: Si inueni gratiam ante te, ostende mihi temet ipsum, scienter ut uideam te. Cum igitur oporteret Dei legem in edictis angelorum terribiliter dari, non uni homini paucisue sapientibus, sed uniuersae genti et populo ingenti: coram eodem populo magna facta sunt in monte, ubi lex per unum dabatur, conspiciente multitudine metuenda et tremenda quae fiebant. Non enim populus Israel sic Moysi credidit, quem ad [*]( 21 Exod. 33, 13 23 Act. 7, 53 ) [*]( 4 non monetur nec aliter ()m. bl 7 hominibus] humilibus a bl usque e 8 temporaliter, ter m. 2 in ras., b 14 quo] quod b 17 uisibili b e 21 moyse sed a b e 25 et om. b et pop. ingenti om. a 27 et abeps; ac v Domb. )
Sicut autem unius hominis, ita humani generis, quod ad Dei populum pertinet, recta eruditio per quosdam articulos temporum tamquam aetatum profecit accessibus, ut a temporalibus ad aeterna capienda et a uisibilibus ad inuisibilia surgeretur; ita sane ut etiam illo tempore, quo uisibilia promittebantur diuinitus praemia, unus tamen colendus commendaretur Deus, ne mens humana uel pro ipsis terrenis uitae transitoriae beneficiis cuiquam nisi uero animae creatori et domino subderetur. Omnia quippe, quae praestare hominibus uel angeli uel homines possunt, in unius esse Omnipotentis potestate quisquis diffitetur, insanit. De prouidentia certe Plotinus Platonicus disputat eamque a summo Deo, cuius est intellegibilis adque ineffabilis pulchritudo, usque ad haec terrena et ima pertingere flosculorum adque foliorum pulchritudine conprobat; quae omnia quasi abiecta et uelocissime pereuntia decentissimos formarum suarum numeros habere non posse confirmat, nisi inde formentur, ubi forma intellegibilis [*]( 22 Enn. III, 2, 13 ) [*]( 1 lygurgo a e; ly//gurgo, superscripto s. regi, b siue a 5 et abelps; ac v Domb. 11 ita om. a 13 proficit s 15 surgeret e; suggeretur at 16 tamen] tantum Domb.t 18 cuiquam ont. a uero orn. a et belp; ac s v Domb. et domino om. a 20 Omnipot. om. bt 21 diffidit eps 22 platonicus plotinus e; plotinus philosophus platonicus a platonis bt 24 pulchr.] fortitudine e 27 inintelleg. s )
Sic itaque diuinae prouidentiae placuit ordinare temporum cursum, ut, quem ad modum dixi et in actibus apostolorum legitur, lex in edictis angelorum daretur de unius ueri Dei. cultu, in quibus et persona ipsius Dei, non quidem per suam substantiam, quae semper corruptibilibus oculis inuisibilis permanet, sed certis indiciis per subiectam creatori creaturam uisibiliter appareret et syllabatim per transitorias temporum morulas humanae linguae uocibus loqueretur, qui in sua natura non corporaliter, sed spiritaliter, non sensibiliter, sed intellegibiliter, non temporaliter, sed, ut ita dicam, [*]( 2 Mt. 6, 28 sqq. 18 Act. 7, 53 ) [*]( 2 IesasJ deus a b 3 nent ab e p sv; neent 1; neunt ex I Domb. quia] quod a 4 in ont. a tota epsf; tanta b a k v Domb.; omni a 5 eat his e l; ex istis a 7 modicae] minime a 8 humana sup. lin. b 10 necessarIa om. bl pro a sempiternae a 12 ad quemj atque 8; atque ad a 13 contemptum a euersione b; euersionem, superscripto fIl. 2 reuersionem, a 18 et om.. a b actis s 26 non tempor. om. bt dixerim a )
Quibus igitur angelis de beata et sempiterna uita credendum esse censemus? Utrum eis, qui se religionis ritibus coli uolunt sibi sacra et sacrificia flagitantes a mortalibus exhiberi, an eis, qui hunc omnem cultum uni Deo creatori omnium deberi dicunt eique reddendum uera pietate praecipiunt. cuius et ipsi contemplatione beati sunt\' et nos futuros esse promittunt? Illa namque uisio Dei tantae pulchritudinis uisio est et tanto amore dignissima, ut sine hac quibuslibet aliis bonis praeditum adque abundantem non dubitet Plotinus [*]( 1 nec desinit om. a 3 ueritati s 4 ineffabiliter a et eras. a ysque, us eras., s 5 ac b adque sensib. om. a at indiff. a 7 ut dictum est om. a 9 unas a 11 turba, superscripto 8. deorum, b et caelum a 12 qui non usque ad facta sunt l. 14 om. pl 18 haec que, que m. 2 in fin. uersus, e 16 de om. p 18 sibi] Be p q; om. C 23 omnem om. bx 24 delibari b 26 uisio.. pulchritudinis om. bl 28 habund. b e )
Illa quippe miracula deorum gentilium, quae commendat historia (non ea dico, quae interuallis temporum occultis ipsius mundi causis, uerum tamen sub diuina prouidentia constitutis et ordinatis monstrosa contingunt; quales sunt inusitati partus animalium et caelo terraque rerum insolita facies, siue tantum terrens siue etiam nocens, quae procurari adque mitigari daemonicis ritibus fallacissima eorum astutia perhibentur; sed ea dico, quae ui ac potestate eorum fieri satis euidenter apparet, ut est quod effigies deorum Penatium, quas de Troia Aeneas fugiens aduexit, de loco in locum migrasse referuntur; quod cotem Tarquinius nouacula secuit: quod Epidaurius serpens Aesculapio nauiganti Romam comes adhaesit; quod nauem, qua simulacrum matris Phrygiae uehebatur, tantis hominum boumque conatibus inmobilem redditam una muliercula zona adligatam ad suae pudicitiae testimonium mouit et traxit; quod uirgo Vestalis, de cuius corruptione quaestio uertebatur, aqua inpleto cribro de Tiberi neque perfluente abstulit controuersiam) — haec ergo adque huius modi nequaquam illis, quae in populo Dei facta legimus, uirtute ac magnitudine conferenda sunt; quanto minus ea, quae illorum quoque populorum, qui tales deos coluerunt, legibus iudicata sunt prohibenda adque plectenda, magica scilicet uel theurgica! quorum pleraque specie tenus mortalium sensus imaginaria ludificatione decipiunt, quale est lunam deponere, (donee subpositas, ut ait Lucanus, propior despumet in herbas;\' [*]( 27 Phars. VI, 506 ) [*]( 1 sectatur b1 6 monstruosa b ea 7 terraeque 6; et terra * 9 daemoniacis v 10 ui sup. lin. e ac] et b; aut e 11 penatum a 12 quas ab !p s ak tv; quos e 14 serpens sup. lin. e 15 nauim e v 16 conantibus 1 17 alligata s 19 deflnente, de eraso p, a 20 adque] et ab huius modi Ips; huiusce modi e; alia huius modi abkv 21 legimus] sunt a b 25 pleraqae om. al 26 ee (= esse) e donecj quod nec b subposita e 27 ut luc. ait a inj et e )
Proinde lex Dei, quae in edictis data est angelorum, in qua unus Deus deorum religione sacrorum iussus est coli, alii uero quilibet prohibiti, in arca erat posita, quae arca testimonii nuncupata est. Quo nomine satis significatur non Deum, qui per illa omnia colebatur, circumcludi solere uel contineri loco, cum responsa eius et quaedam humanis sensibus darentur signa ex illius arcae loco, sed uoluntatis eius hinc testimonia perhiberi; quod etiam ipsa lex erat in tabulis conscripta lapideis et in arca, ut dixi, posita, quam tempore peregrinationis in eremo cum tabernaculo, quod similiter appellatum est tabernaculum testimonii, cum debita sacerdotes ueneratione portabant; signumque erat, quod per diem nubes apparebat, quae sicut ignis nocte fulgebat; quae nubes cum moueretur, castra mouebantur, et ubi staret, castra ponebantur. Reddita sunt autem illi legi magni miraculi testimonia praeter ista, quae dixi, et praeter uoces, quae ex illius arcae loco edebantur. Nam cum terram promissionis intrantibus eadem arca transiret. Iordanes fluuius ex parte superiore subsistens et ex inferiore decurrens et ipsi et populo siccum praebuit transeundi locum. Deinde ciuitatis, quae prima hostilis occurrit more gentium deos plurimos colens, septiens eadem arca circumacta muri repente ceciderunt, nulla manu oppugnati, nullo ariete percussi. Post haec etiam cum iam in terra promissionis essent et eadem arca propter eorum peccata fuisset ab hostibus capta. [*]( 16 Exod. 13, 21 17 ib. 40, 34 sq. 22 Ios. 3, 16 sq. 25 ib. 6, 20 ) [*]( 2 archa p 5 angelorum data est a 14 heremo mss. cum om. e 15 deuita a 16 erat om. a 18 et ubi.. ponebantur om. a 19 et 20 propter, in marg. praeter, e 21 namque a ex eadem a; ut eadem, ut ex et corr., b 22 iordanes l I; iordannes a; iordanis a b ep s; Iordanem v 23 et ipsis a, om. e 24 ciuitatis, superscripto ierico. p gentilium a 27 Post haec] postea b )