De civitate dei
Augustine
Augustine. Sancti Aureli Augustini Opera, Sectio V, Pars I-II. (Corpus scriptorum ecclesiasticorum Latinorum, Volume 40, Part 1-2). Hoffmann, Emmanuel, editor. Prague; Vienna; Leipzig: F. Tempsky; G. Freytag, 1899-1900.
Et Attis ille non est commemoratus nec eius ab isto interpretatio requisita est, in cuius dilectionis memoriam Gallus absciditur. Sed docti Graeci adque sapientes nequaquam rationem tam sanctam praeclaramque tacuerunt. Propter uernalem quippe faciem terrae, quae ceteris est temporibus pulchrior, Porphyrius, philosophus nobilis, Attin flores significare perhibuit, et ideo abscisum, quia flos decidit ante fructum. Non ergo ipsum hominem uel quasi hominem, qui est uocatus Attis, sed uirilia eius flori conparauerunt. Ipsa quippe illo uiuente deciderunt; immo uero non deciderunt neque decerpta, sed plane discerpta sunt; nec illo flore amisso quisquam postea fructus, sed potius sterilitas consecuta est. Quid ergo ipse reliquus, et quidquid remansit absciso? quid eo significari dicitur? quo refertur? quae interpretatio inde profertur? An haec frustra moliendo nihilque inueniendo persuadent illud potius esse credendum, quod de homine castrato fama iactauit [*]( 1 ibi l daemoni.cis (inter i et c rescissa est membrana) C; daemonicis rell. codd.; daemoniacis v ritibus codd. excepto C, in quo m. i retibus; artibus v 2 phimatur e 6 uiro e 9 reperit p 10 Et Attis Ii Et attis, in marg. m. 2 flos, 0; flos aetatis a e; Flos et attis p: aetattis b; etatis d; Et Atys v 14 temp. est v 15 Alvn v I? nocatus est v 19 immo ... deciderunt om. V decerpta, m. 2 superscripto ft, C; decerpta sunt e 20 plane tamen C 22 et sup. lin. I - ead et quid e eo] ergo e 25 credum C )
Itemque de mollibus eidem Matri Magnae contra omnem uirorum mulierumque uerecundiam consecratis, qui usque in hesternum diem madidis capillis facie dealbata, fluentibus membris incessu femineo per plateas uicosque Carthaginis etiam a propolis unde turpiter uiuerent exigebant, nihil Varro dicere uoluit nec uspiam me legisse commemini. Defecit interpretatio, erubuit ratio, conticuit oratio. Vicit Matris Magnae omnes deos filios non numinis magnitudo, sed criminis. Huic monstro nec Iani monstrositas conparatur. Ille in simulacris habebat solam deformitatem, ista in sacris deformem crudelitatem; ille membra in lapidibus addita, haec in hominibus perdita. Hoc dedecus tot Iouis ipsius et tanta stupra non uincunt. Ille inter femineas corruptelas uno Ganymede caelum infamauit; ista tot mollibus professis et publicis et inquinauit terram et caelo fecit iniuriam. Saturnum fortasse possemus huic in isto genere turpissimae crudelitatis siue conferre siue praeferre, qui patrem castrasse perhibetur; sed in Saturni sacris homines alienis manibus potius occidi quam suis abscidi potuerunt. Deuorauit ille filios, ut poetae ferunt, et physici ex hoc interpretantur quod uolunt; ut autem historia prodit, necauit; sed quod ei Poeni suos filios sacrificati sunt, non recepere Romani. At uero ista Magna deorum Mater etiam Romanis templis [*]( ..hoe 1 aduersatus a2 e est et a uarro adq; taceri neque dicere, in margine noster, C 6 omnium l, hominem el 10 a om. d propolis C b II p; pppłif d; populis l2 υ Domb. 18 nominis l monstro nec Iani om. I monstruositas de 16 ominibus l 18 feminea C1 gimine decęlu d 21 quia e 22 saturnis d 24 phoesici C\' 25 negauit It 26 sacrificati sunt C a b1 d l p α. f; sacrificati sunt sacrificauerunt xI; sacrificarunt e; sacrificauerunt b2 q v ) [*]( 22* )
Istos uero deos selectos uidemus quidem clarius innotuisse quam ceteros, non tamen ut eorum inlustrarentur merita, sed ne occultarentur obprobria; unde magis eos homines fuisse credibile est, sicut non solum poeticae litterae, uerum etiam historicae tradiderunt. Nam quod Vergilius ait:
et quae ad hanc rem pertinentia consequuntur, totam de hoc Euhemerus pandit historiam, quam Ennius in Latinum uertit eloquium; unde quia plurima posuerunt, qui contra huius modi errores ante nos uel Graeco sermone uel Latino scripserunt, non in eo mihi placuit inmorari.
- Primus ab aetherio uenit Saturnus Olympo,
- Arma Iouis fugiens et regnis exul ademtis,
Ipsas physiologias cum considero, quibus docti et acuti homines has res humanas conantur uertere in res diuinas, nihil uideo nisi ad temporalia terrenaque opera naturamque corpoream uel etiamsi inuisibilem, tamen mutabilem potuisse reuocari; quod nullo modo est uerus Deus. Hoc autem si saltem religiositati congruis significationibus ageretur, esset quidem dolendum non his uerum Deum adnuntiari adque praedicari, tamen aliquo modo ferendum tam foeda et turpia non fieri nec iuberi; at nunc cum pro Deo uero, quo solo anima se inhabitante fit felix, nefas sit colere aut corpus aut animam, quanto magis nefarium est ista sic colere, ut nec [*]( 10 Aen. VIII, 319 sq. ) [*]( 2 fysiol. C 3 ei cultu p 5 uidimus C 7 nec, ec m. 2 in ras., I 9 hiatoriacae e quod om. b 10 aethereo v oJympho d vv 11 eiful, I m. 2, I 12 conseqạntur C; consecuntur e 13 Euhemerus] humeris. m. 2 in homerus corr., d pangit d 18 euertere e 25 quod e 26 inhabitante, in marg. m. 1 inuitante, e fit felix Cad dlp a k f; sit fel. b e q v )
Quid igitur ualet, quod uir doctissimus et acutissimus Varro uelut subtili disputatione hos omnes deos in caelum et in terram redigere ac referre conatur? Non potest; fluunt de manibus, resiliunt, labuntur et decidunt. Dicturus enim \' de feminis, hoc est deabus: \'Quoniam, inquit, ut primo libro dixi de locis, duo sunt principia deorum animaduersa de caelo et terra, a quo di partim dicuntur caelestes, partim terrestres: ut in superioribus initium fecimus a caelo, cum diximus de Iano, quem alii caelum, alii dixerunt esse mundum, sic de feminis scribendi facimus initium a Tellure.) Sentio quantam molestiam tale ac tantum patiatur ingenium. Ducitur enim quadam ratione uerisimili, caelum esse quod faciat, terram quae patiatur, et ideo illi masculinam uim tribuit, huic rem femininam, et non adtendit eum potius esse qui haec facit, qui utrumque fecit. Hinc etiam Samothracum nobilia mysteria in superiore libro sic interpretatur eaque se, quae nec suis nota sunt, scribendo expositurum eisque missurum quasi religiosissime pollicetur. Dicit enim se ibi multis indiciis collegisse in simulacris aliud significare caelum, aliud terram, aliud exempla rerum, quas Plato appellat ideas; caelum Iouem, terram Iunonem, ideas Mineruam uult intellegi; caelum a quo fiat aliquid, terram de qua fiat, exemplum secundum quod fiat. Qua in re omitto dicere, quod Plato illas ideas tantam uim habere dicit, ut secundum eas non caelum aliquid fecerit, sed etiam caelum factum sit. Hoc dico, istum in hoc libro selectorum deorum rationem illam trium deorum, quibus quasi [*]( 5 ueluti p 6 in terram C v; in 0»1. reM. et non potest C2 a ks f 8 deabus C b delpv; de deabus a q Domb. ut ont. q in primo qv libro, tn marg. m. vet. uarronis, C 12 dixerunt alii a eo sup. lin. a 13 initium scribendi facimus v 15 uerisimile I 16 feminam 11 I? qui/, a eras., C 21 colligisse C; qd legisse d 26 tantom e1 29 rationem, in margine rationalē anima, e )
Namque omnia, quae ab eis ex istorum deorum theologia uelut physicis rationibus referuntur ad mundum, quam sine ullo scrupulo sacrilegae opinionis Deo potius uero, qui fecit [*]( t 1 est m. I sup. lin. C 5 diis C pluton codd. 7 inferiorem Cl I; tno inferiorllibuB. em eras., q 8 quodo C conantur C a d e l p q v; conatur b k1 Domb. 9 solum l 10 Illa antem est e 12 insana, prius a m. 2 in rasC 13 turpitudo, in marg. correctoris manu al. multito tudo, I; turpido C 16 possint e 1 17 ob hoc e 18 referant hoc a ad oitif d 21 fysiologia ad C 23 debuerunt p 26 scripulo e opinionibvs l )
Et ut iam incipiam illa unius et ueri Dei opera percurrere, propter quae isti sibi, dum quasi honeste conantur sacramenta turpissima et scelestissima interpretari, deos multos falsosque fecerunt: illum Deum colimus, qui naturis a se creatis et subsistendi et mouendi initia finesque constituit; qui rerum causas habet, nouit adque disponit; qui uim seminum condidit; qui rationalem animam, quod dicitur animus, quibus uoluit uiuentibus indidit; qui sermonis facultatem usumque donauit; qui munus futura dicendi quibus placuit spiritibus inpertiuit et per quos placet ipse futura praedicit et per quos placet malas ualetudines pellit; qui bellorum quoque ipsorum, cum sic emendandum et castigandum est genus humanum, exordiis progressibus finibusque moderatur; qui mundi huius ignem uehementissimum et uiolentissimum pro inmensae naturae temperamento et creauit et regit; qui uniuersarum aquarum creator et gubernator est; qui solem fecit corporalium clarissimum luminum eique uim congruam et motum dedit; qui ipsis etiam inferis [*]( 6 eine m. 1 sup. din. C 7 et rat. v 10 Quae C 11 culantur at quod C 18 Et iam ut C; Et iam ut v uiri Cl 15 et scelestissima ont. dx scelentissima C 19 quod] quae a 22 ipse malas l 25 huius mundi v 26 et uiolentissimum om. 01 d p im messe d )
Habemus enim ab illo praeter huiusce modi beneficia, quae ex hac, de qua nonnulla diximus, administratione naturae bonis malisque largitur, magnum et bonorum proprium magnae dilectionis indicium. Quamquam enim, quod sumus, quod uiuimus, quod caelum terramque conspicimus, quod habemus mentem adque rationem, qua eum ipsum, qui haec omnia condidit, inquiramus, nequaquam ualeamus actioni sufficere gratiarum: tamen quod nos oneratos obrutosque peccatis et a contemplatione suae lucis auersos ac tenebrarum, id est iniquitatis, dilectione caecatos non omnino deseruit misitque nobis Verbum suum, qui est eius unicus filius, quo pro nobis adsumta carne nato adque passo, quanti Deus hominem penderet, nosceremus adque illo sacrificio singulari a peccatis omnibus mundaremur eiusque spiritu in cordibus nostris dilectione diffusa omnibus difficultatibus superatis in aeternam requiem et contemplationis eius ineffabilem dulcedinem ueniremus, quae corda, quot linguae ad agendas ei gratias satis esse contenderint?
Hoc mysterium uitae aeternae iam inde ab exordio generis humani per quaedam signa et sacramenta temporibus congrua, quibus oportuit, per angelos praedicatum est. Deinde populus Hebraeus in unam quandam rem publicam, quae hoc sacramentum ageret, congregatus est, ubi per quosdam scientes, [*]( 2 propriae C 5 nonnulli C 10 actiones, e m. 2 ex i corr., e 14 filius unicus e 15 adsumta (adsumpta) C rell. v; in ada. Domb. \' ten hominum Cl 20 quod C1 21 conderent C )
Per hanc ergo religionem unam et ueram potuit aperiri deos gentium esse inmundissimos daemones, sub defunctarum occasionibus animarum uel creaturarum specie mundanarum deos se putari cupientes et quasi diuinis honoribus eisdemque scelestis ac turpibus rebus superba inpuritate laetantes adque ad uerum Deum conuersionem humanis animis inuidentes. Ex quorum inmanissimo et inpiissimo dominatu homo liberatur, cum credit in eum, qui praebuit ad exsurgendum tantae humilitatis exemplum, quanta illi superbia ceciderunt. Hinc sunt non solum illi, de quibus multa iam diximus, et alii adque alii similes ceterarum gentium adque terrarum, sed [*]( 1 aduento 01 5 profitiae Cl 6 confirmant C 7 sacerdotia Ct, a sacerdotaa (J2 10 latria codd. significata et praenuntiata sunt codd. praeter q; significauerunt et praenuntiauerunt qv 20 occisionibus e uel creaturarum m. 1 sup. lin. a 23 conuersationem eak1 f animis, corr. ex hominis, e 24 et inpiissimo m. 1 sup. lin. C 25 ad sargendum d 27 iam sup. lin. e )
Sed contra inuenimus, sicut ipse uir doctissimus prodidit, de Numae Pompilii libris redditas sacrorum causas nullo modo potuisse tolerari nec dignas habitas, quae non solum lectae innotescerent religiosis, sed saltem scriptae reconderentur in tenebris. Iam enim dicam, quod in tertio huius operis libro me suo loco dicturum esse promiseram. Nam, sicut aput [*]( 26 c. 9 ) [*]( 1 nunc om. a senatu C 2 selecti sed] selectis et e plenae e selicti C; selectis e 3 quasi ad] quasda, da m. 2, e 4 honestare, re m. 2 sup. lin., e 5 quadret et] q4 reddet e ///quoniam, quo eras., C 12 vel e 17 uelud e causarum] rerum p ratio reddita C a\' b d elqk7; reddita ratio mt\' f Domb.; ratione reddita a2 k2 f); ratio ont. p deleniret Clx; deliniret ab del*pqv 23 causas sacrorum C )
Nam et ipse Numa, ad quem nullus Dei propheta, nullus sanctus angelus mittebatur, hydromantian facere conpulsus est, ut in aqua uideret imagines deorum uel potius ludificationes daemonum, a quibus audiret, quid in sacris constituere adque obseruare deberet. Quod genus diuinationis idem Varro a Persis dicit adlatum, quo et ipsum Numam et postea Pythagoram philosophum usum fuisse commemorat; ubi adhibito sanguine etiam inferos perhibet sciscitari et νεϰοιομαντείαν Graece dicit uocari, quae [siue hydromantia] siue necromantia dicatur, id ipsum est, ubi uidentur mortui diuinare. Quibus haec artibus fiant, ipsi uiderint. Nolo enim dicere has artes etiam ante nostri Saluatoris aduentum in ipsis ciuitatibus gentium legibus solere prohiberi et poena seuerissima uindicari. Nolo, inquam, hoc dicere; fortassis enim talia tunc licebant. His tamen artibus didicit sacra illa Pompilius, quorum sacrorum facta prodidit, causas obruit (ita timuit et ipse quod didicit), quarum causarum proditos libros senatus incendit. Quid mihi ergo Varro illorum sacrorum alias nescio quas causas uelut physicas interpretatur? quales si libri illi habuissent, non utique arsissent, aut et istos Varronis ad Caesarem pontificem scriptos adque editos patres conscripti similiter incendissent. Quod ergo aquam egesserit, id est exportauerit, Numa Pompilius, unde hydromantian faceret, ideo nympham [*]( 2 ydrom. C, et sic I. 5. JJ6 C\'a del 6 uiderent e 7 audierat e 9 qua C; quod e phytagoram de 10 adibito d 1 11 f/cifcitari, i er<M.,C\' vsxucouavtsiav Domb.2,. necyomantian b; nequiomantian d l p q; necquiomantiam a k; ae/romantian, t m. rec. in ras., post e erasum est c, ita ut necrom. m. 1 scriptum fuisse uideatur, C; nichroDlantilL a; ni/cromantiam, e (?) eraso, et sic I. 12 e; νεϰρομαντείαν v 12 sine hydromantia om. C d e l p q a k Ƒ; siue nichromantia uel ydromantia a nycromantia b; nichromantia p q 22 libri om. 01 26 ideo, in marg. in deo, e )
Nunc intentiore nobis opus est animo multo quam erat in superiorum solutione quaestionum et explicatione librorum. De theologia quippe, quam naturalem uocant, non cum quibuslibet hominibus (non enim fabulosa est uel ciuilis, hoc est uel theatrica uel urbana; quarum altera iactitat deorum crimina, altera indicat deorum desideria criminosiora ac per hoc malignorum potius daemonum quam deorum), sed cum philosophis est habenda conlatio; quorum ipsum nomen si Latine interpretemur, amorem sapientiae profitetur. Porro si sapientia Deus est, per quem facta sunt omnia, sicut diuina auctoritas ueritasque monstrauit, uerus philosophus est amator Dei. Sed quia res ipsa, cuius hoc nomen est, non est in omnibus, qui hoc nomine gloriantur (neque enim continuo uerae sapientiae sunt amatores quicumque appellantur philosophi): profecto ex omnibus, quorum sententias ex litteris nosse potuimus, eligendi sunt cum quibus non indigne quaestio ista [*]( 18 Sap. 7, 24 sqq. ) [*]( 1 mortem quaerat Dotnb.1 2 pstitionem, in marg. superatitiong, e in fine libri VII ctulj C AVRILI AVG: CONTRA I PAGANOS. DE CIVITATE DI I EXPL. LIB. VII I INC. LIB. VIII C 9 est animo opus a 13 uel urbana sup. lin. C 17 profitemur el porro si eapientiam profitemur et si s 23 sen//tentiae C ex litteria p 8; e litteris v; litteris C rell. Domb. 24 elegendi C ) [*]( XXXX Ang. opera Seetio V pars I. ) [*]( 23 )