De civitate dei

CAPUT VII. De fabulosae et ciuilis theologiae similitudine adque concordia.

Reuocatur igitur ad theologian ciuilem theologia fabulosa theatrica scaenica, indignitatis et turpitudinis plena, et haec tota, quae merito culpanda et respuenda iudicatur, pars huius est, quae colenda et obseruanda censetur; non sane pars incongrua, sicut ostendere institui, et quae ab uniuerso corpore [*]( 1 eam magia v 3 ut om. a quae scribunt antem a 4 uulgum Cabdlfj uulgus epqa aborrent l 6 quare quae erunt a bel p Domb.; quale (e in fine uerms m. 2) requạẹrunt, a m. 2 in j corr., C; quare que a (f?) d; quare qaae sunt qv communia, una cum propriis ciuilibus scribendum esse puto; communia (communi C\') cum propriis una cum ciuilibus codd.; com. cum poetis u. c. cin. v; com. cum populis a. c. ciu. Domb. 7 scribimus d; scribentur a so//cietas, duabus litteris erasis, C 9 ulla C\'; nulla C2 rell. v 13 scripta a 17 exibeant l 21 theologianm, m m. rec. superscript., C; theologiam e l 23 tuta l )

aliena inportune illi conexa adque suspensa sit, sed omnino consona et tamquam eiusdem corporis membrum conuenientissime copulata. Quid enim aliud ostendunt illa simulacra formae aetates sexus habitus deorum? Numquid barbatum Iouem, inberbem Mercurium poetae habent, pontifices non habent? Numquid Priapo mimi, non etiam sacerdotes enormia pudenda fecerunt? An aliter stat adorandus in locis sacris, quam procedit ridendus in theatris? Num Saturnus senex, Apollo ephebus ita personae sunt histrionum, ut non sint statuae delubrorum? Quur Forculus, qui foribus praeest, et Limentinus, qui limini, di sunt masculi, adque inter hos Cardea femina est, quae cardinem seruat? Nonne ista in rerum diuinarum libris reperiuntur, quae graues poetae suis carminibus indigna duxerunt? Numquid Diana theatrica portat arma et urbana simpliciter uirgo est? Numquid scaenicus Apollo citharista est et ab hac arte Delphicus uacat? Sed haec honestiora sunt in conparatione turpiorum. Quid de ipso Ioue senserunt, qui eius nutricem in Capitolio posuerunt? Nonne adtestati sunt Euemero, qui omnes tales deos non fabulosa garrulitate, sed historica diligentia homines fuisse mortalesque conscripsit? Epulones etiam deos, parasitos Iouis, ad eius mensam qui constituerunt, quid aliud quam mimica sacra esse uoluerunt? Nam parasitos Iouis ad conuiuium eius adhibitos si mimus dixisset, utique risum quaesisse uideretur. Varro dixit! non cum inrideret deos, sed cum commendaret hoc dixit; diuinarum, non humanarum rerum libri hoc eum scripsisse testantur, nec ubi ludos scaenicos exponebat, sed ubi Capitolina iura pandebat. Denique talibus uincitur et [*]( 9 ephoebus Cade 10 statua Cl 12 Cardea Cs bt elp q az k b; cardinea a bl; carnea Cl d at f seruat codd. excepto C, qui uersat habet 13 repperiuntur C l 16 chitarista l 19 Euemero Cadel; homero, ho m. 2 in ras., hi ab enemore p; Euhemero v Domb. tales om. e 20 storica 11 diligentia om. bl 23 ad eius cnuiuium t\' 24 risum utique v .28 capitulina C talibus C lp ex Domb.; a talibus abeqkƒv ) fatetur, sicut forma humana deos fecerunt, ita eos delectari humanis uoluptatibus credidisse.

Non enim et maligni spiritus suo negotio defuerunt, ut has noxias opiniones humanarum mentium ludificatione firmarent. Unde etiam illud est, quod Herculis aedituus otiosus adque feriatus lusit tesseris secum utraque manu alternante, in una constituens Herculem, in altera se ipsum, sub ea condicione, ut, si ipse uicisset, de stipe templi sibi cenam pararet amicamque conduceret; si autem uictoria Herculis fieret, hoc idem de pecunia sua uoluptati Herculis exhiberet; deinde cum a se ipso tamquam ab Hercule uictus esset, debitam cenam et nobilissimam meretricem Larentinam deo Herculi dedit. At illa cum dormisset in templo, uidit in somnis Herculem sibi esse commixtum sibique dixisse, quod inde discedens, cui primum iuueni obuia fieret, aput illum esset inuentura mercedem, quam sibi credere deberet ab Hercule persolutam. Ac sic abeunti cum primus iuuenis ditissimus Tarutius occurrisset eamque dilectam secum diutius habuisset, illa herede defunctus est. Quae amplissimam adepta pecuniam ne diuinae mercedi uideretur ingrata, quod acceptissimum putauit esse numinibus, populum Romanum etiam ipsa scripsit heredem, adque illa non conparente inuentum est testamentum; quibus meritis eam ferunt etiam honores meruisse diuinos.

Haec si poetae fingerent, si mimi agerent, ad fabulosam theologian dicerentur procul dubio pertinere et a ciuilis theologiae dignitate separanda iudicarentur. Cum uero haec dedecora non poetarum, sed populorum; non mimorum, sed sacrorum; non theatrorum, sed templorum; id est non fabulosae, [*]( 7 sub C 10 uoluntati l 12 nouellis. Cl laurentinam p q a 13 dormisset Cadel; dormiuisset v Domb. 15 discendens Cl obuiam I 17 primum I 18 tarutius C dp q; tarucius I; tharatius a; t itaracius b; utarạntius e huic tterrui in margine cod. e m. 2 adscrip- tum est: Larentina ipsa est dea flora 19 herede codd.; herede relicta v functus I 22 est om. e )

sed ciuilis theologiae, a tanto auctore produntur: non frustra histriones ludicris artibus fingunt deorum quae tanta est turpitudinem, sed plane frustra sacerdotes uelut sacris ritibus conantur fingere deorum quae nulla est honestatem. Sacra sunt Iunonis, et haec in eius dilecta insula Samo celebrabantur, ubi nuptum data est Ioui; sacra sunt Cereris, ubi a Plutone rapta Proserpina quaeritur; sacra sunt Veneris, ubi amatus eius Adon aprino dente extinctus iuuenis formosissimus plangitur; sacra sunt Matris deum, ubi Attis pulcher adulescens ab ea dilectus et muliebri zelo abscisus etiam hominum abscisorum, quos Gallos uocant, infelicitate deploratur. Haec cum deformiora sint omni scaenica foeditate, quid est quod fabulosa de dis figmenta poetarum ad theatrum uidelicet pertinentia uelut secernere nituntur a ciuili theologia, quam pertinere ad urbem uolunt, quasi ab honestis et dignis indigna et turpia? Itaque potius est unde gratiae debeantur histrionibus, qui oculis hominum pepercerunt nec omnia spectaculis nudauerunt, quae sacrarum aedium parietibus occuluntur. Quid de sacris eorum boni sentiendum est, quae tenebris operiuntur, cum tam sint detestabilia, quae proferuntur in lucem? Et certe quid in occulto agant per abscisos et molles, ipsi uiderint; eosdem tamen homines infeliciter ac turpiter eneruatos adque corruptos occultare minime potuerunt. Persuadeant cui possunt se aliquid sanctum per tales agere homines, quos inter sua sancta numerari adque uersari negare non possunt. Nescimus quid agant, sed scimus per quales agant. Nouimus enim quae agantur in scaena, quo numquam uel in choro meretricum abscisus aut mollis intrauit; et tamen etiam ipsa turpes et infames agunt; neque enim ab [*]( 1 auctore codd. praeter C, in quo doctore, quod Domb. recepit 5 celebrabantur C adeak2 l; celebrantur hIp q kl 7 plutote c1 8 adon (Padelpqakf Domb.; adonis C1b1v 9 matris deam, superscripto i. e. opis, b deorum e attis CaeIpak f; athis b; atus d; Atys v 13 teatrum C 15 orbem C\' 18 occuluntur Cab del II q; occulautur hi; occultantur al; occultabantur 0.2 k2 f 28 minime occultare v 25 sacra hi 27 enim Ceu; autem ablpqak f Domb. aguntur at ) honestis agi debuerunt. Quae sunt ergo illa sacra, quibus agendis tales elegit sanctitas, quales nec thymelica in se admisit obscenitas?

CAPUT VIII. De interpretationibus naturalium rationum, quas doctores pagani pro dis suis conantur ostendere.

At enim habent ista physiologicas quasdam, sicut aiunt, id est naturalium rationum interpretationes. Quasi uero nos in hac disputatione physiologian quaerimus et non theologian, id est rationem non naturae, sed Dei. Quamuis enim qui uerus Deus est non opinione, sed natura Deus sit: non tamen omnis natura deus est, quia et hominis et pecoris, et arboris et lapidis utique natura est, quorum nihil est deus. Si autem interpretationis huius, quando agitur de sacris Matris deum, caput est certe quod Mater deum terra est, quid ultra quaerimus, quid cetera perscrutamur? Quid euidentius suffragatur eis, qui dicunt omnes istos deos homines fuisse? Sic enim sunt terrigenae, sic eis mater est terra. In uera autem theologia opus Dei est terra, non mater. Verum tamen quoquo modo sacra eius interpretentur et referant ad rerum naturam: uiros muliebria pati non est secundum naturam, sed contra naturam. Hic morbus, hoc crimen, hoc dedecus habet inter illa sacra professionem, quod in uitiosis hominum moribus uix habet inter tormenta confessionem. Deinde si ista sacra, quae scaenicis turpitudinibus conuincuntur esse foediora, hinc excusantur adque purgantur, quod habent interpretationes suas, quibus ostendantur rerum significare naturam: quur non etiam [*]( 1 illa om. e 2 elegit C; eligit a elf admittit q v 8 nos uero a 9 quaeriinua C ab delpkf; quaeramus q v Domb. (cf. p. 149, 2. 168, 3) 11 na//tura, tu eras., C sit Deus v sit] est I 12 est] sit It 14. 15 deorum e 18 teriginae Cl sic codd.; sicuto. 19 UerQ quoquo, omisso tamen, d quo C l 21 muliebria, in margine muliebri habitu e 25 excu//santur, fa eras., C; excausaotur et )

poetica similiter excusentur adque purgentur? Multi enim et ipsa ad eundem modum interpretati sunt, usque adeo ut, quod ab eis inmanissimum et infandissimum dicitur, Saturnum suos filios deuorasse, ita nonnulli interpretentur, quod longinquitas temporis, quae Saturni nomine significatur, quidquid gignit ipsa consumat, uel, sicut idem opinatur Varro, quod pertineat Saturnus ad semina, quae in terram, de qua oriuntur, iterum recidunt. Itemque alii alio modo et similiter cetera.

Et tamen theologia fabulosa dicitur et cum omnibus huiusce modi interpretationibus suis reprehenditur abicitur inprobatur, nec solum a naturali, quae philosophorum est, uerum etiam ab ista ciuili, de qua agimus, quae ad urbes populosque adseritur pertinere, eo quod de dis indigna confinxerit, merito repudianda discernitur, eo nimirum consilio, ut, quoniam acutissimi homines adque doctissimi, a quibus ista conscripta sunt, ambas inprobandas intellegebant, et illam scilicet fabulosam et istam ciuilem, illam uero audebant inprobare, hanc non audebant; illam culpandam proposuerunt, hanc eius similem conparandam exposuerunt, — non ut haec prae illa tenenda eligeretur, sed ut cum illa respuenda intellegeretur, adque ita sine periculo eorum, qui ciuilem theologian reprehendere metuebant, utraque contemta ea, quam naturalem uocant, aput meliores animos inueniret locum. Nam et ciuilis et fabulosa ambae fabulosae sunt ambaeque ciuiles; ambas inueniet fabulosas, qui uanitates et obscenitates ambarum [*]( 1 excausentur e excusantur.. purgantur a 2 ipsi l ut sup. lin. I 5 quicquid C2e 6 consummat Cl 8 recidunt, u m. 2 in a corr., C; reċ̣cidunt V 9 et tamen m. 1 in marg. I 11 a om. a 12 ciuili , in margine m. 2 theologia C pertinere asser. v 13 confinxerint l2, 14 consilio!. ex consilium corr., C 15 homines atque doctissimi in marg. infer. I ita Cl 20 sed ut cum] seducta d 21 ciuilem] in d sex uersus lineolis deleti eunt. scriba enim ad superius ciuilem v. 17 aberrauerat et uerba inde ab illam uero usque ad eorum qui u. 21 bis posuerat theologia an d 22 ea;, m eras., a 23 inuenire i ciuilea d 24 fabulosa ambae 011&. d )

prudenter inspexerit; ambas ciuiles, qui scaenicos ludos pertinentes ad fabulosam in deorum ciuilium festiuitatibus et in urbium diuinis rebus aduerterit. Quo modo igitur uitae aeternae dandae potestas cuiquam deorum istorum tribuitur, quos sua simulacra et sacra conuincunt dis fabulosis apertissime reprobatis esse simillimos formis aetatibus, sexu habitu, coniugiis generationibus ritibus, in quibus omnibus aut homines fuisse intelleguntur et pro uniuscuiusque uita uel morte sacra eis et sollemnia constituta, hunc errorem insinuantibus firmantibusque daemonibus, aut certe ex qualibet occasione inmundissimi spiritus fallendis humanis mentibus inrepsisse?

CAPUT VIIII. De officiis singulorum deorum.

Quid? ipsa numinum officia tam uiliter minutatimque concisa, propter quod eis dicunt pro uniuscuiusque proprio munere supplicari oportere, unde non quidem omnia, sed multa iam diximus, nonne scurrilitati mimicae quam diuinae consonant dignitati? Si duas quisquam nutrices adhiberet infanti, quarum una nihil nisi escam, altera nihil nisi potum daret, sicut isti ad hoc duas adhibuerunt deas, Educam et Potinam, nempe desipere et aliquid mimo simile in sua domo agere uideretur. Liberum a liberamento appellatum uolunt, quod mares in coeundo per eius beneficium emissis seminibus liberentur; hoc idem in feminis agere Liberam, quam etiam Venerem putant, quod et ipsam perhibeant semina emittere; et ob haec Libero eandem uirilem corporis partem in templo poni, femineam Liberae. Ad haec addunt mulieres adtributas Libero et uinum propter libidinem concitandam. Sic Bacchanalia summa celebrabantur insania; ubi Varro ipse confitetur [*]( 6 abitu I 10 ex om. I inmundissimus C 14 ui//liter I 18 quisque q a 19 infanti usque ad daret om. 01 20 et ante Potinam sup. lin. C 24 etiam om. C 25 ipsam C; ipsas CJ TelI. v Domb. se- mine C aseminemittere I 26 ob haec C bl dl Domb.; ob hoc ab1epq" 27 Ad haec... Libero om. e1 29 celebrantur p q ) [*]( XXXX Ang. opera Sectlo V par. I. ) [*]( 19 )

a Bacchantibus talia fieri non potuisse nisi mente commota. Haec tamen postea displicuerunt senatui saniori, et ea iussit auferri. Saltem hic tandem forsitan senserunt quid inmundi spiritus, dum pro dis habentur, in hominum mentibus possint. Haec certe non fierent in theatris; ludunt quippe ibi, non fuiiunt; quamuis deos habere, qui etiam ludis talibus delectentur, simile sit furoris.

Quale autem illud est, quod, cum religiosum a superstitioso ea distinctione discernat, ut- a superstitioso dicat timeri deos, a religioso autem tantum uereri ut parentes, non ut hostes timeri, adque omnes ita bonos dicat, ut facilius sit eos nocentibus parcere quam laedere quemquam innocentem, tamen mulieri fetae post partum tres deos custodes commemorat adhiberi, ne Siluanus deus per noctem ingrediatur et uexet, eorumque custodum significandorum causa tres homines noctu : circuire limina domus et primo limen securi ferire, postea pilo, tertio deuerrere scopis, ut his datis culturae signis deus Siluanus prohibeatur intrare, quod neque arbores caeduntur ac putantur sine ferro, neque far conficitur sine pilo, neque fruges coaceruantur sine scopis; ab his autem tribus rebus tres nuncupatos deos, Intercidonam a securis intercisione, Pilumnum a pilo, Deuerram a scopis, quibus dis custodibus contra uim dei Siluani feta conseruaretur. Ita contra dei nocentis saeuitiam non ualeret custodia bonorum, nisi plures essent aduersus unum eique aspero horrendo inculto, utpote siluestri, signis culturae tamquam contrariis repugnarent. Itane ista est innocentia deorum, ista concordia? Haeccine sunt [*]( 2a:iussit C 3 saltim C2 d e forsitan m. 2 in marg. C, inclusit Domb. Csenserunt e 4 possint mentibus v 6 furiunt Cab de lq 0.2 k / lJomb.; feriunt al; furunt p v9a sup. lin. I timere I 10 tanto C 11 post timeri in d expuncta sunt uerba ex superiore uersu repetita deos-timeri itaque q 13 faetae C P; fatae 11; foetae del 16 circuire Caib d c1ak f; circumire a2pqV 17 uederrere C 21 in tercio donam e; intercidone q intercessione q 22 denertam q; deuerrum a a Cdepqv; ab ablkf Domb. 25 orrendo C1 26 istane Įşţą. q 27 haeccin C1 )

numina salubria urbium, magis ridenda quam ludibria theatrorum?

Cum mas et femina coniunguntur, adhibetur deus Iugatinus; sit hoc ferendum. Sed domum est ducenda quae nubit; adhibetur et deus Domiducus; ut in domo sit, adhibetur deus Domitius; ut maneat cum uiro, additur dea Manturna. Quid ultra quaeritur? Parcatur humanae uerecundiae; peragat cetera concupiscentia carnis et sanguinis procurato secreto pudoris. Quid inpletur cubiculum turba numinum, quando et paranymphi inde discedunt? Et ad hoc inpletur, non ut eorum praesentia cogitata maior sit cura pudicitiae, sed ut feminae sexu infirmae, nouitate pauidae illis cooperantibus sine ulla difficultate uirginitas auferatur. Adest enim dea Virginiensis et deus pater Subigus, et dea mater Prema et dea Pertunda, et Venus et Priapus. Quid est hoc? Si omnino laborantem in illo opere uirum ab dis adiuuari oportebat, non sufficeret aliquis unus aut aliqua una? Numquid Venus sola parum esset, quae ad hoc etiam dicitur nuncupata, quod sine ui femina uirgo esse non desinat? Si est ulla frons in hominibus, quae non est in numinibus, nonne, cum credunt coniugati tot deos utriusque sexus esse praesentes et huic operi instantes, ita pudore adficiuntur, ut et ille minus moueatur et illa plus reluctetur? Et certe si adest Virginiensis dea, ut uirgini zona soluatur; si adest deus Subigus, ut uiro subigatur; si adest dea Prema, ut subacta, ne se commoueat, conprimatur: dea Pertunda ibi quid facit? Erubescat, eat foras; agat aliquid et maritus. Valde inhonestum est, ut, quod [*]( 1 quam ..... femina om. bl poetarum et theatrorum l (= ed. Louan.) 3 mas C\'!f; masculus ad2epqa.k2f; masculis dl 4 ferrendum C SedJ si q domum si, si m. 2 in fine ueraus, I 5 domidi/cus, i ex u radendo corr., C 6 domicius l uero Cl d 7 uericundiae Cl dl 10 ab hoc implentur q 11 utadeorum a 12 aexCt e 14. 23 uirginensis p a 14 praema C 18 ad Cabdelpq; ob v i Domb. 19 sine ui Cl b del p; sine eius ui Cz q v; sine uiro a 23 urginiens. C 25 prema aut I nec se, se sup. lin., I 26 eat] et Cl 27 marito a ) [*]( 19* )

uocatur illa, quisquam inpleat nisi ille. Sed forte ideo toleratur, quia dea dicitur esse, non deus. Nam si masculus crederetur et Pertundus uocaretur, maius contra eum pro uxoris pudicitia posceret maritus auxilium quam feta contra Siluanum. Sed quid hoc dicam, cum ibi sit et Priapus nimius masculus, super cuius inmanissimum et turpissimum fascinum sedere noua nupta iubebatur, more honestissimo et religiosissimo matronarum?

Eant adhuc et theologian ciuilem a theologia fabulosa, urbes a theatris, templa ab scaenis, sacra pontificum a carminibus poetarum, uelut res honestas a turpibus, ueraces a fallacibus, graues a leuibus, serias a ludicris, adpetendas a respuendis, qua possunt quasi conentur subtilitate discernere. Intellegimus quid agant; illam theatricam et fabulosam theologian ab ista ciuili pendere nouerunt et ei de carminibus poetarum tamquam de speculo resultare, et ideo ista exposita, quam damnare non audent, illam eius imaginem liberius arguunt et reprehendunt, ut, qui agnoscunt quid uelint, et hanc ipsam faciem, cuius illa imago est, detestentur; quam tamen di ipsi tamquam in eodem speculo se intuentes ita diligunt, ut qui qualesque sint in utraque melius uideantur. Unde etiam cultores suos terribilibus imperiis conpulerunt, ut inmunditiam theologiae fabulosae sibi dicarent, in suis sollemnitatibus ponerent, in rebus diuinis haberent, adque ita et se ipsos inmundissimos spiritus manifestius esse docuerunt, et huius urbanae theologiae uelut electae et probatae illam theatricam abiectam adque reprobatam membrum partemque fecerunt, ut, cum sit uniuersa turpis et fallax adque in se [*]( 1 illa] illud a; ille e quisquam inpleat C; imp!. quisq. reM. v 2 qua a 3 maius Cad e l p; magis bqv 9 adhoc I et m. 2 superscripto ad C cinilem theologiam v; ciuilem a theologia om. a 10 a scenis v; a scenicis p 13 qua possunt et qua conantur discernere a; qua possunt//conentur q 16 resalutare e 18 quia ignoscunt e 21 quales sint C <t\' 22 bterribilius C 23 dicarent, a in rasura litterae e em." 2 C 24 haberent m. 2 in marg. C 26 ut probatae e )

contineat commenticios deos, una pars eius sit in litteris sacerdotum, altera in carminibus poetarum. Utrum habeat et alias partes, alia quaestio est: nunc propter diuisionem Varronis et urbanam et theatricam theologian ad unam ciuilem pertinere satis, ut opinor, ostendi. Unde, quia sunt ambae similis turpitudinis absurditatis, indignitatis falsitatis, absit a ueris religiosis, ut siue ab hac siue ab illa uita speretur aeterna.

Denique et ipse Varro commemorare et enumerare deos coepit a conceptione hominis, quorum numerum est exorsus a Iano, eamque seriem perduxit usque ad decrepiti hominis mortem, et deos ad ipsum hominem pertinentes clausit ad Neniam deam, quae in funeribus senum cantatur; deinde coepit deos alios ostendere, qui pertinerent non ad ipsum hominem, sed ad ea, quae sunt hominis, sicuti est uictus adque uestitus et quaecumque alia huic uitae sunt necessaria, ostendens in omnibus, quod sit cuiusque munus et propter quid cuique debeat supplicari; in qua uniuersa diligentia nullos demonstrauit uel nominauit deos, a quibus uita aeterna poscenda sit, propter quam unam proprie nos Christiani sumus. Quis ergo usque adeo tardus sit, ut non intellegat istum hominem ciuilem theologian tam diligenter exponendo et aperiendo eamque illi fabulosae, indignae adque probrosae, similem demonstrando adque ipsam fabulosam partem esse huius satis euidenter docendo non nisi illi naturali, quam dicit ad philosophos pertinere, in animis hominum moliri locum, ea subtilitate, ut fabulosam reprehendat, ciuilem uero reprehendere quidem non audeat, sed prodendo reprehensibilem ostendat, adque ita utraque iudicio recte intellegentium [*]( 6 ut om. e ostendit e ambe similes m. 1 in rae. C 6 indign. om. bx 7 ueris C bill p; uiris a b2 d e 12 v 9 enum, et comem. a coepit deos C 10 numerus a est exorsus (exborsus l) codd.; exors. est v 12 hominum Cl 15 adque om. v 16 alia quae v sunt om. al 21 ergo m. 1 in marg. p; ergo est e; est ergo qui 1 22 et aperiendo m. 2 in marg. C )

reprobata sola naturalis remaneat eligenda? De qua suo loco in adiutorio Dei ueri diligentius disserendum est.

CAPUT X. De libertate Senecae, qui uehementius ciuilem theologian reprehendit quam Varro fabulosam.

Libertas sane, quae huic defuit, ne istam urbanam theologian [tam diligenter exponendo] theatricae simillimam aperte sicut illam reprehendere auderet, Annaeo Senecae, quem nonnullis indiciis inuenimus apostolorum nostrorum claruisse temporibus, non quidem ex toto, uerum ex aliqua parte non defuit. Adfuit enim scribenti, uiuenti defuit. Nam in eo libro, quem contra superstitiones condidit, multo copiosius adque uehementius reprehendit ipse ciuilem istam et urbanam theologian quam Varro theatricam adque fabulosam. Cum enim de simulacris ageret: \'Sacros, inquit, inmortales, inuiolabiles in materia uilissima adque inmobili dedicant, habitus illis hominum ferarumque et piscium, quidam uero mixto sexu, diuersis corporibus induunt; numina uocant, quae si spiritu accepto subito occurrerent, monstra haberentur. Deinde aliquanto post, cum theologian naturalem praedicans quorundam philosophorum sententias digessisset, obposuit sibi quaestionem et ait: \'Hoc loco dicit aliquis: Credam ego caelum et terram deos esse et supra lunam alios, infra alios? Ego feram aut Platonem aut Peripateticum Stratonem, quorum alter fecit deum sine corpore, alter sine animo?\' Et ad hoc respondens: \'Quid ergo tandem, inquit, ueriora tibi uidentur Titi Tatii [*]( 4 uehimentius C1 5 fabolosam C 6 sanae C1 7 [tam diligenter exponendo] (ex antecedente capite p. 293, 22 repetitum C dp; om. rell. v 8 saenecae C 12 quem] qua 6, g m. 2 in ras., C 15 mortales e 16 dicant bl kl abitus l habitus illis dantes a 17 quosdam a uiro C\' 18 indunt C et numina a 19 occurrentre C aliquando e 20 anatura e 22 dicat l; dicet bl kl credo, 0 in ras., I 24 phypatetictl a; periteatictl e istratonem C 26 uera b tibi om. q Titi C ab dep q; T. v Tati l )

aut Romuli aut Tulli Hostilii somnia? Cloacinam Tatius dedicauit deam, Picum Tiberinumque Romulus, Hostilius Pauorem adque Pallorem, taeterrimos omnium adfectus, quorum alter mentis territae motus est, alter corporis ne morbus quidem, sed color. Haec numina potius credes et caelo recipies?\' De ipsis uero ritibus crudeliter turpibus quam libere scripsit! Ille, inquit, uiriles sibi partes amputat, ille lacertos secat. Ubi iratos deos timent, qui sic propitios merentur? Di autem nullo debent coli genere, si hoc uolunt. Tantus est perturbatae mentis et sedibus suis pulsae furor, ut sic di placentur, quem ad modum ne quidem homines saeuiunt taeterrimi et in fabulas traditae crudelitatis. Tyranni lacerauerunt aliquorum membra, neminem sua lacerare iusserunt. In regiae libidinis uoluptatem castrati sunt quidam; sed nemo sibi, ne uir esset, iubente domino manus intulit. Se ipsi in templis contrucidant, uulneribus suis ac sanguine supplicant. Si cui intueri uacet, quae faciunt quaeque patiuntur, inueniet tam indecora honestis, tam indigna liberis, tam dissimilia sanis, ut nemo fuerit dubitaturus furere eos, si cum paucioribus furerent; nunc sanitatis patrocinium est insanientium turba.\'

Iam illa, quae in ipso Capitolio fieri solere commemorat et intrepide omnino coarguit, quis credat nisi ab inridentibus aut furentibus fieri? Nam cum in sacris Aegyptiis Osirim [*]( 1 Tullii Cabd1 v icloacnam C; clutianam a 3 omnium Cd l p a; hominum ab eqk fv Domb. 4 nec e2pv 5 recipie/s, n eraso, C 6 quambere C 8 ibi e2 9 si hoc C abdelp al /; et si hoc a2k; si et hoc q v 10 ut om. p 11 ne quidem homines Cadelp qak f; ne hom. quidem v ne homines sequidem, uiụ̇unt b 12 fabulis a traditae ct; trahicae (sic) C1; tradite ice (sic) e 13 In om. q 14 uoluntatem e; uoluptati q ne/, c eras., C 15 intulit Cad 1 q v; adtulit bepakf Domb. 17 quaequae C 19 fuerint C insanitatis a 20 insan. turba est v insanientium m. 1 ex insanientibus corr. C 21 capitulio C, et sic infra 22 omnino, m. J in animo corr., e quoarguit e 23 et, in marg. aut, q in om. al se egytiif, ofirim p aegytiis C\' )

lugeri perditum, mox autem inuentum magno esse gaudio derisisset, cum perditio eius inuentioque fingatur, dolor tamen ille adque laetitia ab eis, qui nihil perdiderunt nihilque inuenerunt, ueraciter exprimatur: \'Huic tamen, inquit, furori certum tempus est. Tolerabile est semel anno insanire. In Capitolium perueni: pudebit publicatae dementiae, quod sibi uanus furor adtribuit officii. Alius nomina deo subicit, alius horas Ioui nuntiat, alius lector est, alius unctor, qui uano motu bracchiorum imitatur unguentem. Sunt quae Iunoni ac Mineruae capillos disponant (longe a templo, non tantum a simulacro stantes digitos mouent ornantium modo), sunt quae speculum teneant; sunt qui ad uadimonia sua deos aduocent, sunt qui libellos offerant et illos causam suam doceant. Doctus archimimus, senex iam decrepitus, cottidie in Capitolio mimum agebat, quasi di libenter spectarent, quem illi homines desierant. Omne illic artificum genus operatum dis inmortalibus desidet\'. Et paulo post: Hi tamen, inquit, etiamsi superuacuum usum, non turpem nec infamem deo promittunt. Sedent quaedam in Capitolio, quae se a Ioue amari putant: ne Iunonis quidem, si credere poetis uelis, iracundissimae respectu terrentur.\'

Hanc libertatem Varro non habuit; tantum modo poeticam theologian reprehendere ausus est, ciuilem non ausus est, quam iste concidit. Sed si uerum adtendamus, deteriora sunt [*]( 4 Sen. frg. 37 ed. Haase ) [*]( 1 magno esse gaudio bdelpqv Domb.; magnum esse gaudiov, v correctoris m., C; magnum esse gaudium a 3 laetitia.... perdiderunt om. bl 5 anno Cb ellp a k f; in anno ad 12 q V 6 peruenire e 7 alius nomina usque ad est nitida correctoris manu in marg. inferiore, b vnomina C; numina e 8 lector l, b in marg.; lictor rell. v; litor auctore Linkero (Ann. philol. 89, p. 727) Domb. 9 qui a 10 et longeo a 11 moueant a 12 sunt om. C1 qui, i in ras., a; qui kl; que p Ii quae C rell. v ad om. e uadaemonia C sua om. bx 15 expectarent ab elp q (.( k desierant ael; desiderant Cd 19 ne codd.; nec v )

templa ubi haec aguntur, quam theatra ubi finguntur. Unde in his sacris ciuilis theologiae has partes potius elegit Seneca sapienti, ut eas in animi religione non habeat, sed in actibus fingat. Ait enim: \'Quae omnia sapiens seruabit tamquam legibus iussa, non tamquam dis grata. Et paulo post: <Quid quod et matrimonia, inquit, deorum iungimus, et ne pie quidem, fratrum ac sororum! Bellonam Marti conlocamus, Vulcano Venerem, Neptuno Salaciam. Quosdam tamen caelibes relinquimus, quasi condicio defecerit, praesertim cum quaedam uiduae sint, ut Populonia uel Fulgora et diua Rumina; quibus non miror petitorem defuisse. Omnem istam ignobilem deorum turbam, quam longo aeuo longa superstitio congessit, sic, inquit, adorabimus, ut meminerimus cultum eius magis ad morem quam ad rem pertinere\'. Nec leges ergo illae nec mos in ciuili theologia id instituerunt, quod dis gratum esset uel ad rem pertineret. Sed iste, quem philosophi quasi liberum fecerunt, tamen, quia inlustris populi Romani senator erat, colebat quod reprehendebat, agebat quod arguebat, quod culpabat adorabat; quia uidelicet magnum aliquid eum philosophia docuerat, ne superstitiosus esset in mundo, sed propter leges ciuium moresque hominum non quidem ageret fingentem scaenicum in theatro, sed imitaretur in templo; eo damnabilius, quo illa, quae mendaciter agebat, sic ageret, ut eum populus ueraciter agere existimaret; scaenicus autem ludendo potius delectaret, quam fallendo deciperet. [*]( 2 et in b in om. 11 al ciuilib; l 3 sapien//s, ti eraN., e 4 seruauit e 5 non om. e 8 solatia, o m. 2 in a corr., e quas- dam e 10 fulgora C l; fulgura a b dt etp a; ofulgra q diuina e diuarona C rumina b 11 immobilem e 12 quae e supersticio concessit e 13 adorauimus C ut meminerimus sup. lin. C 15 id om. al 16 philosophi.. fecerunt codd.; philosophia.. fecerat v 22 damnabilibus el 23 quo Cab delpqkv; quod a f Domb. )

CAPUT XI. Quid de Iudaeis Seneca senserit.

Hic inter alias ciuilis theologiae superstitiones reprehendit etiam sacramenta Iudaeorum et maxime sabbata, inutiliter eos facere adfirmans, quod per illos singulos septem interpositos dies septimam fere partem aetatis suae perdant uacando et multa in tempore urgentia non agendo laedantur. Christianos tamen iam tunc Iudaeis inimicissimos in neutram partem commemorare ausus est, ne uel laudaret contra suae patriae ueterem consuetudinem, uel reprehenderet contra propriam forsitan uoluntatem. De illis sane Iudaeis cum loqueretur, ait: \'Cum interim usque eo sceleratissimae gentis consuetudo conualuit, ut per omnes iam terras recepta sit: uicti uictoribus leges dederunt). Mirabatur haec dicens et quid diuinitus ageretur ignorans subiecit plane sententiam, qua significaret quid de illorum sacramentorum ratione sentiret. Ait enim: <Illi tamen causas ritus sui nouerunt; maior pars populi facit, quod quur faciat ignorat). Sed de sacramentis Iudaeorum, uel quur uel quatenus instituta sint auctoritate diuina, ac post modum a populo Dei, cui uitae aeternae mysterium reuelatum est, tempore quo oportuit eadem auctoritate sublata sint, et alias diximus, maxime cum aduersus Manichaeos ageremus, et in hoc opere loco opportuniore dicendum est.

CAPUT XII. Quod gentilium deorum uanitate detecta nequeat dubitari aeternam eos uitam nemini posse praestare, qui nec ipsam adiuuent temporalem.

Nunc propter tres theologias, quas Graeci dicunt mythicen physicen politicen, Latine autem dici possunt fabulosa [*]( 3 Hinc a 5 septenis Cl d 10 forsitan propriam a 11 forsan q sanae Cl e 12 adeo 13 receptasit, it eras., C 14 qui e 15 significare C 19 quatinus e 22 ab alias, in marg. m. rec. ablata C 23 oport. Cle 25 natiuitate p 26 posse om. p 27 adiuuant p 29 fysicen C l polyt. I )

naturalis ciuilis, quod neque de fabulosa, quam et ipsi deorum multorum falsorumque cultores liberrime reprehenderunt, neque de ciuili, cuius illa pars esse conuincitur eiusque et ista simillima uel etiam deterior inuenitur, speranda est aeterna uita, si cui satis non sunt quae in hoc uolumine dicta sunt, adiungat etiam illa, quae in superioribus libris et maxime quarto de felicitatis datore Deo plurima disputata sunt. Nam cui nisi uni felicitati propter aeternam uitam consecrandi homines essent, si dea felicitas esset? Quia uero non dea, sed munus est dei: cui deo nisi datori felicitatis consecrandi sumus, qui aeternam uitam, ubi uera est et plena felicitas, pia caritate diligimus? Non autem esse datorem felicitatis quemquam istorum deorum, qui tanta turpitudine coluntur et. nisi ita colantur, multo turpius irascuntur adque ob hoc se spiritus inmundissimos confitentur, puto ex his, quae dicta sunt, neminem dubitare oportere. Porro qui non dat felicitatem, uitam quo modo dare posset aeternam? Eam quippe uitam aeternam dicimus, ubi est sine fine felicitas. Nam si anima in poenis uiuit aeternis, quibus et ipsi spiritus cruciabuntur inmundi. mors est illa potius aeterna quam uita. Nulla quippe maior et peior est mors, quam ubi non moritur mors. Sed quod animae natura, per id quod inmortalis creata est, sine qualicumque uita esse non potest, summa mors eius est alienatio a uita Dei in aeternitate supplicii. Vitam igitur aeternam, id est sine ullo fine felicem, solus ille dat, qui dat ueram felicitatem. Quam quoniam illi, quos colit theologia ista ciuilis, dare non posse conuicti sunt: non solum propter ista temporalia adque terrena, quod superioribus quinque libris ostendimus, sed multo magis propter uitam aeternam, quae post mortem [*]( 1 multorum falsorumque deorum v 8 cui eras. I consecrati di e 12 Non] nos d esse autem q datorem esse v quemquam felicitatis datorem l 13 deorum sup. lin. C 17 dare quomodo possit transpositione significata d dare posset C; dare possit a 1 p; posset dare a; possit dare eqv Domb. 20 est om. I quam sup. lin. 22 creatura at 26 colet C\' 27 illa at 29 masgi C ) futura est, quod isto uno etiam illis cooperantibus egimus, colendi non sunt. Sed quoniam ueternosae consuetudinis uis nimis in alto radices habet, si cui de ista ciuili theologia respuenda adque uitanda parum uideor disputasse, in aliud uolumen, quod huic opitulante Deo coniungendum est, animum intendat.