De civitate dei
Augustine
Augustine. Sancti Aureli Augustini Opera, Sectio V, Pars I-II. (Corpus scriptorum ecclesiasticorum Latinorum, Volume 40, Part 1-2). Hoffmann, Emmanuel, editor. Prague; Vienna; Leipzig: F. Tempsky; G. Freytag, 1899-1900.
An tempus persecutionis Antichristi mille annis adnumerandum sit.
Haec persecutio nouissima, quae futura est ab Antichristo (sicut iam diximus, quia et in hoc libro superius et aput Danielem prophetam positum est), tribus annis et sex mensibus erit. Quod tempus, quamuis exiguum, utrum ad mille annos pertineat, quibus et diabolum ligatum dicit et sanctos regnare cum Christo, an eisdem annis hoc paruum spatium superaddatur adque extra sit, merito ambigitur; quia, si dixerimus ad eosdem annos hoc pertinere, non tanto tempore, sed prolixiore cum Christo regnum sanctorum reperietur extendi quam diabolus adligari. Profecto enim sancti cum suo rege etiam in ipsa praecipue persecutione regnabunt mala tanta uincentes, quando iam diabolus non erit adligatus, ut eos persequi omnibus uiribus possit. Quo modo ergo ista scriptura eisdem mille annis utrumque determinat, diaboli scilicet adligationem regnumque sanctorum, cum trium annorum et sex mensum interuallo prius desinat adligatio diaboli quam regnum sanctorum in his annis mille cum Christo? Si autem dixerimus paruum persecutionis huius hoc spatium non conputandum in mille annis, sed eis inpletis potius adiciendum, ut proprie possit intellegi, quod, cum dixisset: Sacerdotes Dei et Christi regnabunt cum eo mille annis, adiecit: Et cum finiti fuerint mille anni, soluetur satanas de custodia sua; isto enim modo et regnum sanctorum et uinculum diaboli simul cessatura esse significat, ut deinde persecutionis illius tempus nec ad sanctorum regnum nec ad custodiam satanae, quorum utrumque in mille annis est, [*]( 5 p. 445, 13 6 Dan. 12 ) [*]( 3 sit annumer. p 7 erit om. b 10 extraxit g; sit extra v ambigimus b 15 diab. iam Domb. 17 annis mille e 18 mensuum bgpa Domb.; mcnsium aepv 20 mille annis v 22 ut] et p 24 cum illo, in marg. eo, e )
De damnatione diaboli cum suis et per recapitulationem de resurrectione corporea omnium mortuorum et de iudicio ultimae retributionis.
Post hanc autem commemorationem nouissimae persecutionis breuiter conplectitur totum, quod ultimo iam iudicio diabolus et cum suo principe ciuitas inimica passura est. Dicit enim: Et diabolus, qui seducebat eos, missus est in stagnum ignis et sulphuris, quo et bestia et pseudopropheta; et cruciabuntur die ac nocte in saecula saeculorum. Bestiam bene intellegi ipsam inpiam ciuitatem supra diximus. Pseudopropheta uero eius aut Antichristus est aut imago illa, id est figmentum, de quo ibi locati sumus. Post haec ipsum nouissimum iudicium, quod [*]( 11 II. p. 168, 30 22 Apoc. 20, 9 sq. ) [*](1 cuni illo v 3 huius om. p 4 uinculum b 5 omnes annos g 8 mensum e; mensuum p1 a; mensium a b g p 13 alia g 21 ciuitate b 23 sulpuris ep et bestia codd.; et om. v 24 pseudoprophete a 25 bene bestiam a intellige ipsam imp. ciuitateui quam supra n 2G supra iam diximus v Pseudo uero propheta v )
Qui sint mortui, quos ad iudicium exhibuit mare, uel quos mors et inferi reddiderunt.
Sed qui sunt mortui, quos exhibuit mare, qui in eo erant? Neque enim qui in mari moriuntur, non sunt in inferno, aut corpora eorum seruantur in mari, aut, quod est absurdius, mare habebat bonos mortuos et infernus malos. Quis hoc putauerit? Sed profecto conuenienter quidam hoc loco mare pro isto saeculo positum accipiunt. Cum ergo et quos hic inueniet Christus in corpore constitutos simul significaret cum eis, qui resurrecturi sunt, iudicandos, etiam ipsos mortuos appellauit, et bonos, quibus dicitur: Mortui enim estis, et uita uestra abscondita est cum Christo in Deo, et malos, de quibus dicitur: Sine mortuos sepelire mortuos suos. Possunt mortui etiam propter hoc dici, quod mortalia gerunt corpora; unde apostolus: Corpus quidem, inquit, mortuum est propter peccatum; spiritus autem uita est propter iustitiam, utrumque in homine uiuente adque in hoc corpore constituto esse demonstrans, et corpus mortuum et spiritum uitam. Nec tamen dixit corpus mortale, sed mortuum, quamuis eadem paulo post etiam mortalia corpora, sicut usitatius uocantur, appellet. Hos ergo mortuos exhibuit mare, qui in eo erant, id est, exhibuit homines hoc saeculum, quicumque in eo erant, quia nondum obierant. Et mors et infernus, inquit, reddiderunt mortuos, quos in se habebant. Mare exhibuit, quia, sicut inuenti sunt, adfuerunt; mors uero et infernus reddiderunt, quoniam uitae, de qua iam exierant, reuocarunt. Nec frustra fortasse non satis fuit ut diceret mors aut infernus, sed utrumque dictum est: mors propter bonos, qui tantummodo mortem perpeti potuerunt, non et infernum; [*]( 12 Col. 8, 3 14 Mt. 8, 22 16 Rom. 8, 10 ) [*](2 ezibuit g 11 iis v 14 sepellire e 19 uiuere e in om. b 26 exibuit e 29 mora usque ad dictum est in marg. g )
De caelo nouo et terra noua.
Finito autem iudicio, quo praenuntiauit iudicandos malos, restat ut etiam de bonis dicat. Iam enim explicauit quod [*]( 17 Apoc. 20, 14 sq. ) [*]( 5 sanguis Christi v 10 quemamodum g 13 infernarumque egp: et infernarum v Domb. 16 sulpuris e p ibi uero v 20 non dtbt in marg. dum, e; nondum b 22 legit aegpv; legitur b ρ α Dorнb. )
Sed tunc non de isto fine saeculi loquebatur, nec proprie dixisse uidetur mare, sed tamquam mare. Quamuis et nunc, sicut amat prophetica locutio propriis uerbis translata miscere ac sic quodam modo uelare quod dicitur, potuit de illo mari [*]( 1 Mt. 25, 46 3 Apoc. 21, 1 25 ib. 4, 6. 15, 2 ) [*]( 1 sic mss.; om. v istij iniusti g 5 et terra 111SS.; et prima terra v 6 ordine fiet p 7 a cuius v 11 scire hic omissum infra post ostendit correctoris manu insertum est, e Spiritus om. p diuinitus ostenditur p 14 mundanae b 25 cristallum g 28 amat om. b 29 ac si b ) [*]( XXXX Aug. opera Sectlo V para II. ) [*]( 30 )
De ecclesiae glorificatione sine fine post finem.
Et ciuitatem, inquit, magnam Hierusalem nouam uidi descendentem de caelo a Deo, aptatam, quasi nouam nuptam ornatam marito suo. Et audiui uocem magnam de throno dicentem: Ecce tabernaculum Dei cum hominibus, et habitabit cum eis. et erunt ipsi populus eius, et ipse Deus erit cum eis. Et absterget omnem lacrimam ab oculis eorum: et mors iam non erit neque luctus neque clamor. sed nec dolor ullus, quia priora abierunt. Et dixit sedens in throno: Ecce noua facio omnia. De caelo descendere ista ciuitas dicitur, quoniam caelestis est gratia. qua Deus eam fecit. Propter quod ei dicit etiam per Esaiam: Ego sum Dominus faciens te. Et de caelo quidem ab initio sui descendit, ex quo per huius saeculi tempus gratia Dei desuper ueniente per lauacrum regenerationis in Spiritu sancto misso de caelo subinde ciues eius adcrescunt. Sed per iudicium Dei, quod erit nouissimum per eius filium Iesum Christum, tanta eius et tam noua de Dei munere claritas apparebit, ut nulla remaneant uestigia uetustatis; quando quidem et corpora ad incorruptionem adque inmortalitatem nouam ex uetere corruptione ac mortalitate transibunt. Nam hoc de isto tempore accipere, quo regnat cum rege suo mille [*]( 7 Apoc. 21. 2 sqq. 19 Esai. 45, 8 ) [*](2 mare mortuos v 3 uitae e 11 habitauit b 12 ipsi erunt c 13 absterget begoct Domb ; absterget deus a p v sanctorum eorum Ii 15 ullus dolor v 18 ei om. b Jeaciam, ex feiam corr.. g 20 sui om. b 23 erit] ei e 24 sed tam b 25 uetust. uestigia c 27 atque mort. v 28 quod g regnant e )
Aut uero non eius filii sunt, qui ingemescunt grauati, in quo nolunt spoliari, sed superuestiri, ut absorbeatur mortale a uita? Nonne ipsi sunt, qui primitias habentes Spiritus in semet ipsis ingemescunt, adoptionem exspectantes, redemtionem corporis sui? An ipse apostolus Paulus non erat supernus Hierosolymitanus. uel non multo magis hoc erat, quando pro Israelitis carnalibus fratribus suis tristitia illi erat magna et continuus dolor cordi eius? Quando autem mors non erit in ista ciuitate, nisi quando dicetur: Ubi est, mors, contentio tua? Ubi est, mors, aculeus tuus? Aculeus autem mortis est peccatum. Quod tunc utique non erit, [*]( 11 Ps. 41, 4 12 ib. 6, 7 14 ib. 37, 10 15 ib. 38, 3 16 2. Cor. 5, 4 18 Rom. 8, 23 22 Rom. 9, 2 24 1. Cor. 15, 55 sq. ) [*]( 1 inpudentia enl iae (sic) g 2 abstergit g absterget deus a b v 4 ullas dolor v et] aut a 8 nullus gl 9 quisque est v 11 ciuitatis eg; cinis bv Domb.; am. p 12 panes p 13 in om. p 16 gemescunt p in om. p 17 spoliari aegp p; exspoliari v Dornb. abscona a deatur mortali uita, n et a m. 2 superscript., b mortale hoc p Domb. 18 ipsos e 22 fratribus carnal. v 23 cordis g 26 peccatum est e ) [*]( 30* )
Quid apostolus Petrus de nouissimo Dei iudicio praedicarit.
Nunc iam uideamus, quid etiam apostolus Petrus de hoc iudicio scripserit: Venient, inquit, in nouissimo dierum inlusione inludentes, secundum proprias concupiscentias suas euntes et dicentes: Ubi est promissum praesentiae ipsius? Ex quo enim patres dormierunt, sic omnia perseuerant ab initio creaturae. Latet enim illos hoc uolentes, quia caeli erant olim et terra de aqua, et per aquam constituta Dei uerbo, per quae. qui tunc erat mundus, aqua inundatus deperiit. Qui [*]( 3 1. Io. 1, 8 21 2. Petr. 3, 3 sqq. ) [*](1 infimus apav; infirmus begp Domb. 2 iste e g p; ipse v Domb 4 decipiraus a b α 6 exferceat g 7 et cetera b 10 Absterget Deus v 12 ullus dolor v .13 de inmortalitate begp; de om. v Domb. 22 inlnsiones b; inlusores, ores ne. 2 in rase illudentes in illusione p 27 per que ex per qu6 corr., g; per qu6 ep )
Nouos uero caelos et terram nouam secundum promissa ipsius exspectamus, in quibus iustitia inhabitat. Nihil hic dixit de resurrectione mortuorum, sed sane de perditione mundi huius satis. Ubi etiam commemorans factum ante diluuium uidetur admonuisse quodam modo, quatenus in fine huius saeculi mundum istum periturum esse credamus. Nam et illo tempore perisse dixit, qui tunc erat, mundum; nec solum orbem terrae, uerum etiam caelos, quos utique istos aenos intellegimus, quorum locum ac spatium tunc aqua crescendo superauerat. Ergo totus aut paene totus aer iste uentosus (quod caelum uel potius caelos uocat, sed utique istos imos, non illos supremos, ubi sol et luna et sidera constituta sunt) conuersus fuerat in umidam qualitatem adque hoc modo cum terra perierat, cuius terrae utique prior [*]( 1 tunc. t m. 2 in ras., g ac terra b 2 die b 3 iniquorum b 4 deum e 6 quidem g exestimant gt 8 pacientiam e 9 magno om. gx 12 uos esse be 13 et proper. om. b 15 dequoquentur g 17 eius e 19 huius om. p 21 saeculi huius g 24 intellegimus..... aqua in marg. g *5 aer...... caelos in marg. g 27 istos utique v immo b )
Quid apostolus Paulus Thessalonicensibus scripserit de manifestatione Antichristi, cuius tempus dies Domini subsequetur.
Multas euangelicas apostolicasque sententias de diuino isto iudicio nouissimo uideo mihi esse praetereundas, ne hoc uolumen in nimiam longitudinem prouoluatur; sed nullo modo est praetereundus apostolus Paulus, qui scribens ad [*]( 19 Dan. 3, 25 ) [*](3 die e 11 muudus iste v 14 sitj est ol 15 esse eos b 18 per- timescerent e 19 si mss.; sicut v 20 uiuere inlaeaa v 25 sabsequitur p 23 protendatur a 29 Paulus om. b )
Thessalonicenses: Rogamus, inquit, uos, fratres, per aduentum Domini nostri Iesu Christi et nostrae congregationis in ipsum, ut non cito moueamini mente neque terreamini neque per spiritum neque per uerbum neque per epistulam tamquam per nos, quasi instet dies Domini, ne quis uos seducat ullo modo; quoniam nisi uenerit refuga primum et reuelatus fuerit homo peccati, filius interitus, qui aduersatur et superextollitur supra omne, quod dicitur Deus aut quod colitur, ita ut in templo dei sedeat, ostentans se tamquam sit Deus. Non retinetis in memoria, quod adhuc cum essem aput uos haec dicebantur uobis? et nunc quid. detineat scitis, ut reueletur in suo tempore. Iam enim mysterium iniquitatis operatur. Tantum qui modo tenet teneat, donec de medio fiat; et tunc reuelabitur iniquus, quem Dominus Iesus interficiet spiritu oris sui, et euacuabit inluminatione praesentiae suae eum, cuius est praesentia secundum operationem satanae, in omni uirtute et signis et prodigiis mendacii et in omni seductione iniquitatis his, qui pereunt, pro eo quod dilectionem ueritatis non receperunt, ut salui fierent. Et ideo mittet illis Deus operationem erroris, ut credant mendacio et iudicentur omnes, qui non crediderunt ueritati, sed consenserunt iniquitati.
Nulli dubium est eum de Antichristo ista dixisse, diemque iudicii (hunc enim appellat diem Domini) non esse [*]( 1 2. Thess. 2, 1 sqq. ) [*]( 3 in id ipsum p 4 perterreamini b 5 per nos et gl p pt (l Domb.; per nos missam a b e2 g2 v 10 in templo dei a beg p; dei om. v Domb. 11 ostendens g se sup. lin. g 12 memoriam b cum adhuc p essent b 13 dicebantur p ρ α Domb.; dicebam/// e; dicebam abgv qui b 14 ut] et b 18 aeuacuabituy 9 24 mittit 9 25 ut iudic. e 27 die/que, in eras., e )
Quidam putant hoc de imperio dictum fuisse Romano. et propterea Paulum apostolum non id aperte scribere uoluisse. ne calumniam uidelicet incurreret, quod Romano imperio male optauerit, cum speraretur aeternum; ut hoc quod dixit: Iam enim mysterium iniquitatis operatur, Neronem [*]( Y Y 8 ad eundem g 10 potant g 11 sq. in templom g 19 sentit e 21 addit g 23 quo p 24 nunc e 25 suspetiones gl 28 aperte, V ex oportet correctum, e 30 cop e )
Alius ergo sic, alius autem sic apostoli obscura uerba couiectant; quod tamen eum dixisse non dubium est: non ueniet ad uiuos et mortuos iudicandos Christus, nisi prius uenerit ad seducendos in anima mortuos aduersarius eius Antichristus; quamuis ad occultum iam iudicium Dei pertineat, quod ab illo seducentur. Praesentia quippe eius erit, sicut dictum est, secundum operationem satanae in omni uirtute et signis et prodigiis mendacii et in omni seductione iniquitatis his, qui pereunt. Tunc enim soluetur satanas et per illum Antichristum in omni sua uirtute mirabiliter quidem, sed mendaciter operabitur. Quae solet ambigi utrum propterea dicta sint signa et prodigia mendacii, quoniam mortales sensus per phantasmata decepturus est, ut quod non facit facere uideatur, an quia illa ipsa, etiamsi erunt uera prodigia, ad mendacium pertrahent credituros non ea potuisse nisi diuinitus fieri, uirtutem diaboli nescientes, maxime quando tantam, quantam numquam habuit, acceperit potestatem. Non enim quando de caelo ignis cecidit et tantam familiam cum tantis gregibus pecorum sancti Iob uno inpetu absumsit et turbo inruens et domum deiciens filios eius occidit, phantasmata fuerunt; quae tamen fuerunt opera satanae, cui Deus dederat hanc potestatem. Propter quid horum ergo dicta sint prodigia et signa mendacii, tunc potius apparebit. Sed propter quodlibet horum dictum sit. seducentur eis signis adque prodigiis. qui seduci merebuntur, pro eo quod dilectionem, inquit, ueritatis nonreceperunt, ut salui fierent. Nec dubitauit apostolus addere [*]( 1 eretici g 5 uero a coniectant a b g a v; coniectat epp Dom. n 8 eius om. b 16 dicta,f ut e sunt b 20 ea om. b diabnli g 21 nequam b 26 quod gi p 27 horum usque ad dictum sit l. 28 cor,.. manu in marg. 9 30 ueritatis inquit v )
Iesum, iustissime iudicaturum, iniustissime iudicatum.
Quid idem apostolus in prima ad eosdem epistula de resurrectione docuerit mortuorum.
Sed hic apostolus tacuit de resurrectione mortuorum; ad eosdem autem scribens in epistula prima: Nolumus, inquit, ignorare uos, fratres, de dormientibus, ut non contristemini, sicut et ceteri, qui spem non habent. Nam si credimus, quod Iesus mortuus est et resurrexit: ita et Deus eos, qui dormierunt per Iesum, adducet cum illo. Hoc enim uobis dicimus in uerbo Domini, quia nos uiuentes, qui reliqui sumus in aduentum Domini, non praeueniemus eos, qui ante dormierunt; quoniam ipse Dominus in iussu et in uoce archangeli et in tuba Dei descendet de caelo, et mortui in Christo resurgent primo; deinde nos uiuentes, qui reliqui sumus, simul cum illis rapiemur in nubibus in [*]( 16 1. Thess. 4, 13 sq. ) [*]( 1 et dicere v operationem ... mendacio corr. manu in marg. g 3 permittit e ipso ep 4 ille faciat p 8 rationali scriptnrae g 9 cessabit b 10 Iesam Christum v 13 apostolus paulus ad eosdem epistula secunda p 14 docuerit mortuorum g f; mort. doc. pqv 19 et resurrexit otn. b 21 cum eo v 24 et om. b 25 de scendit b 26 primo p p a v; primi ab eg )
Sed quaeri solet, utrum illi, quos hic uiuentes inuenturus est Christus, quorum personam in se adque illos, qui tunc secum uiuebant, transfigurabat apostolus, numquam omnino morituri sint, an ipso temporis puncto, quo cum resurgentibus rapientur in nubibus in obuiam Christo in aera, ad inmortalitatem per mortem mira celeritate transibunt. Neque enim dicendum est fieri non posse, ut, dum per aera in sublime portantur, in illo spatio et moriantur et reuiuescant. Quod enim ait: Et ita semper cum Domino erimus, non sic accipiendum est, tamquam in aere nos dixerit semper cum Domino esse mansuros; quia nec ipse utique ibi manebit. quia ueniens transiturus est; uenienti quippe ibitur obuiam, non manenti; sed ita cum Domino erimus, id est, sic erimus habentes corpora sempiterna, ubicumque cum illo fuerimus. Ad hunc autem sensum, quo existimemus etiam illos, quos hic uiuos inuenturus est Dominus, in ipso paruo spatio et passuros mortem et accepturos inmortalitatem, ipse apostolus nos uidetur urgere, ubi dicit: In Christo omnes uiuificabuntur; cum alio loco de ipsa loquens resurrectione corporum dicat: Tu quod seminas, non uiuificatur. nisi moriatur. Quo modo igitur, quos uiuentes hic Christus inueniet, per inmortalitatem in illo uiuificabuntur, etsi non moriantur, cum uideamus propter hoc esse dictum: Tu quod seminas, non uiuificatur, nisi moriatur? Aut si recte non dicimus seminari nisi ea corpora hominum, quae moriendo [*]( 22 1. Cor. 15, 22 24 ib. 36 ) [*]( 1 semper Om. a cum Domino om. e 2 futuram mort. b 3 Dominus Christus v 8 sunt b v quocumque b 9 in ante obuiam om. p 11 per om. e 16 qua ueniens e J iiur, ob eras„ t l 19 extimemus g 23 uiuificabitur a 24 nisi prius a 28 niei prius e a. moriafttur g )
Sed aliud rursus occurrit, quod idem dixit apostolus, cum de resurrectione corporum ad Corinthios loqueretur: Omnes resurgemus, uel sicut alii codices habent: Omnes dormiemus. Cum ergo nec resurrectio fieri, nisi mors praecesserit, possit, nec dormitionem possimus illo loco intellegere nisi mortem: quo modo omnes uel dormient uel resurgent, si tam multi, quos in corpore inuenturus est Christus, nec dormient nec resurgent? Si ergo sanctos, qui reperientur Christo ueniente uiuentes eique in obuiam rapientur, crediderimus in eodem raptu de mortalibus corporibus exituros et ad eadem mox inmortalia redituros, nullas in uerbis apostoli patiemur angustias, siue ubi dicit: Tu quod seminas, non uiuificatur, nisi moriatur, siue ubi dicit: Omnes resurgemus ant: Omnes dormiemus; quia nec illi per inmortalitatem uiuificabuntur, nisi, quamlibet paululum, tamen ante moriantur, ac per hoc et a resurrectione non erunt alieni, quam dormitione praecedunt, quamuis breuissima, non tamen nulla. Quur autem nobis incredibile uideatur illam multitudinem corporum in aere quodam modo seminari adque ibi protinus inmortaliter adque incorruptibiliter reuiuescere, cum credamus, quod [*]( * 3 Gen. 3, 19 10 1. Cor. 15, 51 ) [*](1 quo niodo 6 reuertentur g sese] se e; ee (= esse) g 4 egressns g Christus inueniet om. b 7 redebunt, g 9 dicit p 10 mortuorum b a 12 fleri possit nisi mors praecesserit v 13 possumus b 16 repperiuntur e 17 rapiuntur g 23 uiuicabuntur e 24 dormitione praecedunt (praecedent a) n/88.; dormitio praecedit v 26 uidebatur b )
Verum iam, sicut supra] promisimus, de hoc iudicio Dei nouissimo etiam prophetici ueteres libri quid praenuntiauerint, [*]( 1 1. Cor. 15, 52 28 c. 4 ) [*]( 3 taraquam g 7 recedent b; recedunt g moriantur g 8 resurgunt p feruntur be in ante aera om. g estj et e: id est b 11 quidem b i 13 anima tua g examinas e 16 continua b si e 18 quemllJlmodum g 18 sq. id—id—id g 23 quippe om. a1 et MM.; esse r .. 25 ut, in marg. et. e 26 si quidem ammodum g 28 supra om. gp? )
Quid Esaias propheta de mortuorum resurrectione et de retributione iudicii sit locutus.
Propheta Esaias: Resurgent, inquit, mortui et resurgent qui erant in sepulcris, et laetabuntur omnes qui sunt in terra; ros enim, qui abs te est, sanitas illis est; terra uero inpiorum cadet. Totum illud superius ad resurrectionem pertinet beatorum. Quod autem ait: Terra uero inpiorum cadet, bene intellegitur dictum: \'Corpora uero inpiorum ruina damnationis excipiet.\' Iam porro si de bonorum resurrectione quod dictum est diligentius et distinctius uelimus intueri, ad primam referendum est quod dictum est: Resurgent mortui; ad secundam uero quod sequitur: Et resurgent qui erant in sepulcris. Iam si et illos inquiramus sanctos, quos hic uiuos inuenturus est Dominus, eis congrue deputabitur quod adiunxit: Et laetabuntur omnes qui sunt in terra; ros enim, qui abs te est, sanitas illis est. Sanitatem loco isto inmortalitatem rectissime accipimus; ea namque est plenissima sanitas, quae non reficitur alimentis tamquam cottidianis medicamentis. Item de iudicii die spem prius dans bonis, deinde terrens malos idem propheta sic loquitur: Haec dicit Dominus: Ecce ego declino in eos ut flumen pacis et ut torrens inundans gloriam gentium. Filii eorum super umeros portabuntur et super genua consolabuntur. Quem ad [*]( 7 Esai. 26, 19 23 ib. 66, 12 sqq. ) [*]( 8 erunt e a in sep. erant v 9 sunt] erant p super terram a b qui ex quoa corr. g est illis a e 12 uero om. a 13 Iam om. p1 15 dictum est diligentius b 17 ut resurg. b erunt a in sep. erant v 20 super terram a b 21 illis sanitas e certissime b 24 terrenis b g malis b 25 sicut e )
Sed quoniam dixit: Et gaudebit cor uestrum, ne putaremus illa bona Hierusalem ad nostrum tantummodo spiritum pertinere: Et ossa, inquit, uestra ut herba exorientur; ubi resurrectionem corporum strinxit, uelut quod non dixerat reddens; neque enim cum uiderimus fiet. sed cum fuerit facta uidebimus. Nam et de caelo nouo ac terra noua iam supra dixerat, dum ea, quae sanctis promittuntur in fine, saepe ac multiformiter diceret. Erit, inquit, caelum nouum et terra noua, et non erunt memores priorum, nec adscendet in cor ipsorum, sed laetitiam et exsultationem inuenient in ea. Ecce ego faciam Hierusalem exsultationem et populum meum laetitiam; et exsultabo in Hierusalem et laetabor in populo meo; et ultra non audietur in illa uox fletus, et cetera, quae quidam ad illos carnales mille annos referre conantur. Locutiones enim tropicae propriis prophetico more miscentur, ut ad intellectum spiritalem intentio sobria cum quodam utili ac salubri labore perueniat; pigritia uero carnalis uel ineruditae adque inexercitatae tarditas mentis contenta litterae superficie nihil putat interius requirendum. Haec de propheticis uerbis, quae ante istum locum scripta sunt, satis dixerim. In hoc autem loco, unde ad illa digressi sumus, cum dixisset: Et ossa uestra ut herba exorientur, ut resurrectionem carnis quidem, sed tamen bonorum se nunc commemorare monstraret, adiunxit: Et cognoscetur manus Domini colentibus eum. Quid est hoc nisi manus distinguentis [*]( 11 Esai. 65, 17 sqq. ) [*]( 2 incomparabitur b 6 inquit om. el 7 instruxit b 11 multipliciter b ft 13 adecendet (asc.) 1IłSS.; ascendent v 14 faciem g 18 carn. illos v 20 quodamJ coquam g 21 perueniant b uelut e incrudita—ineieriitata b 22 contentalitera superf. g 27 quidem carnis v 29 munus b ) [*]( XXXX Aog. opera Sectio V pari II. ) [*]( 31 )
Deinde breuiter commemoratis eis, qui per hoc iudicium consumentur, sub figura ciborum in lege uetere uetitorum, a quibus se non abstinuerunt, peccatores inpiosque significans recapitulat ab initio gratiam noui testamenti a primo Saluatoris aduentu usque ad ultimum iudicium, de quo nunc agimus, perducens finiensque sermonem. Narrat namque Dominum dicere se uenire, ut congreget omnes gentes, easque uenturas et uisuras eius gloriam. Omnes enim, sicut dicit apostolus, peccauerunt et egent gloria Dei. Et relicturum se dicit super eos signa, quae utique mirantes credant in eum: et emissurum ex illis saluatos in gentes diuersas et in longinquas insulas, quae non audierunt nomen eius neque uiderunt eius gloriam; et adnuntiaturos gloriam eius in gentibus et adducturos fratres istorum, quibus loquebatur, id est in fide sub Deo Patre fratres Israelitarum electorum; adducturos autem ex omnibus gentibus munus Domino in iumentis et uehiculis (quae iumenta et uehicula bene intel leguntur adiutoria esse diuina per cuiusque generis ministeria Dei, uel angelica uel humana) in sanctam ciuitatem Hierusalem, quae nunc in sanctis fidelibus est diffusa per terras. Ubi enim diuinitus adiuuantur, ibi credunt, et ubi credunt, ibi ueniunt. Conparauit autem illos Dominus tamquam per similitudinem filiis Israel offerentibus ei suas hostias cum [*]( 1 Cant. 2, 5 10 Esai. 66, 18 12 Rom. 3, 23 ) [*]( 1 cantico om. g 2 mortis b 3 andiuinma b 6 in lege netere] intellegere b oeteri g 8 a] et b 9 de quo] quod 6 10 narrant g 12 et uisuras om. b gloriam eius v Omnes usque ad Dei om. b 13 peccauernnt om. gx 15 emissurum utique g 16 in longinquas a begpv: in om. p1 a Domb. 17 gloriam eius v glor. eius ... adducturos om. b 18 adducturus g 21 et in uehic. e 22 cuius, omisso que, b 23 ciuitatem sanctam v 24 in om. bp 26 ibi inueniunt p 27 similitudines b ei suas] uas b ) [*]( 31* )
Haec cum de ista. quae nunc inpertitur ecclesiae, perspicua nobisque notissima Dei miseratione dixisset, promisit et fines, ad quos per ultimum iudicium facta bonorum malorumque discretione uenietur, dicens per prophetam, uel de Domino dicens ipse propheta: Quo modo enim caelum nouum et terra noua manebit coram me, dicit Dominus, sic stabit semen uestrum et nomen uestrum, et erit mensis ex mense et sabbatum ex sabbato. Veniet omnis caro in conspectu meo adorare in Hierusalem! dixit Dominus; et egredientur et uidebunt membra hominum, qui praeuaricati sunt in me. Vermis eorum non morietur, et ignis eorum non exstinguetur. et erunt uisui omni carni. Ad hoc iste propheta terminauit librum, ad quod terminabitur saeculum. Quidam sane non interpretati sunt: Membra hominum, sed cadauera uirorum, per cadauera significantes euidentem corporum poenam; quamuis cadauer nisi caro exanimis non soleat nuncupari, illa uero animata erunt corpora, alioquin nulla poterunt [*]( 6 Ps. 109, 4 15 Esai. 66, 22 eqq. ) [*]( 1 palmis g fecit eg 5 Aaron usque ad secundum ordinem oin. b y 6 mclchiaedec p \'itemque saepius\' Domb.j melchisedhaec b summQl ac sacerdos et g 7 diuina gratia e 8 elegi g quia b 9 non] nunc e 12 in fines b 15 nouum] inquiunt g 16 dicit ofcpo; dixit egv 17 et nomen uestium om. b 25 uiroium per cadauera om. b )
Qualis futura sit egressio sanctorum ad uidendas poenas malorum.
Sed quo modo egredientur boni ad uidendas poenas malorum? Numquid corporis motu beatas illas relicturi sunt sedes et ad loca poenalia perrecturi, ut malorum tormenta conspiciant praesentia corporali? Absit; sed egredientur per scientiam. Hoc enim uerbo significatum est eos qui cruciabuntur extra futuros. Propter quod et Dominus ea loca tenebras exteriores uocat, quibus contrarius est ille ingressus, de quo [*]( 27 Mt. 25, 30 ) [*]( 4 posuit p o 5 appellanda b 6 uiuorum b 9 de potiore p 10 ue rum, f-r eras., g 12 ille e g p; iste abv Domb. 15 llominentur g 16 quod g 22 egrediuntur p 23 illas relicturi m. 2 superscripta sedes e suut usque ad perrecturi om. e 25 corpora gl 26 hoc ergo uerbum b )
Quid prophetauerit Daniel de persecutione Antichristi et de iudicio Dei regnoque sanctorum.
Daniel de hoc ultimo iudicio sic prophetat, ut Antichristum quoque prius uenturum esse praenuntiet adque ad aeternum regnum sanctorum perducat narrationem suam. Cum enim uisione prophetica quattuor bestias significantes quattuor regna uidisset, ipsumque quartum a quodam rege superatum, qui Antichristus agnoscitur, et post haec aeternum regnum filii hominis, qui intellegitur Christus: Horruit, inquit, spiritus meus, ego Daniel, in habitudine mea, et uisus capitis mei conturbabant me. Et accessi, inquit, ad unum de stantibus, et ueritatem quaerebam ab eo de omnibus his, et dixit mihi ueritatem. Deinde, quid audierit ab illo, a quo de omnibus his quaesiuit, tamquam eo sibi exponente sic loquitur: Hae bestiae magnae quattuor quattuor regna surgent in terra, quae auferentur, et accipient regnum sancti Altissimi et obtinebunt illud usque in saeculum et usque in saeculum saeculorum. Et quaerebam, inquit, diligenter de bestia quarta, quae erat differens prae omni bestia, terribilis amplius — dentes eius ferrei et ungues eius aerei, manducans et comminuens et reliqua pedibus suis conculcans —, et de cornibus eius decem, quae , erant in capite eius, et de altero, quod adscendit et excussit de prioribus tria; cornu illud in quo erant [*]( 12 Dan. 7, 15 sqq. ) [*]( 6 danihel abegpoa 7 prius quoque v 8 narration. suam om. p ar 13 ergo e 14 conturbabat bgp inquit om. pi 15 tantibue, af Mt. 2. e 16 his omnibus v 18 quatuor bestiae magnae v 20 accipiet b 23 omnibus bg 26 quaerant g 27 quo e accessit b 28 cornua b )
Dei ultimo iudicio regnum sancti accipiant sempiternum, qui uel dormitans haec legit, dubitare non sinitur. Tempus quippe et tempora et dimidium temporis unum annum esse et duo et dimidium ac per hoc tres annos et semissem etiam numero dierum posterius posito dilucescit, aliquando in scripturis et mensum numero declaratur. Videntur enim tempora indefinite hic dicta lingua Latina; sed per dualem numerum dicta sunt, quem Latini non habent. Sicut autem Graeci, ita hunc dicuntur habere et Hebraei. Sic ergo dicta sunt tempora, tamquam dicerentur duo tempora. Vereri me sane fateor, ne in decem regibus, quos tamquam decem homines uidetur inuenturus Antichristus, forte fallamur, adque ita [ne] ille inopinatus adueniat, non exsistentibus tot regibus in orbe Romano. Quid si enim numero isto denario uniuersitas regum significata est. post quos ille uenturus est; sicut millenario, centenario, septenario significatur plerumque uniuersitas, et aliis adque aliis numeris, quos nunc commemorare non est necesse?
Alio loco idem Daniel: Et erit, inquit, tempus tribulationis, qualis non fuit ex quo nata est gens super terram usque ad tempus illud. Et in tempore illo saluabitur populus tuus omnis, qui inuentus fuerit scriptus in libro. Et multi dormientium in terrae aggere exsurgent: hi in uitam aeternam, et hi in obprobrium et in confusionem aeternam. Et intellegentes fulgebunt sicut claritas firmamenti, et ex iustis multi sicut stellae in saecula et adhuc. Sententiae illi [*]( 18 Dan. 12, 1 sqq. ) [*]( 1 Dei om. b accipient b 3 et ante tempora om. b tempus a annum unum v duo a1 b1 e g p ρ α l; duos a2 b:! a,2 t1 4 per hoc per tres e 6 mensum el p1; mensuum gu; mensium a b ez p pz v injde finite. de in marg., p 10 sane] satis a b ne om. p 11 post quos b inuentus 6 12 ne om. abegp 13 non] nunc b quod e 14 si enim abegp pa Domb.; enim si v 16 septenario om. e adque aliis om. b 19 quale b ep 23 et hi..., aeternam om. e 25 multi a e g p ρα a2; multis balv 26 sicuti b et adhuc. Sententiae Domb. (sec. Graec. et; \'0:); euatva; xa: ETI); Et adhuc sentfntiae v illius b )
In psalmis Dauidicis, quae de fine saeculi huius et nouissimo Dei iudicio prophetentur.
Multa de iudicio nouissimo dicuntur in psalmis, sed eorum plura transeunter et strictim. Hoc tamen quod de fine huius saeculi apertissime ibi dictum est, nequaquam silentio praeteribo. Principio terram tu fundasti, Domine, et opera manuum tuarum sunt caeli. Ipsi peribunt, tu autem [*]( 10 Io. 5, 28 sq. 13 Gen. 17, 5 14 ib. 22, 18 17 Dan. 12,13 26 Ps. 101, 26 sqq. ) [*]( 2 mortuor. corp. v illi g 8 et hi..... aeternam om. b 10 in monum. sunt p 12 ponet gl; posuit p scriptura aliquando t 16 hic b 17 quiesce e 21 dauiticis gf 22 precinantur p 23 eorom] etiam m. 2 in ras, e 25 dictum est ibi v )
Deus, Christianos ob hoc arguit maximae stultitiae etiam ex oraculis deorum suorum, quod istum mundum dicunt esse periturum? Ecce in litteris pietatis Hebraeorum dicitur Deo. quem confitente tanto philosopho etiam ipsa numina perhorrescunt: Opera manuum tuarum sunt caeli, ipsi peribunt.
Numquid quando caeli peribunt, mundus, cuius idem caeli superior pars est et tutior, non peribit? Si haec sententia Ioui displicet, cuius, ut scribit iste philosophus, uelut grauioris auctoritatis oraculo in Christianorum credulitate culpatur: quur non similiter sapientiam tamquam stultitiam culpat Hebraeorum, in quorum libris piissimis inuenitur? Porro si in illa sapientia, quae Porphyrio tam multum placet, ut eam deorum quoque suorum uocibus praedicet, legitur caelos esse perituros: quur usque adeo uana est ista fallacia, ut in fide Christianorum uel inter cetera uel prae ceteris hoc detestentur, quod in ea periturus creditur mundus, quo utique nisi pereunte caeli perire non possunt? Et in litteris quidem sacris, quae proprie nostrae sunt, non Hebraeis nobisque communes, id est in euangelicis et apostolicis libris legitur: Praeterit figura huius mundi; legitur: Mundus transit: legitur: Caelum et terra transibunt. Sed puto. quod praeterit, transit, transibunt aliquanto mitius dicta sunt [*]( 7 cf. XVIIII, c. 23 25 1. Cor. 7, 31 1. Io. 2, 17 26 Mt. 24, 35 ) [*](1 sq. permanes. et reliqua. Et sicut opertoriu mutabis eos. et reliqua (O. tom. I, Pratf. p. X) ueterascent av 4 quod m. 2 in ras. e 5 et ipsis numinibus m. 2 in ras. e 6 ab hoc e 11 idem bp; id est e; om. p; iidem v caelum p 18 quoque deorum e et legitur g 19 usque om. g 20 inter ceteraI in tertia terra b uol praeter cetera a 22 non possunt perire v 25 mundus transit legitur om. b 27 praeteriit b aliquando gp adhuc mitius g. )
et Idaea se condidit silua. Hoc autem quod de psalmo commemoraui, nullum caelorum uidetur relinquere, quod periturum esse non dixerit. Ubi enim dicitur: Opera manuum tuarum sunt caeli, ipsi peribunt. quam nullum eorum ab opere Dei, tam nullum eorum a perditione secernitur. Non enim dignabuntur de Petri apostoli locutione, quem [*]( 1 2. Petr. 3. 6 6 ib. 3, 10 sq. 16 Mt. 24. 29 22 rerg. Aen. II, 694 ) [*]( 1 Petri apostoli v 4 dicta sit v 10 nos esse t1 11 ea om. bfpp 12 ac turb. p 13 positos b 18 caelos om. b 20 futlirae sint 1, 21 stella Vergil. inss.; Virg. stella v 24 caelum 6 25 όιcitur] dixit II 26 eorum ab opere Dei tam nullum eorum om. b 27 pernicione b )
- facem ducens multa cum luce cucurrit,
In psalmo etiam quadragensimo nono de iudicio Dei nouissimo intellegitur dictum: Deus manifestus ueniet, Deus noster, et non silebit. Ignis in conspectu eius ardebit, et in circuitu eius tempestas ualida. Aduocabit caelum sursum et terram discernere populum suum. Congregate illi iustos eius, qui disponunt testamento eius super sacrificia. Hoc nos de Domino Iesu Christo intellegimus, quem speramus de caelo esse uenturum ad uiuos et mortuos iudicandos. Manifestus enim ueniet inter iustos et iniustos iudicaturus iuste, qui prius uenit occultus ab iniustis iudicandus iniuste. Ipse, inquam, manifestus ueniet et non silebit, id est, in uoce iudicis euidens apparebit, qui prius cum uenisset occultus, ante iudicem siluit, quando sicut ouis ad immolandum ductus est et sicut agnus coram tondente fuit sine uoce, quem ad modum de illo per Esaiam legimus prophetatum et in euangelio uidemus inpletum. De [*]( 15 Ps. 49, 3 sqq. 28 Esai. 53, 7 29 Mt. 26, 63 ) [*]( 4 caeli om. b inftrmi b sint perituri v 11 posse perire v 13 laudanerunt abegp av; laudauerint p Domb. legerunt b 14 domini b 15 manifeste g 16 eius om. et exardescet et rpliqua b 17 circumitu v aduocauit begp 18 desursum p 20 Domino nostro v 21 de caelo speramus v 22 et inter b 24 iudicatus p 20 uidimus b )
De prophetia Malachielis, qua Dei iudicium ultimum declaratur et quorundam dicitur per purificatorias poenas facienda mundatio.
Propheta Malachiel siue Malachi, qui et angelus dictus est, qui etiam Esdras sacerdos, cuius alia in canonem scripta recepta sunt, ab aliquibus creditur (nam de illo hanc esse [*]( 7 Osee 6, 6 11 c. 6 16 Mt. 25, 34 ) [*]( 1 tanta res v 2 sunt bgpv; sint ae Domb. 5 Aut enim] autem b 9 fit om. b 14 ea b 19 et eorum begp; et de eorum v Domb. 20 iudicandis b 22 malachihelis g f; malachiae pqv 23 purgatorias p 25 malachiel bi ep p a; malachihel ag; malachias btv siue] et b 26 hesdras g; ezdras e; ezras p canone b )
Hebraeorum opinionem dicit Hieronymus), iudicium nouissimum prophetat dicens: Ecce uenit, dicit Dominus omnipotens; et quis sustinebit diem introitus -eius, aut quis ferre poterit ut adspiciat eum? Quia ipse ingreditur quasi ignis conflatorii et quasi herba lauantium; et sedebit conflans et emundans sicut argentum et sicut aurum, et emundabit filios Leui, et fundet eos sicut aurum et argentum; et erunt Domino offerentes hostias in iustitia, et placebit Domino sacrificium Iudae et Hierusalem, sicut diebus pristinis et sicut annis prioribus. Et accedam ad uos in iudicio, et ero testis uelox super maleficos et super adulteros et super eos, qui iurant in nomine meo mendaciter, et qui fraudant mercedem mercennario et obprimunt per potentiam uiduas et percutiunt pupillos et peruertunt iudicium aduenae, et qui non timent me, dicit Dominus omnipotens; quoniam ego Dominus Deus uester, et non mutor. Ex his quae dicta sunt uidetur euidentius apparere in illo iudicio quasdam quorundam purgatorias poenas futuras. Ubi enim dicitur: Quis sustinebit diem introitus eius, aut quis ferre poterit, ut adspiciat eum? Quia ipse ingreditur quasi ignis conflatorii et quasi herba lauantium; et sedebit conflans et emundans sicut argentum et sicut aurum et emundabit filios Leui, et fundet eos sicut aurum et argentum: quid aliud intellegendum est? Dicit tale aliquid et Esaias: Lauabit Dominus sordes filiorum et [*]( 1 Hier. prooem. in Malach. 2 Mal. 3, 1 sqq. 27 Esai. 4, 4 ) [*]( 2 ueniet g 3 et om. g qui g 6 emundans codd. v; mundans Domb. sicut aurum et sicut argentum v 7 emundabit aegpv; ecce mundabit b; mandabit p Domb. 10 iudae a b e p Domb.; iuda fJr 14 mercedem mercennario agpv; mercede mercennarii, ii m. 2 in ras.. in marg. inercede mercennario, e; mercedem mercennarios boDomb. 16 p°ruerterunt, rt m. 2 ex n corr., e 17 quia p 20 corundam gl 21 qui sust. g1 24 mundans b p llomb. sicut aurum et sicut argentam v 25 emundauit g; mundabit b Domb. 27 lauauit b )
De sacri\'ficiis, quae sancti offerent Deo sic placitura. quo modo in diebus pristinis et annis prioribus placuerunt.
Volens autem Deus ostendere ciuitatem suam tunc in ista consuetudine non futuram dixit filios Leui oblaturos hostias in iustitia; non ergo in peccato ac per hoc non pro peccato. Unde intellegi potest in eo quod secutus adiunxit adque ait: Et placebit Domino sacrificium Iudae et Hierusalem. sicut diebus pristinis et sicut annis prioribus, frustra sibi Iudaeos secundum legem ueteris testamenti sacrificiorum suorum praeterita tempora polliceri. Non enim tunc in iustitia, sed in peccatis hostias offerebant, quando pro peccatis praecipue ac primitus offerebant, usque adeo ut sacerdos ipse. quem debemus utique credere ceteris fuisse iustiorem, secundum Dei mandatum soleret pro suis primum offerre peccatis. deinde pro populi. Quapropter exponere nos oportet, quo modo sit accipiendum quod dictum est: Sicut diebus pristinis et sicut annis prioribus. Fortassis enim tempus illud commemorat, quo primi homines in paradiso fuerunt. Tunc enim puri adque integri ab omni sorde ac labe peccati se ipsos Deo mundissimas hostias offerebant; ceterum ex quo commissae praeuaricationis causa inde dimissi sunt adque humana in eis natura damnata est, excepto uno Mediatore et post lauacrum regenerationis quibusque adhuc paruulis nemo mundus a sorde, sicut scriptum est, nec infans. cuius est unius diei uita super terram. Quod si respondetur etiam eos merito dici posse offerre hostias in iustitia, qui offerunt in fide (iustus enim ex fide uiuit; quamuis [*]( 16 Leuit. 16, 6; Hebr. 7, 27 26 Iob 14, 4 29 Rora. 1, 17 ) [*]( 7 ac per hoc non pro peccato om. p 8 in om. b utique ait e 9 Et] ei g Iuda v 16 primum pro suis v prius b 20 quo primum g; qui prime b 21 puri] putari b 25 paruolis g 27 uita unius diei v 29 quia e uiuet e )
Sicut diebus pristinis et sicut annis prioribus. Nam et per Esaiam postea quam caelum nouum et terra noua promissa est, inter cetera, quae ibi de sanctorum beatitudine per allegorias et aenigmata exsequitur, quibus expositionem congruam reddere nos prohibuit uitandae longitudinis cura: Secundum dies, inquit, ligni uitae erunt dies populi mei. Quis autem sacras litteras adtigit et ignorat ubi Deus plantauerit lignum uitae, a cuius cibo separatis illis hominibus, quando eos sua de paradiso eiecit iniquitas, eidem ligno circumposita est ignea terribilisque custodia?
Quod si quisquam illos dies ligni uitae, quos commemorauit propheta Esaias, istos qui nunc aguntur ecclesiae Christi dies esse contendit ipsumque Christum lignum uitae prophetice dictum, quia ipse est sapientia Dei, de qua Salomon ait: Lignum uitae est omnibus amplectentibus eam; nec annos egisse aliquos in paradiso illos primos homines, unde tam cito eiecti sunt, ut nullum ibi gignerent filium, et ideo non posse illud tempus intellegi in eo quod dictum est: Sicut diebus pristinis et sicut annis prioribus: istam praetereo quaestionem, ne cogar, quod prolixum est, cuncta [*]( 16 Esai. 65, 22 25 Prou. 3, 18 ) [*]( 1 peccatum non habere v 2 qui g 3 coaequando, omisso sequente quando, b ignem b 4 offerebant in iustitia hostias e 17 adtingit bgxp dns g 27 gignerint g 30 quod om. g ) [*]( 32* )
Deinde propter eos, qui non mundatione, sed damnatione sunt digni: Et accedam, inquit. ad uos in iudicium, et ero testis uelox super maleficos et super adulteros. et cetera, quibus damnabilibus enumeratis criminibus addidit: Quoniam ego Dominus Deus uester, et non mutor; tamquam diceret: \'Cum uos mutauerit et in deterius culpa uestra et in melius gratia mea, ego non mutor.\' Testem uero se dicit futurum, quia in iudicio suo non indiget testibus, eumque uelocem, siue quia repente uenturus est eritque iudicium ipso inopinato eius aduentu celerrimum, quod tardissimum uidebatur, siue quia ipsas conuincet sine ulla sermonis prolixitate conscientias. In cogitationibus enim, sicut scriptum est, inpii interrogatio erit; et apostolus: Cogitationibus, inquit, accusantibus uel etiam [*]( 28 Sap. 1, 9 30 Rom. 2, 15 sq. ) [*]( 1 manifesta bg p5; manifestat p1; manifestata aepav 9 quia e 10 offerunt g 11 omni modo hostiae e 13 ftumbra g 22 inde d ter/ius, teras., g teterius e 25 eritque om. e 27 conuincit g )
De separatione bonorum et malorum, per quam nouissimi iudicii discretio declaratur.
• Illud etiam, quod aliud agens in octauo decimo libro ex isto propheta posui, ad iudicium nouissimum pertinet, ubi ait: Erunt mihi, dicit Dominus omnipotens, in die qua ego facio in adquisitionem, et eligam eos sicut eligit homo filium suum qui seruit ei; et conuertar et uidebitis quid sit inter iustum et iniquum, et inter seruientem Deo et eum qui non seruit ei. Quia ecce dies uenit ardens sicut clibanus et conburet eos, et erunt omnes alienigenae et uniuersi, qui faciunt iniquitatem, stipula, et succendet eos dies ueniens, dicit Dominus omnipotens, et non relinquetur in eis radix neque ramus. Et orietur uobis, qui timetis nomen meum, sol iustitiae, et sanitas in pinnis eius, et egrediemini et salietis sicut uituli de uinculis relaxati; et conculcabitis iniquos, et erunt cinis sub pedibus uestris, dicit Dominus omnipotens. Haec distantia praemiorum adque poenarum iustos dirimens ab iniustis, quae sub isto sole in huius uitae uanitate non cernitur, quando sub illo sole iustitiae in illius uitae manifestatione clarebit, tunc profecto erit iudicium quale numquam fuit. [*]( 9 c. 35 11 Mal. 3, 17 sq. j 4, 1 sqq. ) [*]( 1 in diem iudicii quando a dominus p 8 sicut b; si p 11 in die qua aegppav; die om. b 12 faciam b 13 elegit bg conraini uertar a bl e p p a Domb.; conuertimini g; conuerti / m. 2 corr. b; conuertemini v 15 seruit ei a egp a v; ei om. b p Domb. 21 pinnis elg 23 eritp )