De civitate dei
Augustine
Augustine. Sancti Aureli Augustini Opera, Sectio V, Pars I-II. (Corpus scriptorum ecclesiasticorum Latinorum, Volume 40, Part 1-2). Hoffmann, Emmanuel, editor. Prague; Vienna; Leipzig: F. Tempsky; G. Freytag, 1899-1900.
At Romani, sicut in illa de re publica disputatione Scipio gloriatur, probris et iniuriis poetarum subiectam uitam famamque habere noluerunt, capite etiam sancientes, tale carmen condere si quis auderet. Quod erga se quidem satis honeste constituerunt, sed erga deos suos superbe et inreligiose; quos cum scirent non solum patienter, uerum etiam libenter poetarum probris maledictisque lacerari, se potius quam illos huiusce modi iniuriis indignos esse duxerunt seque ab eis etiam lege munierunt, illorum autem ista etiam sacris sollemnitatibus [*]( 8 conuibia L 6 permixtae L A; permixta a 7 quia L A e p q kfv; qai Cad a Domb. quia usque ad discretione om. bt 8 sunt mali LA . l/beoni L 10 honori ducunt LAC a b de p k Ii honori dicunt a; bonore dacunt q; honore dignos ducunt az v 11 et scenicos orn. e1 14 confingantur e 16 in hominibus p 18 senserunt p 21 etiam sancientes LAClabdepqakf; etiam plectendum sancientes C1 v nl 27 sollemptatibus e )
Sed responderet mihi fortasse, si uiueret: Quo modo nos ista inpunita esse nollemus, quae ipsi di sacra esse uoluerunt, cum ludos scaenicos, ubi talia celebrantur dictitantur actitantur, et Romanis moribus inuexerunt et suis honoribus dicari exhiberique iusserunt? Quur non ergo hinc magis ipsi intellecti sunt non esse di ueri nec omnino digni, quibus diuinos honores deferret illa res publica? Quos enim coli minime deceret minimeque oporteret, si ludos expeterent agendos conuiciis [*]( 1 lauda/s, n eras., L 4 plures 01 5 capitolij, ij m. 2 in ras., C non immoromae L; immo non romae A 6 exercere L A Cl a*p q; exerere C2 al b a f; exserere e k poeta C1 7 saecuri L A 9 planc̣tus q aut m. 2 in et corr. b 10 Publio et om. LC GN. LAC caelius C al MC A; marco b e immixtis glossis foede corrupta praebet d: ut plautus aut ne [alauinę (ataui?) huius puplius et gneo scipioni] aius Ipontifiei et clarissimo nobiliJ scipioni aut cecilius marco catoni 11 iobis LA obtimi A 12 adulescentibus at 17 uiberet L 18 nolimus f 21 non ergo L A CI b de p; ergo non v Domb, magis non hinc q; magis hinc C 22 diueri L )
Deinde quaerimus, ipsi poetae talium fabularum conpositores, qui duodecim tabularum lege prohibentur famam laedere ciuium, tam probrosa in deos conuicia iaculantes quur non ut scaenici habeantur inhonesti. Qua ratione rectum est, ut poeticorum figmentorum et ignominiosorum deorum infamentur actores, honorentur auctores? An forte Graeco Platoni potius palma danda est, qui cum ratione formaret, qualis esse ciuitas debeat, tamquam aduersarios ueritatis poetas censuit urbe pellendos? Iste uero et deorum iniurias indigne tulit et fucari corrumpique figmentis animos ciuium noluit. Confer nunc Platonis humanitatem a ciuibus decipiendis poetas urbe pellentem cum deorum diuinitate honori suo ludos scaenicos expetente. Ille, ne talia uel scriberentur, etsi non persuasit disputando, tamen suasit leuitati lasciuiaeque Graecorum; isti, ut talia etiam agerentur, iubendo extorserunt grauitati et modestiae Romanorum. Nec tantum haec agi uoluerunt, sed sibi dicari, sibi sacrari, sibi sollemniter exhiberi. Cui tandem honestius diuinos honores decerneret ciuitas? utrum Platoni haec turpia [*]( 2 huiusce modi L2Aabdepqfv; huius modi Lx C 11 noluerunt p 12 conpositorea .. tabularum om. ei 14 cibium L A 15 ut] ei e t 18 quales 01 ciaitatis ea*kl 22 cibibus L 23 expetente, t m. J,A 26 etiam m. 1 sup. lin. L 27 dedicari e )
Hunc Platonem Labeo inter semideos commemorandum putauit, sicut Herculem, sicut Romulum. Semideos autem heroibus anteponit; sed utrosque inter numina conlocat. Verum tamen istum, quem appellat semideum, non heroibus tantum, sed etiam dis ipsis praeferendum esse non dubito. Propinquant autem Romanorum leges disputationibus Platonis, quando ille cuncta poetica figmenta condemnat, isti autem poetis adimunt saltem in homines maledicendi licentiam; ille poetas ab urbis ipsius habitatione, isti saltem actores poeticarum fabularum remouent a societate ciuitatis; et si contra deos ludorum scaenicorum expeditores aliquid auderent, forte undique remouerent. Nequaquam igitur leges ad instituendos bonos aut corrigendos malos mores a dis suis possent accipere seu sperare Romani, quos legibus suis uincunt adque conuincunt. Illi -enim honori suo deposcunt ludos scaenicos, isti ab honoribus omnibus repellunt homines scaenicos; illi celebrari sibi iubent figmentis poeticis obprobria deorum, isti ab obprobriis hominum deterrent inpudentiam poetarum. Semideus autem ille Plato et talium deorum libidini restitit, et ab indole Romanorum quid perficiendum esset ostendit, qui poetas ipsos uel pro arbitrio mentientes uel hominibus miseris quasi deorum facta pessima imitanda proponentes omnino in ciuitate bene instituta uiuere noluit. Nos quidem Platonem nec deum nec semideum perhibemus, nec ulli sancto angelo summi Dei nec ueridico prophetae nec apostolo alicui nec cuilibet Christi martyri nec cuiquam Christiano homini conparamus; cuius nostrae sententiae ratio Deo prosperante suo loco explicabitur. Sed eum tamen, quando quidem ipsi uolunt fuisse semideum, praeferendum esse censemus, si non Romulo et Herculi (quamuis istum nec fratrem occidisse, nec aliquod perpetrasse [*]( 1 prohibendi 01 6 eroibus el 10 et 11 saltim A I a poetllas, ic eras., C 13 undeque A1 14 remouent hi 22 qui] quid a 25 uibere L 29 explicauitur LA 30 fuissemideum At )
Quae autem illic eligendorum deorum etiam ipsorum falsorum ratio ac non potius adulatio est? quando istum Platonem, quem semideum uolunt, tantis disputationibus laborantem, ne animi malis, quae praecipue cauenda sunt, mores corrumperentur humani, nulla sacra aedicula dignum putarunt, et Romulum suum dis multis praetulerunt, quamuis et ipsum semideum potius quam deum uelut secretior eorum doctrina commendet. Nam etiam flaminem illi instituerunt, quod sacerdotii genus adeo - in Romanis sacris testante apice excelluit, ut tres solos flamines haberent tribus numinibus institutos, [*]( 10 Rep. IIII, 9 ) [*]( 2 cynocefalo LAC 3 suam propriam C 5 eminentia e 10 fr..ustra A 12 cuiusdam magni LAp; in L transposittonis notae m. 2 superscriptae sunt; magni cuiusdam C reM. v 17 instituerunt p 18 illic I<AC\' tan ml abdepqakv; illis Cl Domb. 20 uoluntatis A 21 animalis C corrumpentur C1 )
Si autem a dis suis Romani uiuendi leges accipere potuissent, non aliquot annos post Romam conditam ab Atheniensibus mutuarentur leges Solonis, quas tamen non ut acceperunt (tenuerunt>, sed meliores et emendatiores facere conati sunt, quamuis Lycurgus Lacedaemoniis leges ex Apollinis auctoritate se instituisse confinxerit, quod prudenter Romani credere noluerunt, propterea non inde acceperunt. Numa Pompilius, qui Romulo successit in regnum, quasdam leges, quae quidem regendae ciuitati nequaquam sufficerent, condidisse fertur, qui eis multa etiam sacra constituit; non tamen perhibetur easdem leges a numinibus accepisse. Mala igitur animi, mala uitae, mala morum, quae ita magna sunt, ut his doctissimi eorum uiri etiam stantibus urbibus res publicas perire confirment, di eorum, ne suis cultoribus acciderent, minime curarunt [immo uero ut augerentur, sicut supra disputatum est, omni modo curarunt]. [*]( 1 iobi L A beniuol. LACde 5 ut m. 2 in et corr. C tribuerant LApa; tribuerent f ; tribuerunt Cabeqkv 9 dies C 10 debuerunt p 11 mutuari p q Vi mutari C 12 a sup. din. A binr bendi L 13 aliquod Ll Cl 14 mutuarent L; mutarentur (J1 15 tenuerunt m. rec. sup. lin. a; om. reM. 16 pollinis Cl 17 conmo fixerit Zl 18 acciperunt Cl 23 malarum C 25 accederent C1; oe acciderint e curarunt C [immo usque ad curarunt] om. Lt At C )
An forte populo Romano propterea leges non sunt a numinibus constitutae, quia, sicut Sallustius ait, \'ius bonumque aput eos non legibus magis quam natura ualebat\'? Ex hoc iure ac bono credo raptas Sabinas. Quid enim iustius et melius quam filias alienas fraude spectaculi inductas non a parentibus accipi, sed ui, ut quisque poterat, auferri? Nam si inique facerent Sabini negare postulatas, quanto fuit iniquius rapere non datas? Iustius autem bellum cum ea gente geri potuit, quae filias suas ad matrimonium conregionalibus et confinalibus suis negasset petitas, quam cum ea, quae repetebat ablatas. Illud ergo potius fieret; ibi Mars filium suum pugnantem iuuaret, ut coniugiorum negatorum armis ulcisceretur iniuriam, et eo modo ad feminas, quas uoluerat, perueniret. Aliquo enim fortasse iure belli iniuste negatas iuste uictor auferret; nullo autem iure pacis non datas rapuit et iniustum bellum cum earum parentibus iuste suscensentibus gessit. Hoc sane utilius feliciusque successit, quod, etsi ad memoriam fraudis illius circensium spectaculum mansit, facinoris tamen in illa ciuitate et imperio non placuit exemplum, faciliusque Romani in hoc errauerunt, ut post illam iniquitatem deum sibi Romulum consecrarent, quam ut in feminis rapiendis factum eius imitandum lege ulla uel more permitterent. Ex hoc iure ac bono post expulsum cum liberis suis regem [*]( 6 Cat. 9 ) [*]( 5 populo Romano] pro L A; om. a 8 raptas mss.; raptas esse v q; 10 quia a 13 ad matrimonium m. 2 in marg. C 16 iubaret L A coniuga negatarQ e ulceaceretur a 18 negata si iuste a 20 parentibus iuste suBcenaentibua] parcentibus, in marg. suscensentibus, et; in p̣ạṛc̣ẹṇṭι̣ḅụṣ, superscr. suscensentibus et omisso iuste es 25 femis a 27 liueris L ) [*]( XXXX Ang. opera Sectio V para I. ) [*]( 6 )
Itaque habebo modum et ipsum Sallustium testem potius adhibebo, qui cum in laude Romanorum dixisset, unde nobis [*]( 1 obpraesserat LA 2 L. LlACl; Lucium C2v conlatinum . V LAd e p q; conlatino b; collatinum C v 5 magistratu/, a eraso. C uibere L 6 fabente L consolatum eI d 7 conjsolatinus d 8 M. LAp; om. C1; marcus rell. v 9 uegentes e 11 grabiter L 12 superabit L A orbem C\' 13 obtrect. inuidia L A; inuid. obtr. C rell. v 16 exsilium C decim C milia Z A Cp; milibus abdeqr Domb. 18 agitauatur L A 19 cibitas L1 20 plebesque d subderec usaret, m. 2. corr., a (?) post c ernso, C utrisque C\' 21 aecum L A\' bonum// quicquam, in (?) eras., C 25 salustii p 27 athibebo L )
Porro si illa tempora talia reperiuntur, quibus pulcherrima adque optima fuisse praedicatur Romana res publica, quid iam de consequenti aetate dicendum aut cogitandum arbitramur, cum (paulatim mutata, ut eiusdem historici uerbis utar, ex pulcherrima adque optima pessima ac flagitiosissima facta est,\' post Carthaginis uidelicet, ut commemorauit, excidium? Quae tempora ipse Sallustius quem ad modum breuiter recolat et describat, in eius historia legi potest; quantis malis morum, quae secundis rebus exorta sunt, usque ad bella ciuilia demonstret esse peruentum. (Ex quo tempore, ut ait, maiorum mores non paulatim ut antea, sed torrentis modo praecipitati, adeo iuuentus luxu adque auaritia corrupta, ut merito dicatur [*]( 19 Cat. 5, 9 23 Hiat. I, 12 ) [*]( 2 urbe om. eI gerebat] agebat C 8 dein LACa2bdv; deinde pqaf; dehinc at e 5 expartibus A1 6 plebes L A; plebe C rell. v. 7 simul et militiam v 8 abentinum L A tribunus C1 9 iura sibi LApa; eibi iura Cabdeqkfv 10 punicum bellum LA, m. 2 in ta utroque I libro transpoaitione notata 14 tempora lia C repper. L A d 15 quidam L 17 mutat aut 01 storici L; ystorici A 20 ipse om. C1 brebiter L Ci et sup. lin. C 22 ex secundis e cibilia. X A demonstraret C 23 peruentum codd. excepto C, v; prouentum C Domb. 24 torrentes Cl )
Cernis tamen, ut opinor, et quisquis aduerterit, facillime perspicit, conluuie morum pessimorum quo illa ciuitas prolapsa fuerit ante nostri superni regis aduentum. Haec enim gesta sunt non solum antequam Christus in carne praesens docere coepisset, uerum etiam antequam de uirgine natus esset. Cum igitur tot et tanta mala temporum illorum uel tolerabiliora superius, uel post euersam Carthaginem intoleranda et horrenda dis suis inputare non audeant, opiniones humanis mentibus, unde talia uitia siluescerent, astutia maligna inserentibus: quur mala praesentia Christo inputant, qui doctrina saluberrima et falsos ac fallaces deos coli uetat et istas hominum noxias flagitiosasque cupiditates diuina auctoritate detestans adque condemnans his malis tabescenti ac labenti mundo ubique familiam suam sensim subtrahit, qua condat aeternam et non plausu uanitatis, sed iudicio ueritatis gloriosissimam ciuitatem?
Ecce Romana res publica (quod non ego primus dico, sed auctores eorum, unde haec mercede didicimus, tanto ante dixerunt ante Christi aduentum) \'paulatim mutata ex pulcherrima adque optima pessima ac flagitiosissima facta est.\' Ecce ante Christi aduentum, post deletam Carthaginem \'maiorum mores non paulatim, ut antea, sed torrentis modo praecipitati, adeo iuuentus luxu adque auaritia corrupta est.3 Legant nobis contra luxum et auaritiam praecepta deorum suorum populo [*]( n. I poesint a 2 Syllae mss. v; Sullae Domb. 6 colnuie C 13 maligna astutia v 22 humanae reip. p 24 primus C e; prius rell. 27 ac flag. L A Cab e p q; hac flag. d; atque fiag. v Domb. )
Verum tales cultores et dilectores deorum istorum, quorum etiam imitatores in sceleribus et flagitiis se esse laetantur, nullo modo curant pessimam ac flagitiosissimam non esse rem publicam. Tantum stet, inquiunt, tantum floreat copiis referta, uictoriis gloriosa, uel, quod est felicius, pace secura sit. Et quid ad nos? Immo id ad nos magis pertinet, si diuitias quisque augeat semper, quae cottidianis effusionibus subpetant, per quas sibi etiam infirmiores subdat quisque potentior. Obsequantur diuitibus pauperes causa saturitatis adque ut eorum patrociniis quieta inertia perfruantur, diuites pauperibus ad clientelas et ad ministerium sui fastus abutantur. Populi plaudant non consultoribus utilitatum suarum, sed largitoribus uoluptatum. Non dura iubeantur, non prohibeantur inpura. Reges non curent quam bonis, sed quam subditis regnent. Prouinciae regibus non tamquam rectoribus morum, sed tamquam rerum dominatoribus et deliciarum suarum prouisoribus seruiant, eosque non sinceriter honorent, sed [nequiter ac] seruiliter timeant. Quid alienae uineae potius quam quid suae uitae quisque noceat, legibus aduertatur. Nullus ducatur ad iudicem, nisi qui alienae rei domui saluti uel cuiquam inuito fuerit inportunus aut noxius; ceterum de [*]( 2 conpar. toler. L A; toler. conp. C reM. v 7 uerom/////tales, tamen (?) eraso, L dilictores Cx 9 non om. c2 kl, ut spurium in- clusit DOfIIb. 12 immo id ad nos sup. lin. C 13 augeat semper X Ap; transpositio in L A m. 2 notata est; semper augeat C rell. v 15 dibitibue L 19 iubeantur dura v 24 nequiter ac om. L Ap, spuria iudico cum isocolon turbent, cui figurae maxime studet auctor uincae LAadepqkƒ; uinee, ee m, a in ras., b; uinae el, uitae C2; niti v 26 iudicem LAp; iudices C rett. v Domb. )