De civitate dei

CAPUT X. Qua nocendi arte daemones uelint uel falsa de se crimina uel uera narrari.

Nam quod adfertur pro defensione, non illa uera in deos dici, sed falsa adque conficta, id ipsum est scelestius, si pietatem consulas religionis; si autem malitiam daemonum cogites, quid astutius ad decipiendum adque callidius? Cum enim probrum iacitur in principem patriae bonum adque utilem, nonne tanto est indignius, quanto a ueritate remotius et a uita illius alienius? Quae igitur supplicia sufficiunt, cum deo fit ista tam nefaria, tam insignis iniuria? Sed maligni spiritus, quos isti deos putant, etiam flagitia, quae non admiserunt, de se dici uolunt, dum tamen humanas mentes his opinionibus uelut retibus induant et ad praedestinatum supplicium secum trahant, siue homines ista commiserint, quos deos haberi gaudent, qui humanis erroribus gaudent, pro quibus se etiam colendos mille nocendi fallendique artibus interponunt; siue etiam non ullorum hominum illa crimina uera sint, quae tamen de numinibus fingi libenter accipiunt fallacissimi spiritus, ut ad scelesta ac turpia perpetranda uelut ab ipso caelo traduci in terras satis idonea uideatur auctoritas. Cum igitur Graeci talium numinum seruos se esse sentirent, inter tot et tanta eorum theatrica obprobria parcendum sibi a poetis nullo modo putauerunt, uel dis suis etiam sic consimilari adpetentes, uel metuentes, ne honestiorem famam ipsi requirendo et eis se hoc modo praeferendo illos ad iracundiam prouocarent. [*]( * n 4 in m. 2 in ras., C 5 conficta L; conflicta A 6 malitia L 7 astutias C1 9prius a om. C\' 10 alienus Lx 15 habere e 16 gạụḍẹṇṭ, superscripto m. rec. uolunt, a etiam se e 18 non nullorum LA Cpa\'; nullorum a b d e a2 k f; ullorum omisso non q 20 ac sup. lin. L a 21 uideatur om. Cl 24 si L consimulari e 25 ho|///ne- sti///orem L )

CAPUT XI. De scaenicis aput Graecos in rei publicae administrationem receptis, eo quod placatores deorum iniuste ab hominibus spernerentur.

Ad hanc conuenientiam pertinet, quod etiam scaenicos actores earundem fabularum non paruo ciuitatis honore dignos existimarunt, si quidem, quod in eo quoque de re publica libro commemoratur, Aeschines Atheniensis, uir eloquentissimus, cum adulescens tragoedias actitauisset, rem publicam capessiuit et Aristodemum, tragicum item actorem, maximis de rebus pacis ac belli legatum ad Philippum Athenienses saepe miserunt. Non enim consentaneum putabatur, cum easdem artes eosdemque scaenicos ludos etiam dis suis acceptos uiderent, illos, per quos agerentur, infamium loco ac numero deputare. Haec Graeci turpiter quidem, sed sane dis suis omnino congruenter, qui nec uitam ciuium lacerandam linguis poetarum et histrionum subtrahere ausi sunt, a quibus cernebant deorum uitam eisdem ipsis dis uolentibus et libentibus carpi, et ipsos homines, per quos ista in theatris agebantur, quae numinibus quibus subditi erant grata esse cognouerant, non solum minime spernendos in ciuitate, uerum etiam maxime honorandos putarunt. Quid enim causae reperire possent, quur sacerdotes honorarent, quia per eos uictimas dis acceptabiles offerebant, et scaenicos probrosos haberent, per quos illam uoluptatem siue honorem dis exhiberi petentibus et, nisi fieret, irascentibus eorum admonitione didicerant? cum praesertim Labeo, quem huiusce modi rerum peritissimum praedicant, numina bona a numinibus malis ista etiam cultus diuersitate [*]( 8 c. 11 ) [*]( 2 amministr. C 5 pertinet quod etiam m. rec. in marg. C 8 aescines LACe 9 actitabisaet L A 10 auctorem A 11 philypp. L phylipp. A 17 aubtraere C\' 20 nominibus A1 C1 22 repperire LAe r quur] at a 23 acceptauile9 L A 24 probroso L 25 sine honorem dia L A C ab dep qk fv; diis sibi honorem al Domb.; diis sibi uel hon. a,2 26 admonitionibus didicet e 28 a ora. L1 )

% distinguat, ut malos deos propitiari caedibus et tristibus supplicationibus adserat, bonos autem obsequiis laetis adque iucundis, qualia sunt, ut ipse ait, ludi conuiuia lectisternia. Quod totum quale sit, postea, si Deus iuuerit, diligentius disseremus. Nunc ad rem praesentem quod adtinet, siue omnibus omnia tamquam bonis permixte tribuantur (neque enim esse decet deos malos, cum potius isti, quia inmundi sunt spiritus, omnes sint mali), siue certa discretione, sicut Labeoni uisum est, illis illa, istis ista distribuantur obsequia, conpetentissime Graeci utrosque honori ducunt, et sacerdotes, per quos uictimae ministrantur, et scaenicos, per quos ludi exhibentur, ne uel omnibus dis suis, si et ludi omnibus grati sunt, uel, quod est indignius, his, quos bonos putant, si ludi ab eis solis amantur, facere conuincantur iniuriam.

CAPUT XII. Quod Romani auferendo libertatem poetis in homines, quam dederunt in deos, melius de se quam de dis suis senserint.

At Romani, sicut in illa de re publica disputatione Scipio gloriatur, probris et iniuriis poetarum subiectam uitam famamque habere noluerunt, capite etiam sancientes, tale carmen condere si quis auderet. Quod erga se quidem satis honeste constituerunt, sed erga deos suos superbe et inreligiose; quos cum scirent non solum patienter, uerum etiam libenter poetarum probris maledictisque lacerari, se potius quam illos huiusce modi iniuriis indignos esse duxerunt seque ab eis etiam lege munierunt, illorum autem ista etiam sacris sollemnitatibus [*]( 8 conuibia L 6 permixtae L A; permixta a 7 quia L A e p q kfv; qai Cad a Domb. quia usque ad discretione om. bt 8 sunt mali LA . l/beoni L 10 honori ducunt LAC a b de p k Ii honori dicunt a; bonore dacunt q; honore dignos ducunt az v 11 et scenicos orn. e1 14 confingantur e 16 in hominibus p 18 senserunt p 21 etiam sancientes LAClabdepqakf; etiam plectendum sancientes C1 v nl 27 sollemptatibus e )

miscuerunt. Itane tandem, Scipio, laudas hanc poetis Romanis negatam esse licentiam, ut cuiquam obprobrium infligerent Romanorum, cum uideas eos nulli deorum pepercisse uestrorum? Itane pluris tibi habenda est existimatio curiae uestrae quam Capitolii, immo Romae unius quam caeli totius, ut linguam maledicam in ciues tuos exercere poetae etiam lege prohiberentur, et in deos tuos securi tanta conuicia nullo senatore nullo censore, nullo principe nullo pontifice prohibente iacularentur? Indignum uidelicet fuit, ut Plautus aut Naeuius [Publio et] Gn. Scipioni aut Caecilius M. Catoni malediceret, et dignum fuit, ut Terentius uester flagitio Iouis optimi maximi adulescentium nequitiam concitaret?

CAPUT XIII. Debuisse intellegere Romanos, quod di eorum, qui se turpibus ludis coli expetebant, indigni essent honore diuino.

Sed responderet mihi fortasse, si uiueret: Quo modo nos ista inpunita esse nollemus, quae ipsi di sacra esse uoluerunt, cum ludos scaenicos, ubi talia celebrantur dictitantur actitantur, et Romanis moribus inuexerunt et suis honoribus dicari exhiberique iusserunt? Quur non ergo hinc magis ipsi intellecti sunt non esse di ueri nec omnino digni, quibus diuinos honores deferret illa res publica? Quos enim coli minime deceret minimeque oporteret, si ludos expeterent agendos conuiciis [*]( 1 lauda/s, n eras., L 4 plures 01 5 capitolij, ij m. 2 in ras., C non immoromae L; immo non romae A 6 exercere L A Cl a*p q; exerere C2 al b a f; exserere e k poeta C1 7 saecuri L A 9 planc̣tus q aut m. 2 in et corr. b 10 Publio et om. LC GN. LAC caelius C al MC A; marco b e immixtis glossis foede corrupta praebet d: ut plautus aut ne [alauinę (ataui?) huius puplius et gneo scipioni] aius Ipontifiei et clarissimo nobiliJ scipioni aut cecilius marco catoni 11 iobis LA obtimi A 12 adulescentibus at 17 uiberet L 18 nolimus f 21 non ergo L A CI b de p; ergo non v Domb, magis non hinc q; magis hinc C 22 diueri L )

Romanorum, quo modo quaeso colendi putati sunt, quo modo non detestandi spiritus intellecti, qui cupiditate fallendi inter suos honores sua celebrari crimina poposcerunt? Itemque Romani, quamuis iam superstitione noxia premerentur, ut illos deos colerent, quos uidebant sibi uoluisse scaenicas turpitudines consecrari, suae tamen dignitatis memores ac pudoris actores talium fabularum nequaquam honorauerunt more Graecorum, sed, sicut aput Ciceronem idem Scipio loquitur, \'cum artem ludicram scaenamque totam in probro ducerent, genus id hominum non modo honore ciuium reliquorum carere, sed etiam tribu moueri notatione censoria uoluerunt.\' Praeclara sane et Romanis laudibus adnumeranda prudentia; sed uellem se ipsa sequeretur, se imitaretur. Ecce enim recte, quisquis ciuium Romanorum esse scaenicus elegisset, non solum ei nullus ad honorem dabatur locus, uerum etiam censoris nota tribum tenere propriam minime sinebatur.s o animum ciuitatis laudis auidum germaneque Romanum! Sed respondeatur mihi: qua consentanea ratione homines scaenici ab omni honore pelluntur, et ludi scaenici deorum honoribus admiscentur? Illas theatricas artes diu uirtus Romana non nouerat, quae si ad oblectamentum uoluptatis humanae quaererentur, uitio morum inreperent humanorum. Di eas sibi exhiberi petierunt: quo modo ergo abicitur scaenicus, per quem colitur Deus? et theatricae illius turpitudinis qua fronte notatur actor, si adoratur exactor? In hac controuersia Graeci Romanique concertent. Graeci putant recte se honorare homines scaenicos, quia colunt ludorum scaenicorum flagitatores deos; Romani uero [*]( 8 Rep. 4, 10 ) [*]( 4 iam om. A I praem. ZAC\' 7 auctores e 9 in om. v 10 honorem Cl 11 tri | bu///e//////////moueri, erasis nescio quibus litteris, L; tribuę moueri A 14 cibium L 17 abidum L A sed om. Cx 19 pelluntur LAabdep; repelluntur C v Domb. 22 mo///|//rum L b petierunt, b m. 1, L 24 nutatur Cl actor om. C1 25 concertent LACdepakƑ; concertant abqv 27 quia L At C P Vi cum Atabeqk F colant beqkf ) hominibus scaenicis nec plebeiam tribum, quanto minus senatoriam curiam dehonestari sinunt. In hac disceptatione huiusce modi ratiocinatio summam quaestionis absoluit. Proponunt Graeci: Si di tales colendi sunt, profecto etiam tales homines honorandi. Adsumunt Romani: Sed nullo modo tales homines honorandi sunt. Concludunt Christiani: Nullo modo igitur di tales colendi sunt.

CAPUT XIIII. Meliorem fuisse Platonem, qui poetis locum in bene morata urbe non dederit, quam hos deos, qui se ludis scaenicis uoluerint honorari.

Deinde quaerimus, ipsi poetae talium fabularum conpositores, qui duodecim tabularum lege prohibentur famam laedere ciuium, tam probrosa in deos conuicia iaculantes quur non ut scaenici habeantur inhonesti. Qua ratione rectum est, ut poeticorum figmentorum et ignominiosorum deorum infamentur actores, honorentur auctores? An forte Graeco Platoni potius palma danda est, qui cum ratione formaret, qualis esse ciuitas debeat, tamquam aduersarios ueritatis poetas censuit urbe pellendos? Iste uero et deorum iniurias indigne tulit et fucari corrumpique figmentis animos ciuium noluit. Confer nunc Platonis humanitatem a ciuibus decipiendis poetas urbe pellentem cum deorum diuinitate honori suo ludos scaenicos expetente. Ille, ne talia uel scriberentur, etsi non persuasit disputando, tamen suasit leuitati lasciuiaeque Graecorum; isti, ut talia etiam agerentur, iubendo extorserunt grauitati et modestiae Romanorum. Nec tantum haec agi uoluerunt, sed sibi dicari, sibi sacrari, sibi sollemniter exhiberi. Cui tandem honestius diuinos honores decerneret ciuitas? utrum Platoni haec turpia [*]( 2 huiusce modi L2Aabdepqfv; huius modi Lx C 11 noluerunt p 12 conpositorea .. tabularum om. ei 14 cibium L A 15 ut] ei e t 18 quales 01 ciaitatis ea*kl 22 cibibus L 23 expetente, t m. J,A 26 etiam m. 1 sup. lin. L 27 dedicari e )

et nefanda prohibenti, an daemonibus hac hominum deceptione gaudentibus, quibus ille uera persuadere non potuit?

Hunc Platonem Labeo inter semideos commemorandum putauit, sicut Herculem, sicut Romulum. Semideos autem heroibus anteponit; sed utrosque inter numina conlocat. Verum tamen istum, quem appellat semideum, non heroibus tantum, sed etiam dis ipsis praeferendum esse non dubito. Propinquant autem Romanorum leges disputationibus Platonis, quando ille cuncta poetica figmenta condemnat, isti autem poetis adimunt saltem in homines maledicendi licentiam; ille poetas ab urbis ipsius habitatione, isti saltem actores poeticarum fabularum remouent a societate ciuitatis; et si contra deos ludorum scaenicorum expeditores aliquid auderent, forte undique remouerent. Nequaquam igitur leges ad instituendos bonos aut corrigendos malos mores a dis suis possent accipere seu sperare Romani, quos legibus suis uincunt adque conuincunt. Illi -enim honori suo deposcunt ludos scaenicos, isti ab honoribus omnibus repellunt homines scaenicos; illi celebrari sibi iubent figmentis poeticis obprobria deorum, isti ab obprobriis hominum deterrent inpudentiam poetarum. Semideus autem ille Plato et talium deorum libidini restitit, et ab indole Romanorum quid perficiendum esset ostendit, qui poetas ipsos uel pro arbitrio mentientes uel hominibus miseris quasi deorum facta pessima imitanda proponentes omnino in ciuitate bene instituta uiuere noluit. Nos quidem Platonem nec deum nec semideum perhibemus, nec ulli sancto angelo summi Dei nec ueridico prophetae nec apostolo alicui nec cuilibet Christi martyri nec cuiquam Christiano homini conparamus; cuius nostrae sententiae ratio Deo prosperante suo loco explicabitur. Sed eum tamen, quando quidem ipsi uolunt fuisse semideum, praeferendum esse censemus, si non Romulo et Herculi (quamuis istum nec fratrem occidisse, nec aliquod perpetrasse [*]( 1 prohibendi 01 6 eroibus el 10 et 11 saltim A I a poetllas, ic eras., C 13 undeque A1 14 remouent hi 22 qui] quid a 25 uibere L 29 explicauitur LA 30 fuissemideum At )

flagitium quisquam historicorum uel poetarum dixit aut finxit), certe uel Priapo uel alicui Cynocephalo, postremo uel Febri, quae Romani numina partim peregrina receperunt, partim sua propria sacrauerunt. Quo modo igitur tanta animi et morum mala bonis praeceptis et legibus uel inminentia prohiberent, uel insita extirpanda curarent di tales, qui etiam seminanda et augenda flagitia curauerunt, talia uel sua uel quasi sua facta per theatricas celebritates populis innotescere cupientes, ut tamquam auctoritate diuina sua sponte nequissima libido accenderetur humana, frustra hoc exclamante Cicerone, qui cum de poetis ageret: Ad quos cum accessit, inquit, clamor et adprobatio populi quasi cuiusdam magni et sapientis magistri, quas a illi obducunt tenebras, quos inuehunt metus, quas inflammant cupiditates!\'

CAPUT XV. Quod Romani quosdam sibi deos non ratione, sed adulatione instituerint.

Quae autem illic eligendorum deorum etiam ipsorum falsorum ratio ac non potius adulatio est? quando istum Platonem, quem semideum uolunt, tantis disputationibus laborantem, ne animi malis, quae praecipue cauenda sunt, mores corrumperentur humani, nulla sacra aedicula dignum putarunt, et Romulum suum dis multis praetulerunt, quamuis et ipsum semideum potius quam deum uelut secretior eorum doctrina commendet. Nam etiam flaminem illi instituerunt, quod sacerdotii genus adeo - in Romanis sacris testante apice excelluit, ut tres solos flamines haberent tribus numinibus institutos, [*]( 10 Rep. IIII, 9 ) [*]( 2 cynocefalo LAC 3 suam propriam C 5 eminentia e 10 fr..ustra A 12 cuiusdam magni LAp; in L transposittonis notae m. 2 superscriptae sunt; magni cuiusdam C reM. v 17 instituerunt p 18 illic I<AC\' tan ml abdepqakv; illis Cl Domb. 20 uoluntatis A 21 animalis C corrumpentur C1 )

Dialem Ioui, Martialem Marti, Quirinalem Romulo. Nam beneuolentia ciuium uelut receptus in caelum Quirinus est postea nominatus. Ac per hoc et Neptuno et Plutoni, fratribus Iouis, et ipsi Saturno, patri eorum, isto Romulus honore praelatus est, ut pro magno sacerdotium, quod Ioui tribuerant, hoc etiam huic tribuerent, et Marti tamquam patri eius forsitan propter ipsum.

CAPUT XVI. Quod, si dis ulla esset cura iustitiae, ab eis Romani accipere debuerint praecepta uiuendi potius quam leges ab aliis hominibus mutuari.

Si autem a dis suis Romani uiuendi leges accipere potuissent, non aliquot annos post Romam conditam ab Atheniensibus mutuarentur leges Solonis, quas tamen non ut acceperunt (tenuerunt>, sed meliores et emendatiores facere conati sunt, quamuis Lycurgus Lacedaemoniis leges ex Apollinis auctoritate se instituisse confinxerit, quod prudenter Romani credere noluerunt, propterea non inde acceperunt. Numa Pompilius, qui Romulo successit in regnum, quasdam leges, quae quidem regendae ciuitati nequaquam sufficerent, condidisse fertur, qui eis multa etiam sacra constituit; non tamen perhibetur easdem leges a numinibus accepisse. Mala igitur animi, mala uitae, mala morum, quae ita magna sunt, ut his doctissimi eorum uiri etiam stantibus urbibus res publicas perire confirment, di eorum, ne suis cultoribus acciderent, minime curarunt [immo uero ut augerentur, sicut supra disputatum est, omni modo curarunt]. [*]( 1 iobi L A beniuol. LACde 5 ut m. 2 in et corr. C tribuerant LApa; tribuerent f ; tribuerunt Cabeqkv 9 dies C 10 debuerunt p 11 mutuari p q Vi mutari C 12 a sup. din. A binr bendi L 13 aliquod Ll Cl 14 mutuarent L; mutarentur (J1 15 tenuerunt m. rec. sup. lin. a; om. reM. 16 pollinis Cl 17 conmo fixerit Zl 18 acciperunt Cl 23 malarum C 25 accederent C1; oe acciderint e curarunt C [immo usque ad curarunt] om. Lt At C )

CAPUT XVII. De raptu Sabinarum aliisque iniquitatibus, quae in ciuitate Romana etiam laudatis uiguere temporibus.

An forte populo Romano propterea leges non sunt a numinibus constitutae, quia, sicut Sallustius ait, \'ius bonumque aput eos non legibus magis quam natura ualebat\'? Ex hoc iure ac bono credo raptas Sabinas. Quid enim iustius et melius quam filias alienas fraude spectaculi inductas non a parentibus accipi, sed ui, ut quisque poterat, auferri? Nam si inique facerent Sabini negare postulatas, quanto fuit iniquius rapere non datas? Iustius autem bellum cum ea gente geri potuit, quae filias suas ad matrimonium conregionalibus et confinalibus suis negasset petitas, quam cum ea, quae repetebat ablatas. Illud ergo potius fieret; ibi Mars filium suum pugnantem iuuaret, ut coniugiorum negatorum armis ulcisceretur iniuriam, et eo modo ad feminas, quas uoluerat, perueniret. Aliquo enim fortasse iure belli iniuste negatas iuste uictor auferret; nullo autem iure pacis non datas rapuit et iniustum bellum cum earum parentibus iuste suscensentibus gessit. Hoc sane utilius feliciusque successit, quod, etsi ad memoriam fraudis illius circensium spectaculum mansit, facinoris tamen in illa ciuitate et imperio non placuit exemplum, faciliusque Romani in hoc errauerunt, ut post illam iniquitatem deum sibi Romulum consecrarent, quam ut in feminis rapiendis factum eius imitandum lege ulla uel more permitterent. Ex hoc iure ac bono post expulsum cum liberis suis regem [*]( 6 Cat. 9 ) [*]( 5 populo Romano] pro L A; om. a 8 raptas mss.; raptas esse v q; 10 quia a 13 ad matrimonium m. 2 in marg. C 16 iubaret L A coniuga negatarQ e ulceaceretur a 18 negata si iuste a 20 parentibus iuste suBcenaentibua] parcentibus, in marg. suscensentibus, et; in p̣ạṛc̣ẹṇṭι̣ḅụṣ, superscr. suscensentibus et omisso iuste es 25 femis a 27 liueris L ) [*]( XXXX Ang. opera Sectio V para I. ) [*]( 6 )

Tarquinium, cuius filius Lucretiam stupro uiolenter obpresserat. Iunius Brutus consul L. Tarquinium Conlatinum, maritum eiusdem Lucretiae, collegam suum, bonum adque innocentem uirum, propter nomen et propinquitatem Tarquiniorum coegit magistratu se abdicare nec uiuere in ciuitate permisit. Quod scelus fauente uel patiente populo fecit, a quo populo consulatum idem Conlatinus sicut etiam ipse Brutus acceperat. Ex hoc iure ac bono M. Camillus, illius temporis uir egregius, qui Veientes, grauissimos hostes populi Romani, post decennale bellum, quo Romanus exercitus totiens male pugnando grauiter adflictus est, iam ipsa Roma de salute dubitante adque trepidante facillime superauit eorumque urbem opulentissimam cepit, obtrectatorum inuidia uirtutis suae et insolentia tribunorum plebis reus factus est tamque ingratam sensit quam liberauerat ciuitatem, ut de sua damnatione certissimus in exilium sponte discederet et decem milia aeris absens etiam damnaretur, mox iterum a Gallis uindex patriae futurus ingratae. Multa commemorare iam piget foeda et iniusta, quibus agitabatur illa ciuitas, cum potentes plebem sibi subdere conarentur plebsque illis subdi recusaret, et utriusque partis defensores magis studiis agerent amore uincendi, quam aequum et bonum quidquam cogitarent.

CAPUT XVIII. Quae de moribus Romanorum aut metu conpressis aut securitate resolutis Sallustii prodat historia.

Itaque habebo modum et ipsum Sallustium testem potius adhibebo, qui cum in laude Romanorum dixisset, unde nobis [*]( 1 obpraesserat LA 2 L. LlACl; Lucium C2v conlatinum . V LAd e p q; conlatino b; collatinum C v 5 magistratu/, a eraso. C uibere L 6 fabente L consolatum eI d 7 conjsolatinus d 8 M. LAp; om. C1; marcus rell. v 9 uegentes e 11 grabiter L 12 superabit L A orbem C\' 13 obtrect. inuidia L A; inuid. obtr. C rell. v 16 exsilium C decim C milia Z A Cp; milibus abdeqr Domb. 18 agitauatur L A 19 cibitas L1 20 plebesque d subderec usaret, m. 2. corr., a (?) post c ernso, C utrisque C\' 21 aecum L A\' bonum// quicquam, in (?) eras., C 25 salustii p 27 athibebo L )

iste sermo ortus est: \'lus bonumque aput eos non legibus magis quam natura ualebat\', praedicans illud tempus, quo expulsis regibus incredibiliter ciuitas breui aetatis spatio plurimum creuit, idem tamen in primo historiae suae libro adque ipso eius exordio fatetur etiam tunc, cum ad consules a regibus esset translata res publica, post paruum interuallum iniurias ualidiorum et ob eas discessionem plebis a patribus aliasque in Urbe dissensiones fuisse. Nam cum optimis moribus et maxima concordia populum Romanum inter secundum et postremum bellum Carthaginiense commemorasset egisse causamque huius boni non amorem iustitiae, sed stante Carthagine metum pacis infidae fuisse dixisset (unde et Nasica ille ad reprimendam nequitiam seruandosque istos mores optimos, ut metu uitia cohiberentur, Carthaginem nolebat euerti): continuo subiecit idem Sallustius et ait: (At discordia et auaritia adque ambitio et cetera secundis rebus oriri sueta mala post Carthaginis excidium maxime aucta sunt\', ut intellegeremus etiam ante oriri solere et augeri: Unde subnectens quur hoc dixerit: *Nam iniuriae, inquit, ualidiorum et ob eas discessio plebis a patribus aliaeque dissensiones domi fuere iam inde a principio, neque amplius quam regibus exactis, dum metus a Tarquinio et bellum graue cum Etruria positum est, aequo et modesto iure agitatum.\' Vides quem ad modum etiam illo breui tempore, ut regibus exactis, id est eiectis, aliquantum aequo et modesto iure ageretur, metum dixit fuisse causam, [*](15 Hist. I, 9 ) [*](4. 1 bonum L 3 sq. brebi—crebit L 4 istoria ęsuę d 5 thunc L A* 7 discissionem, alterum i m. 2 in ras., C 10 carthaginiense L A C t. ez e p k f; carthaginense b d q a v; charginense a 14noleuatXA 17 cidium L intellegamus d 18 ante oriri L Atp; antea oriri C1; antea r et oriri C3 A2 ab d e q v Domb. 19 inquid L A Cl d 22 cum et i /uria C 23 agitatum usque ad iure l. 25 om. J* illo etiam v 24 tempore brebi, na. 2 transpositione notata, L; tempore breui A 0 25 ageretur, n 9n. 2, A ) [*]( 6* ) quoniam metuebatur bellum, quod rex Tarquinius regno adque Urbe pulsus Etruscis sociatus contra Romanos gerebat. Adtende itaque quid deinde contexat: \'Dein, inquit, seruili imperio patres plebem exercere, de uita adque tergo regio more consulere, agro pellere et ceteris expertibus soli in imperio agere. Quibus saeuitiis et maxime faenore obpressa plebes cum adsiduis bellis tributum et militiam simul toleraret, armata montem sacrum adque Auentinum insedit, tumque tribunos plebis et alia iura sibi parauit. Discordiarum et certaminis utrimque finis fuit secundum Punicum bellum.) Cernis ex quo tempore, id est paruo interuallo post reges exactos, quales Romani fuerint, de quibus ait: (Ius bonumque aput eos non legibus magis quam natura ualebat.\'

Porro si illa tempora talia reperiuntur, quibus pulcherrima adque optima fuisse praedicatur Romana res publica, quid iam de consequenti aetate dicendum aut cogitandum arbitramur, cum (paulatim mutata, ut eiusdem historici uerbis utar, ex pulcherrima adque optima pessima ac flagitiosissima facta est,\' post Carthaginis uidelicet, ut commemorauit, excidium? Quae tempora ipse Sallustius quem ad modum breuiter recolat et describat, in eius historia legi potest; quantis malis morum, quae secundis rebus exorta sunt, usque ad bella ciuilia demonstret esse peruentum. (Ex quo tempore, ut ait, maiorum mores non paulatim ut antea, sed torrentis modo praecipitati, adeo iuuentus luxu adque auaritia corrupta, ut merito dicatur [*]( 19 Cat. 5, 9 23 Hiat. I, 12 ) [*]( 2 urbe om. eI gerebat] agebat C 8 dein LACa2bdv; deinde pqaf; dehinc at e 5 expartibus A1 6 plebes L A; plebe C rell. v. 7 simul et militiam v 8 abentinum L A tribunus C1 9 iura sibi LApa; eibi iura Cabdeqkfv 10 punicum bellum LA, m. 2 in ta utroque I libro transpoaitione notata 14 tempora lia C repper. L A d 15 quidam L 17 mutat aut 01 storici L; ystorici A 20 ipse om. C1 brebiter L Ci et sup. lin. C 22 ex secundis e cibilia. X A demonstraret C 23 peruentum codd. excepto C, v; prouentum C Domb. 24 torrentes Cl )

genitos esse, qui neque ipsi habere possent res familiares neque alios pati.\' Dicit deinde plura Sallustius de Syllae uitiis ceteraque foeditate rei publicae, et alii scriptores in haec consentiunt, quamuis eloquio multum inpari.

Cernis tamen, ut opinor, et quisquis aduerterit, facillime perspicit, conluuie morum pessimorum quo illa ciuitas prolapsa fuerit ante nostri superni regis aduentum. Haec enim gesta sunt non solum antequam Christus in carne praesens docere coepisset, uerum etiam antequam de uirgine natus esset. Cum igitur tot et tanta mala temporum illorum uel tolerabiliora superius, uel post euersam Carthaginem intoleranda et horrenda dis suis inputare non audeant, opiniones humanis mentibus, unde talia uitia siluescerent, astutia maligna inserentibus: quur mala praesentia Christo inputant, qui doctrina saluberrima et falsos ac fallaces deos coli uetat et istas hominum noxias flagitiosasque cupiditates diuina auctoritate detestans adque condemnans his malis tabescenti ac labenti mundo ubique familiam suam sensim subtrahit, qua condat aeternam et non plausu uanitatis, sed iudicio ueritatis gloriosissimam ciuitatem?

CAPUT XVIIII. De corruptione Romanae rei publicae, priusquam cultum deorum Christus auferret.

Ecce Romana res publica (quod non ego primus dico, sed auctores eorum, unde haec mercede didicimus, tanto ante dixerunt ante Christi aduentum) \'paulatim mutata ex pulcherrima adque optima pessima ac flagitiosissima facta est.\' Ecce ante Christi aduentum, post deletam Carthaginem \'maiorum mores non paulatim, ut antea, sed torrentis modo praecipitati, adeo iuuentus luxu adque auaritia corrupta est.3 Legant nobis contra luxum et auaritiam praecepta deorum suorum populo [*]( n. I poesint a 2 Syllae mss. v; Sullae Domb. 6 colnuie C 13 maligna astutia v 22 humanae reip. p 24 primus C e; prius rell. 27 ac flag. L A Cab e p q; hac flag. d; atque fiag. v Domb. )

Romano data; cui utinam tantum casta et modesta reticerent, ac non etiam ab illo probrosa et ignominiosa deposcerent, quibus per falsam diuinitatem perniciosam conciliarent auctoritatem. Legant nostra et per prophetas et per sanctum euangelium, et per apostolicos actus et per epistulas tam multa contra auaritiam adque luxuriam ubique populis ad hoc congregatis quam excellenter, quam diuine non tamquam ex philosophorum concertationibus strepere, sed tamquam ex oraculis et Dei nubibus intonare. Et tamen luxu adque auaritia saeuisque ac turpibus moribus ante aduentum Christi rem publicam pessimam ac flagitiosissimam factam non inputant dis suis; adflictionem uero eius, quamcumque isto tempore superbia deliciaeque eorum perpessae fuerint, religioni increpitant Christianae. Cuius praecepta de iustis probisque moribus si simul audirent adque curarent reges terrae et omnes populi, principes et omnes iudices terrae, iuuenes et uirgines, seniores cum iunioribus, aetas omnis capax et uterque sexus, et quos baptista Iohannes adloquitur, exactores ipsi adque milites: et terras uitae praesentis ornaret sua felicitate res publica, et uitae aeternae culmen beatissime regnatura conscenderet. Sed quia iste audit, ille contemnit, pluresque uitiis male blandientibus quam utili uirtutum asperitati sunt amiciores: tolerare Christi famuli iubentur, siue sint reges siue principes siue iudices, siue milites siue prouinciales, siue diuites siue pauperes, siue liberi siue serui, utriuslibet sexus, etiam pessimam, si ita necesse est, flagitiosissimamque rem publicam et in illa angelorum quadam sanctissima adque augustissima curia caelestique [*]( 17 Ps. 148, 11 sq. 18 Lc. 3, 12 sqq. ) [*]( 1 retinerent, in marg. at. reticerent, b 2 ac] hac d; et p etiam ab illo L Ac Domb,; in L m. 2 transpositio significata ut; ab illo etiam C ab dep q 3 conchiliarent L A 5 per sante epist. om. q A; / 6 Inxoriam Cl 7 diuinae Lx Cl 9 et Dei] ut de e 12 affiiction? m. 2 ca corr. e 13 euperuia L A delipaque C increpitant Cab de 5©. inputant LAp 15 audi/rent, e eraso, C 17 omnes Cl 18 iohannis C1 20 colmen et beatissimae Ll 21 contē/nit, p eras., C 25 liueri L pess. etiam v ) re publica, ubi Dei uoluntas lex est, clarissimum sibi locum etiam ista conparare tolerantia.

CAPUT XX. Quali uelint felicitate gaudere et quibus moribus uiuere, qui tempora Christianae religionis incusant.

Verum tales cultores et dilectores deorum istorum, quorum etiam imitatores in sceleribus et flagitiis se esse laetantur, nullo modo curant pessimam ac flagitiosissimam non esse rem publicam. Tantum stet, inquiunt, tantum floreat copiis referta, uictoriis gloriosa, uel, quod est felicius, pace secura sit. Et quid ad nos? Immo id ad nos magis pertinet, si diuitias quisque augeat semper, quae cottidianis effusionibus subpetant, per quas sibi etiam infirmiores subdat quisque potentior. Obsequantur diuitibus pauperes causa saturitatis adque ut eorum patrociniis quieta inertia perfruantur, diuites pauperibus ad clientelas et ad ministerium sui fastus abutantur. Populi plaudant non consultoribus utilitatum suarum, sed largitoribus uoluptatum. Non dura iubeantur, non prohibeantur inpura. Reges non curent quam bonis, sed quam subditis regnent. Prouinciae regibus non tamquam rectoribus morum, sed tamquam rerum dominatoribus et deliciarum suarum prouisoribus seruiant, eosque non sinceriter honorent, sed [nequiter ac] seruiliter timeant. Quid alienae uineae potius quam quid suae uitae quisque noceat, legibus aduertatur. Nullus ducatur ad iudicem, nisi qui alienae rei domui saluti uel cuiquam inuito fuerit inportunus aut noxius; ceterum de [*]( 2 conpar. toler. L A; toler. conp. C reM. v 7 uerom/////tales, tamen (?) eraso, L dilictores Cx 9 non om. c2 kl, ut spurium in- clusit DOfIIb. 12 immo id ad nos sup. lin. C 13 augeat semper X Ap; transpositio in L A m. 2 notata est; semper augeat C rell. v 15 dibitibue L 19 iubeantur dura v 24 nequiter ac om. L Ap, spuria iudico cum isocolon turbent, cui figurae maxime studet auctor uincae LAadepqkƒ; uinee, ee m, a in ras., b; uinae el, uitae C2; niti v 26 iudicem LAp; iudices C rett. v Domb. )

suis uel cum suis uel cum quibusque nolentibus faciat quisque quod libet. Abundent publica scorta uel propter omnes, quibus frui placuerit, uel propter eos maxime, qui habere priuata non possunt. Exstruantur amplissimae adque ornatissimae domus, opipara conuiuia frequententur, ubi cuique libuerit et potuerit, diu noctuque ludatur bibatur, uomatur diffluatur. Saltationes undique concrepent, theatra inhonestae laetitiae uocibus adque omni genere siue crudelissimae siue turpissimae uoluptatis exaestuent. Ille sit publicus inimicus, cui haec felicitas displicet; quisquis eam mutare uel auferre tentauerit, eum libera multitudo auertat ab auribus, euertat a sedibus, auferat a uiuentibus. Illi habeantur di ueri, qui hanc adipiscendam populis procurauerint adeptamque seruauerint. Colantur ut uoluerint, ludos exposcant quales uoluerint, quos cum suis uel de suis possint habere cultoribus: tantum efficiant, ut tali felicitati nihil ab hoste, nihil a peste, nihil ab ulla clade timeatur. — Quis hanc rem publicam sanus, non dicam Romano imperio, sed domui Sardanapali conparauerit? qui quondam rex ita fuit uoluptatibus deditus, ut in sepulcro suo scribi fecerit ea sola se habere mortuum, quae libido eius, etiam cum uiueret, hauriendo consumserat. Quem regem si isti haberent sibi in talibus indulgentem nec in eis cuiquam ulla seueritate aduersantem, huic libentius quam Romani ueteres Romulo templum et flaminem consecrarent.

CAPUT XXI. . Quae sententia fuerit Ciceronis de Romana re publica.

Sed si contemnitur qui Romanam rem publicam pessimam ac flagitiosissimam dixit, nec curant isti quanta morum [*]( 1 quibusque L Aab dpqv; quibuscumque Ce 3 priuata habere v 5 conuibia L 6 potuerit L A Ca b d e p q Ii: f v; placuerit a Domb. diu LACe1p; die abde2qv Domb. 9 ante ille m. 2 sup. lin. et A 11 liuera L A auert. ab auribus om. b a sedibus £ A Cabdepv; e sedibus q Domb. 12 bibentibus IA1 17 non] ne ei 19 quodam Ll Cl 20 liuido L 21 si isti L At; isti A2 C rell. v .23 liuent. L A 29 dixit om. bl )

pessimorum ac flagitiosissimorum labe ac dedecore inpleatur, sed tantummodo ut consistat et maneat: audiant eam non, ut Sallustius narrat, pessimam ac flagitiosissimam factam, sed, sicut Cicero disputat, iam tunc prorsus perisse et nullam omnino remansisse rem publicam. Inducit enim Scipionem, eum ipsum qui Carthaginem extinxerat, de re publica disputantem, quando praesentiebatur ea corruptione, quam describit Sallustius, iam iamque peritura. Eo quippe tempore disputatur, quo iam unus Gracchorum occisus fuit, a quo scribit seditiones graues coepisse Sallustius. Nam mortis eius fit in eisdem libris commemoratio. Cum autem Scipio in secundi libri fine dixisset, ut in fidibus aut tibiis adque cantu ipso ac uocibus concentus est quidam tenendus ex distinctis sonis, quem inmutatum aut discrepantem aures eruditae ferre non possunt. isque concentus ex dissimillimarum uocum moderatione concors tamen efficitur et congruens: sic ex summis et infimis et mediis interiectis ordinibus, ut sonis, moderata ratione ciuitatem consensu dissimillimorum concinere, et quae harmonia a musicis dicitur in cantu, eam esse in ciuitate concordiam, artissimum adque optimum omni in re publica uinculum incolumitatis, eamque sine iustitia nullo pacto esse posse,\' ac deinde cum aliquanto latius et uberius disseruisset, quantum prodesset iustitia ciuitati quantumque obesset, si afuisset, suscepit deinde Philus, unus eorum qui disputationi aderant, et poposcit, ut haec ipsa quaestio diligentius [*]( 10 Hist. I 11 Cic. rep. II, 42, 69 ) [*]( 1 flagitiosissimoram corr. Halm; flagitiosorum mss. v laue L A 7 praesentieuatur L A 8 iam ante iamque om. Cl peritura, super- c v scripto m. 2 erat, L A disputator Ct 9 grecorQ, e 11 eisdem, v m. 2, C 12 fiddibuB et aut codd.; ac v in tibiis a 18 ac, c im sup. lin., C 14 mutatum C \' aut] atq;. ex utq; corr. A ),terut* r. ditae A 15 if//q;. te (?) eras., C 17 et ut e modera,tione C; moderatione, ione m. 2 in ras., b 18 dii/similimorum C 22 cum Qm. C 24 afuisaet LACd2epa1k1; abfuisset ab*qv; aff. bl; abuiaset d[ pilus mea.\' ) tractaretur ac de iustitia plura dicerentur, propter illud, quod iam uulgo ferebatur rem publicam regi sine iniuria non posse. Hanc proinde quaestionem discutiendam et enodandam esse adsensus est Scipio responditque nihil esse, quod adhuc de re publica dictum putaret, quo possent longius progredi, nisi esset confirmatum non modo falsum esse illud, sine iniuria non posse, sed hoc uerissimum esse, sine summa iustitia rem publicam regi non posse. Cuius quaestionis explicatio cum in diem consequentem dilata esset, in tertio libro magna conflictione res acta est. Suscepit enim Philus ipse disputationem eorum, qui sentirent sine iniustitia geri non posse rem publicam, purgans praecipue, ne hoc ipse sentire crederetur, egitque sedulo pro iniustitia contra iustitiam, ut hanc esse utilem rei publicae, illam uero inutilem, ueri similibus rationibus et exemplis uelut conaretur ostendere. Tum Laelius rogantibus omnibus iustitiam defendere adgressus est adseruitque, quantum potuit, nihil tam inimicum quam iniustitiam ciuitati nec omnino nisi magna iustitia geri aut stare [posse] rem publicam.,

Qua quaestione, quantum satis uisum est, pertractata Scipio ad intermissa reuertitur recolitque suam adque commendat breuem rei publicae definitionem, qua dixerat eam esse rem populi. Populum autem non omnem coetum multitudinis, sed coetum iuris consensu et utilitatis communione sociatum esse determinat. Docet deinde quanta sit in disputando definitionis [*]( 4 Rep. II, 43 sq. 13 ib, III, 5, 8 23 I, 25, 39 ) [*]( 2 fereuatur L A regi codd. v; geri, quod in C b legi falso adnotauerat Diibner, edidit Domb. 3 adsensus est esse Lx A 4 ad hoc Cl 5 putaret dictum v putarent Domb. respiciens Palimps. Vat. uerba quod .. dictum putemus, sed omisso et post putaret alia sententiae forma efficitur quo possent LAlp-, et quo possent (poaset a) CA2 rell. v 8 regi LACb2depqv; geri ab1f Palimps. Vat. 9 conflictatione aep*qv 10 pilus mss. 11 iustitia Cl geri LACab1pakf; regi b2deqv 13 pro iustitia C 16 agressus Ll A 18 posse om. Z1 C1; posse m. 2 ex pone corr. A 21 reuertetur (J1 22 brebem LAC\' diffinit. a 23 populo C 24 iuris, m. 2 ex uiris corr., C )

utilitas, adque ex illis suis definitionibus colligit tunc esse rem publicam, id est rem populi, cum bene ac iuste geritur siue ab uno rege siue a paucis optimatibus siue ab uniuerso populo. Cum uero iniustus est rex, quem tyrannum more Graeco appellauit, aut iniusti optimates, quorum consensum dixit esse factionem, aut iniustus ipse populus, cui nomen usitatum non repperit, nisi ut etiam ipsum tyrannum uocaret: non iam uitiosam, sicut pridie fuerat disputatum, sed, sicut ratio ex illis definitionibus conexa docuisset, omnino nullam esse rem publicam, quoniam non esset res populi, cum tyrannus eam factioue capesseret, nec ipse populus iam populus esset, si esset iniustus, quoniam non esset multitudo iuris consensu et utilitatis communione sociata, sicut populus fuerat definitus.

Quando ergo res publica Romana talis erat, qualem illam describit Sallustius, non iam pessima ac flagitiosissima, sicut ipse ait, sed omnino nulla erat secundum istam rationem, quam disputatio de re publica inter magnos eius tum principes habita patefecit. Sicut etiam ipse Tullius non Scipionis nec cuiusquam alterius, sed suo sermone loquens in principio quinti libri commemorato prius Ennii poetae uersu, quo dixerat:. Moribus antiquis res stat Romana uirisque, \'quem quidem ille uersum, inquit, uel breuitate uel ueritate tamquam ex oraculo quodam mihi [ esse] effatus uidetur. Nam neque uiri, nisi ita morata ciuitas fuisset, neque mores. nisi hi uiri praefuissent, aut fundare aut tam diu tenere potuissent tantam et tam iuste longe lateque imperantem [*]( 1 deflnionibus Cl thunc LA 3 a bono rege LA; a rege uno p 8 pridem C 11 factione tip, ex coni. Morel Vi factione rell. 19 abita II L A 21 enni L A; enii C 28 restat C1 de uiri/que, f eras., L 25 quodam mihi L A; mihi quodam C rell. v esae om. Lx affatua at e; effectus C 28 et tam] etiam C iuste codd. excepto f, qui iniuste habet; fuse cj, Halm (ed. Cic. Turis et sic Domb. expeditur locus scriptura cod. p: tam iuste longe lateque; longe oct. rell. )

rem publicam. Itaque ante nostram memoriam et mos ipse patrius praestantes uiros adhibebat, et ueterem morem ac maiorum instituta retinebant excellentes uiri. Nostra uero aetas cum rem publicam sicut picturam accepisset egregiam, sed euanescentem uetustate, non modo eam coloribus isdem quibus fuerat renouare neglexit, sed ne id quidem curauit, ut formam saltem eius et extrema tamquam liniamenta seruaret. Quid enim manet ex antiquis moribus, quibus ille dixit rem stare Romanam, quos ita obliuione obsoletos uidemus, ut non modo non colantur, sed iam ignorentur? Nam de uiris quid dicam? Mores enim ipsi interierunt uirorum penuria, cuius tanti mali non modo reddenda ratio nobis, sed etiam tamquam reis capitis quodam modo dicenda causa est. Nostris enim uitiis, non casu aliquo, rem publicam uerbo retinemus, re ipsa uero iam pridem amisimus.\'

Haec Cicero fatebatur, longe quidem post mortem Africani, quem in suis libris fecit de re publica disputare, adhuc tamen ante aduentum Christi; quae si diffamata et praeualescente religione Christiana sentirentur adque dicerentur, quis non istorum ea Christianis inputanda esse censeret? Quam ob rem quur non curarunt di eorum, ne tunc periret adque amitteretur illa res publica, quam Cicero longe, antequam Christus in carne uenisset, tam lugubriter deplorat amissam? Viderint laudatores eius etiam illis antiquis uiris et moribus qualis fuerit, utrum in ea uiguerit uera iustitia an forte nec tunc fuerit uiua moribus, sed picta coloribus; quod et ipse Cicero nesciens, cum eam praeferret, expressit. Sed alias, si Deus uoluerit, hoc uidebimus. Enitar enim suo loco, ut [*]( 28 XVIIII c. 21 ) [*]( 5 euanisc. C isdem LAC e p; hisdem b; iisdem v 7 saltim Cd liniamenta LA et ej lineam. v 9 i/ta, a eras., C 10 iam] etiam Ai v 11 penuria/, m eras., C 13 res J.\' At 17 lib/ris, e eras., L 18 si sup. lin. C\' 20 ea m. 1 sup. lin. L censere/t, n eras.: L 21 tunc (thunc L A) mss. V; tum Domb.\' 25 utrum usque ad fuerit om. el t 26 thunc L A biba L A 27 aliasi L 28 uideuimus L A )

ostendam secundum definitiones ipsius Ciceronis, quibus quid sit res publica et quid sit populus loquente Scipione breuiter posuit (adtestantibus etiam multis siue ipsius siue eorum quos loqui fecit in eadem disputatione sententiis), numquam illam fuisse rem publicam, quia numquam in ea fuerit uera iustitia. Secundum probabiliores autem definitiones pro suo modo quodam res publica fuit, et melius ab antiquioribus Romanis quam a posterioribus administrata est; uera autem iustitia non est nisi in ea re publica, cuius conditor rectorque Christus est, si et ipsam rem publicam placet dicere, quoniam eam rem populi esse negare non possumus. Si autem hoc nomen, quod alibi aliterque uulgatum est, ab usu nostrae locutionis est forte remotius, in ea certe ciuitate est uera iustitia, de qua scriptura sancta dicit: Gloriosa dicta sunt de te, ciuitas Dei.

CAPUT XXII. Quod dis Romanorum nulla umquam cura fuerit, ne malis moribus res publica deperiret.

Sed quod pertinet ad praesentem quaestionem, quamlibet laudabilem dicant istam fuisse uel esse rem publicam, secundum eorum auctores doctissimos iam longe ante Christi aduentum pessima ac flagitiosissima facta erat; immo uero nulla erat adque omnino perierat perditissimis moribus. Ut ergo non periret, di custodes eius populo cultori suo dare praecipue uitae ac morum praecepta debuerunt, a quo tot templis, tot sacerdotibus et sacrificiorum generibus, tam multiplicibus [*]( 14 Ps. 86, 3. ) [*]( dam I tin 1 definitiones, s erasa litt. m, L 4 ea L sententis L; sentiis a 5 fuerit LApa; fuit C rell. v Domb. 6 prouauiliores L; proualiores A1 7 quondam A 2 b2 e a k2 9 re; p., I eras., C 11 esse at. 1 sup. liMo L 12 neo Cl 13 loquutionis L A2; loquutus Al 14 sancta om. e gloriosa LA.Cpqa.kfv; gloriosissima abde de te dicta sunt beq 18 deperisset p 20 landauilem L 21 iam] tam e 24 custodis 01 praecipuae C )

uariisque sacris, tot festis sollemnitatibus, tot tantorumque ludorum celebritatibus colebantur; ubi nihil daemones nisi negotium suum egerunt, non curantes quem ad modum illi uiuerent, immo curantes ut etiam perdite uiuerent, dum tamen honori suo illa omnia metu subditi ministrarent. Aut si dederunt, proferatur ostendatur legatur, quas deorum leges illi ciuitati datas contemserint Gracchi, ut seditionibus cuncta turbarent, quas Marius et Cinna et Carbo, ut in bella etiam progrederentur ciuilia causis iniquissimis suscepta et crudeliter gesta crudeliusque finita, quas denique Sylla ipse, cuius uitam mores facta describente Sallustio aliisque scriptoribus historiae quis non exhorreat? quis illam rem publicam non tunc perisse fateatur?

An forte propter huiusce modi ciuium mores Yergilianam illam sententiam, sicut solent, pro defensione deorum suorum obponere audebunt:.

1. Discessere omnes adytis arisque relictis
2. Di, quibus imperium hoc steterat?

Primum si ita est, non habent quur querantur de religione Christiana, quod hac offensi eos di sui deseruerint, quoniam quidem maiores eorum iam pridem moribus suis ab Urbis altaribus tam multos ac minutos deos tamquam muscas abegerunt. Sed tamen haec numinum turba ubi erat, cum longe antequam mores corrumperentur antiqui a Gallis Roma capta et incensa est? An praesentes forte dormiebant? Tunc enim tota Urbe in hostium potestatem redacta collis solus Capitolinus remanserat, qui etiam ipse caperetur, nisi saltem [*]( 18 Aen. 2, 351 aq. ) [*]( I sacris om. e 2 coleuatur L 4 uiberent—uiberent I. 8 turnarent L A 10 uita L A 11 hist. script. v historiam A 12 non ante tunc sup. lin. L 15 deorum suorum LACpq; s uorum deorum reM. v Domb. 17 abditis p 20 deseruerunt a 21 maioribus 1 n suis e 24 corumperentur L; corrumpentur A1 25 a C thunc LA 26 potestate Cd collis solus L A; sol. coll. C rell. v 27 capitulinus C d ) anseres dis dormientibus uigilarent. Unde paene in superstitionem Aegyptiorum bestias auesque colentium Roma deciderat, cum anseri sollemnia celebrabant. Verum de his aduenticiis et corporis potius quam animi malis, quae uel ab hostibus uel alia clade accidunt, nondum interim disputo: nunc ago de labe morum, quibus primum paulatim decoloratis, deinde torrentis modo praecipitatis tanta quamuis integris tectis moenibusque facta est ruina rei publicae, ut magni auctores eorum eam tunc amissam non dubitent dicere. Recte autem abscesserant, ut amitteretur, omnes adytis arisque relictis di, si eorum de bona uita adque iustitia ciuitas praecepta contemserat. Nunc uero quales, quaeso, di fuerunt, si noluerunt cum populo cultore suo uiuere, quem male uiuentem non docuerant bene uiuere?

CAPUT XXIII. Varietates rerum temporalium non ex fauore aut inpugnatione daemonum, sed ex ueri Dei pendere iudicio.

Quid quod etiam uidentur eorum adfuisse cupiditatibus inplendis, et ostenduntur non praefuisse refrenandis, qui enim Marium nouum hominem et ignobilem, cruentissimum auctorem bellorum ciuilium adque gestorem, ut septiens consul fieret adiuuerunt adque ut in septimo suo consulatu moreretur senex nec in manus Syllae futuri mox uictoris inrueret. Si enim ad haec eum di eorum non iuuerunt, non parum est quod fatentur etiam non propitiis dis suis posse accidere homini istam temporalem, quam nimis diligunt, tantam felicitatem et posse [*]( 1 paene Z,1 C; pene L2 A e2 Pi poene e\'; bene a insuper institionem C 2 uestias L romani deciderant a k; romani didicerant a2 f* 4 animalis A 5 hos//t/ibus, ex hominibus (?) corr., L 6 laue L lo I i decoratis C 7 praecipitatus C 11 diseorum L; diis eorum A; dii eorum e 12 contemsera/t, n eras., L 13. 14 bibere LA 13 uibentem L 20 profuisse b\' a frenandis L A a 22 gestorom 01 23 adiuuerant C\' consolatu A Cl 24 nec C deM. v; ne LA )

homines, sicut fuit Marius, salute uiribus, opibus honoribus, dignitate longaeuitate cumulari et perfrui dis iratis; posse etiam homines, sicut fuit Regulus, captiuitate seruitute inopia, uigiliis doloribus excruciari et emori dis amicis. Quod si ita esse concedunt, conpendio nihil eos prodesse et coli superfluo confitentur. Nam si uirtutibus animi et probitati uitae, cuius praemia post mortem speranda sunt, magis contraria ut populus disceret institerunt; si nihil etiam in his transeuntibus et temporalibus bonis uel eis quos oderunt nocent, uel eis quos diligunt prosunt, ut quid coluntur, ut quid tanto studio colendi requiruntur? Quur laboriosis tristibusque temporibus, tamquam offensi abscesserint, murmuratur et propter eos Christiana religio conuiciis indignissimis laeditur? Si autem habent in his rebus uel beneficii uel maleficii potestatem, quur in eis adfuerunt pessimo uiro Mario, et optimo Regulo defuerunt? An ex hoc ipsi intelleguntur iniustissimi et pessimi? Quod si propterea magis timendi et colendi putantur, neque hoc putentur; neque enim minus eos inuenitur Regulus coluisse quam Marius. Nec ideo uita pessima eligenda uideatur, quia magis Mario quam Regulo di fauisse existimantur. Metellus enim Romanorum laudatissimus, qui habuit quinque filios consulares, etiam rerum temporalium felix fuit, et Catilina pessimus obpressus inopia et in bello sui sceleris prostratus infelix, et uerissima adque certissima felicitate praepollent boni Deum colentes, a quo solo conferri potest.

Illa igitur res publica malis moribus cum periret, nihil di eorum pro dirigendis uel pro corrigendis egerunt moribus, ne periret; immo deprauandis et corrumpendis addiderunt moribus, ut periret. Nec se bonos fingant, quod uelut offensi ciuium [*]( e 2 disideratis a 3 seruitute om. A 4 excruciari,e t,mori C 8 instituerunt L A nil A 10 cplentur ei 11 lauor. L A 15 optimo, mperseripto m. 2 uiro, A 16 i/pso, n eras., L; ipso A 20 di fuisse A 21 enim, superscripto m. 2 qui fuit, A 27 diligendis d dirig. atque corrigendis p; dirig. atque colendis a egerunt.... deprauandis om. b 28 perirent L A1 C; perisset e addederunt 01 29 perirent L At C )

iniquitate discesserint. Prorsus ibi erant; produntur, conuincuntur; nec subuenire praecipiendo nec latere tacendo potuerunt. Omitto quod Marius a miserantibus Minturnensibus Maricae deae in luco eius commendatus est, ut ei omnia prosperaret, et ex summa desperatione reuersus incolumis in Urbem duxit crudelem crudelis exercitum; ubi quam cruenta, quam inciuilis hostilique inmanior eius uictoria fuerit, eos qui scripserunt legant qui uolunt. Sed hoc, ut dixi, omitto, nec Maricae nescio cui tribuo Marii sanguineam felicitatem, sed occultae potius prouidentiae Dei ad istorum ora claudenda eosque ab errore liberandos, qui non studiis agunt, sed haec prudenter aduertunt, quia, etsi aliquid in his rebus daemones possunt, tantum possunt, quantum secreto omnipotentis arbitrio permittuntur, ne magnipendamus terrenam felicitatem, quae sicut Mario malis etiam plerumque conceditur, nec eam rursus quasi malam arbitremur, cum ea multos etiam pios ac bonos unius ueri Dei cultores inuitis daemonibus praepolluisse uideamus, nec eosdem inmundissimos spiritus uel propter haec ipsa bona malaue terrena propitiandos aut timendos existimemus, quia, sicut ipsi mali homines in ten\'a, sic etiam illi non omnia quae uolunt facere possunt, nisi quantum illius ordinatione sinitur, cuius plene iudicia nemo conprehendit, iuste nemo reprehendit.

CAPUT XXIIII. De Syllanis actibus, quorum se daemones ostentauerint adiutores.

Sylla certe ipse, cuius tempora talia fuerunt, ut superiora, quorum uindex esse uidebatur, illorum conparatione [*]( 1 discesserunt e 4 loco C\' 5 incolomis Cl 6 cm<jenta L ciuilis Cl 7 hostilisque e 11 liueran. L A prudentes C 14 nec e 15 plerumque usque ad etiam om. eI 16 in ea, in na. 2 sup. Ian., A 17 Dei ueri v 22 sinitur codd. praeter q; sinuntur qv plena, superscripto f plane, b; om. p1 inste nemo reprehendit om. A1p1 25 ostenta tauerint C; ostentauerunt pqv 27 temporalia C ut om. 01 28 illius de; i illius corr. m. in marg. C ) [*]( XXXX Aug. opera Sectio V pare I. ) [*]( 7 )

quaererentur, cum primum ad Urbem contra Marium castra mouisset, adeo laeta exta immolanti fuisse scribit Liuius, ut custodiri se Postumius haruspex uoluerit capitis supplicium subiturus, nisi ea, quae in animo Sylla haberet, dis iuuantibus inpleuisset. Ecce non discesserant adytis adquo aris relictis di, quando de rerum euentu praedicebant nihilque de ipsius Syllae correctione curabant. Promittebant praesagando felicitatem magnam nec malam cupiditatem minando frangebant. Deinde cum esset in Asia bellum Mithridaticum gerens, per Lucium Titium ei mandatum est a Ioue, quod esset Mithridatem superaturus, et factum est. Ac postea molienti redire in Urbem et suas amicorumque iniurias ciuili sanguine ulcisci, iterum mandatum est ab eodem Ioue per militem quendam legionis sextae, prius se de Mithridate praenuntiasse uictoriam, et tunc promittere daturum se potestatem, qua recuperaret ab inimicis rem publicam non sine multo sanguine. Tum percontatus Sylla, quae forma militi uisa fuerit, cum ille indicasset, eam recordatus est, quam prius ab illo audierat, qui de Mithridatica uictoria ab eodem mandata pertulerat. Quid hic responderi potest, quare di curauerint uelut felicia ista nuntiare, et nullus eorum curauerit Syllam monendo corrigere mala tanta facturum scelestis armis ciuilibus, qualia non foedarent, sed auferrent omnino rem publicam? Nempe intelleguntur daemones, sicut saepe dixi notumque nobis est in litteris sacris resque ipsae satis indicant, negotium suum agere, ut [*]( 2 L. LXXVII. ) [*]( I 2 libuus e 8 aruspex A I e1 4 haberet] uoueret e iubantibus L A t aris 5 adytis adque aris LAp-, ady/tis (f eras.) baadque , m. 2 corr. C; adytis arisque rell. v 6 praedicent, ba m. 1J L ipeius om. p 8 praesagando codd.; praesagiendo azv 9 L. C 12 iniurias] sibi ortasinas kl; sibi ortas iniurias k3; sibi ortas corr. m. in marg. C 13 ioue/, m eras., C rectae, in marg. m. 2 sextae, C 15 qual. e eras., C reciperaret Ll 15 et 23 rem populi a 16 tam LAb P q Domb.; tunc Cad e v IS prior pi 20 curauerunt A 22 cibilibus 01 24 sępạ̇e| iam, iam m. 2 extra uersum, C; sepe iam a ) pro dis habeantur et colantur, ut ea illis exhibeantur, quibus hi qui exhibent sociati unam pessimam causam cum eis habeant in iudicio Dei.

Deinde cum uenisset Tarentum Sylla adque ibi sacrificasset, uidit in capite uitulini iecoris similitudinem coronae aureae. Tunc Postumius haruspex ille respondit praeclaram significare uictoriam iussitque ut extis illis solus uesceretur. Postea paruo interuallo seruus cuiusdam Lucii Pontii uaticinando clamauit: <a Bellona nuntius uenio, uictoria tua est, Sylla). Deinde adiecit arsurum esse Capitolium. Hoc cum dixisset, continuo egressus e castris postero die concitatior reuersus est et Capitolium arsisse clamauit. Arserat autem re uera Capitolium. Quod quidem daemoni et praeuidere facile fuit et celerrime nuntiare. Illud sane intende, quod ad causam maxime pertinet, sub qualibus dis esse cupiant, qui blasphemant Saluatorem uoluntates fidelium a dominatu daemonum liberantem. Clamauit homo uaticinando: (uictoria tua est, Sylla\', adque ut id diuino spiritu clamare crederetur, nuntiauit etiam aliquid et prope futurum et mox factum, unde longe aberat per quem ille spiritus loquebatur; non tamen clamauit: \'ab sceleribus parce, Sylla\', quae illic uictor tam horrenda commisit, cui corona aurea ipsius uictoriae inlustrissimum signum in uitulino iecore apparuit, qualia signa si di iusti dare solerent ac non daemones inpii, profecto illis extis nefaria potius adque ipsi Syllae grauiter noxia mala futura monstrarent. Neque enim eius dignitati tantum profuit illa uictoria, quantum nocuit cupiditati; qua factum est, ut inmoderatis inhians et secundis rebus elatus ac praecipitatus magis ipse periret [*]( 1 et] ut be ut ea LAb p q; et ea C rell. v Domb. 2 hi LAC abdeaƒ; hii pgk1; ii v societati C 4 sacrific/asset, i eras., L 6 tum p significare LAp at; ei significare Cadekf v; eis sign. b; ei significari q Domb. 8 luci LA. m. 2 sup. lin. C 11 postera q v 12 autem \'no 1 sup. lin. L 15 esse se A 17 uaticinando m. 1 sup. lin. L. IS id om. C1 nuntiabit L A 20 loqueuatur LA 21 uice triam horrendalil C 24 solent Ll C ) [*]( 7* )

in moribus, quam inimicos in corporibus perderet. Haec illi di uere tristia uereque lugenda non extis, non auguriis, non cuiusquam somnio uel uaticinio praenuntiabant. Magis enim timebant ne corrigeretur quam ne uinceretur. Immo satis agebant, ut uictor ciuium gloriosus uictus adque captiuus nefandis uitiis et per haec ipsis etiam daemonibus multo obstrictius subderetur.

CAPUT XXV. Quantum maligni spiritus ad flagitia incitent homines, cum in committendis sceleribus quasi diuinam exempli sui interponunt auctoritatem.

Illinc uero quis non intellegat, quis non uideat, nisi qui tales deos imitari magis elegit quam diuina gratia ab eorum societate separari, quantum moliantur maligni isti spiritus exemplo suo uelut diuinam auctoritatem praebere sceleribus? quod etiam in quadam Campaniae lata planitie, ubi non multo post ciuiles acies nefario proelio conflixerunt, ipsi inter se prius pugnare uisi sunt. Namque ibi auditi sunt primum ingentes fragores, moxque multi se uidisse nuntiarunt per aliquot dies duas acies proeliari. Quae pugna ubi destitit, uestigia quoque uelut hominum et equorum, quanta de illa conflictatione exprimi poterant, inuenerunt. Si ergo ueraciter inter se numina pugnauerunt, iam bella ciuilia excusantur humana; consideretur tamen quae sit talium deorum uel malitia uel miseria: si autem se pugnasse finxerunt, quid aliud egerunt, nisi ut sibi Romani bellando ciuiliter tamquam deorum exemplo [*]( 3 praenuntiabant, in marg.: ut corrigerentur, A 5 agebant, in marg. at. gaudebant, A at om. C captibus L A 10 cum in committendis q v; in om. p; quamquam mittendis C 12 illic Clp audeat et; audiat e2 16 planitiae Lx Cl; in marg. A: dii apud Campaniam inter se pugnasse traduntur cum romani in ciuilia bella prorumperent 20 aliquod C\' 22 conflictione L A q 23 pognaoeront mss. v; pugnarunt Domb. excusentur v 24 consideraretur Ll A deorum sup. lin. C )

nullum nefas admittere uiderentur? Iam enim coeperant bella ciuilia, et aliquot nefandorum proeliorum strages exsecranda praecesserat. Iam multos mouerat, quod miles quidam, dum occiso spolia detraheret, fratrem nudato cadauere agnouit ac detestatus bella ciuilia se ipsum ibi perimens fraterno corpori adiunxit. Ut ergo huius tanti mali minime taederet, sed armorum scelestorum magis magisque ardor incresceret, noxii daemones, quos illi deos putantes colendos et uenerandos arbitrabantur, inter se pugnantes hominibus apparere uoluerunt, ne imitari tales pugnas ciuica trepidaret adfectio, sed potius humanum scelus diuino excusaretur exemplo. Hac astutia maligni spiritus etiam ludos, unde multa iam dixi, scaenicos sibi dicari sacrarique iusserunt, ubi tanta deorum flagitia theatricis canticis adque fabularum actionibus celebrata et quisquis eos fecisse crederet et quisquis non crederet, sed tamen illos libentissime sibi talia exhiberi cerneret, securus imitaretur. Ne quis itaque existimaret in deos conuicia potius quam eis dignum aliquid scriptitasse, ubicumque illos inter se pugnasse poetae commemorarunt, ipsi ad decipiendos homines poetarum carmina firmauerunt, pugnas uidelicet suas non solum per scaenicos in theatro, uerum etiam per se ipsos in campo humanis oculis exhibentes.

Haec dicere conpulsi sumus, quoniam pessimis moribus ciuium Romanam rem publicam iam antea perditam fuisse nullamque remansisse ante aduentum Christi Iesu domini nostri auctores eorum dicere et scribere minime dubitarunt. [*]( 1 nefas, in marg. in at. facinus, A 2 cibilia L A aliquod LACle 3 process, at 6 tanti huius v 8 putantes, m, 2. corr. in putant et C; putant esse e et uenerandos om. C 9 arbitrantur Ll 13 ibi/// tanta, bi m. 2 in ras., L deorum tanta v 14 canticis sup. lire. C celebrata et L A (J1 b at v; celebr. ut (J2 a e a,2 k2; celebr. est ut kl f; celebrata sunt ut q; celebrantur ut p 15 eos fecisse L A Cl bl dp a f Domb.; eos talia fecisse C2ab2eqkv 16 illos libentissime sibi talia exhiberi mss.; illos libent. a. t. uelle exhiberi v; illis libentissimis ibi • mo talia exhiberi Doab. 19 poeta commerarunt C 25 ante] ate L At e xpi iba dni nl L A p; domini nostri Iesu Christi C rell. v 26 dicer,et C )

Quam perditionem dis suis non inputant, qui mala transitoria, quibus boni, seu uiuant seu moriantur, perire non possunt, Christo nostro inputant: cum Christus noster tanta frequentet pro moribus optimis praecepta contra perditos mores; di uero ipsorum nullis talibus praeceptis egerint aliquid cum suo cultore populo pro illa re publica, ne periret; immo eosdem mores uelut suis exemplis auctoritate noxia corrumpendo egerunt potius, ut periret. Quam non ideo tunc perisse quisquam, ut arbitror, iam dicere audebit, quia \'discessere omnes adytis arisque relictis di\', uelut amici uirtutibus, cum uitiis hominum offenderentur; quia tot signis extorum auguriorum uaticiniorum, quibus se tamquam praescios futurorum adiutoresque proeliorum iactare et commendare gestiebant, conuincuntur fuisse praesentes; qui si uere abscessissent, mitius Romani in bella ciuilia suis cupiditatibus quam illorum instigationibus exarsissent.

CAPUT XXVI. De secretis daemonum monitis, quae pertinebant ad bonos mores, cum palam in sacris eorum omnis nequitia disceretur.

Quae cum ita sint, cum palam aperteque turpitudines crudelitatibus mixtae, obprobria numinum et crimina, siue prodita siue conficta, ipsis exposcentibus et nisi fieret irascentibus etiam certis et statis sollemnitatibus consecrata illis et dicata claruerint adque ad omnium oculos ut imitanda proponerentur, spectanda processerint: quid est, quod idem [*]( h 2 boniseu C\'; boni,seu, superscripto h eraso, 02 uibunt L A morantur At 3 cum usque ad optimis m. rec. in marg. C frequenter LA, marg. C 4 contra///. tribus ut uidetur litteris eras., C 5 egerunt Ll 10 sacrisque C 12 uaticiniorum.... futurorum om. L A1 adiutorisque Cl 13 conuincitur Ll 19 mores bonos p 22 mixta Lt; mixtas L2A Cde; mixte sunt a et obpr., et m. 2 sup. lin., a 23 confincta LA 24 statutis LAO ad e 25 dicata codd. praeter b; dedicata bv 26 idem mss.; iidem v )

ipsi daemones, qui se huiusce modi uoluptatibus inmundos esse spiritus confitentur, qui suis flagitiis et facinoribus, siue indicatis siue simulatis, eorumque sibi celebratione petita ab inpudentibus, extorta a pudentibus auctores se uitae scelestae inmundaeque testantur, perhibentur tamen in adytis suis secretisque penetralibus dare quaedam bona praecepta de moribus quibusdam uelut electis sacratis suis? Quod si ita est, hoc ipso callidior aduertenda est et conuincenda malitia spirituum noxiorum. Tanta enim uis est probitatis et castitatis, ut omnis uel paene omnis eius laude moueatur humana natura, nec usque adeo sit turpitudine uitiosa, ut totum sensum honestatis amiserit. Proinde malignitas daemonum, nisi alicubi se, quem ad modum scriptum in nostris litteris nouimus, transfiguret in angelos lucis, non inplet negotium deceptionis. Foris itaque populis celeberrimo strepitu inpietas inpura circumsonat, et intus paucis castitas simulata uix sonat; praebentur propatula pudendis et secreta laudandis; decus latet et dedecus patet; quod malum geritur omnes conuocat spectatores, quod bonum dicitur uix aliquos inuenit auditores, tamquam honesta erubescenda sint et inhonesta glorianda. Sed ubi hoc nisi in daemonum templis? ubi nisi in fallaciae deuersoriis? Illud enim fit, ut honestiores, qui pauci sunt, capiantur; hoc autem, ne plures, qui sunt turpissimi, corrigantur.

Ubi et quando sacrati Caelestis audiebant castitatis praecepta, nescimus; ante ipsum tamen delubrum, ubi simulacrum illud locatum conspiciebamus, uniuersi undique confluentes et ubi quisque poterat stantes ludos qui agebantur intentissimi [*]( 14 2. Cor. 11, 14 ) [*]( 1 huius Al 2 spir. esse v 3 sibi ex siue corr. A ab inprudentibus e 4 ab impudentibus e 5 testentur e perhib. omn. e ina dytis C 6 penetrabilibus C quaedam perhibentur e 7 sacris Cl 10 mouea/tur, n eraa., C 11 sensum honest. amiserit L A Cp a Domb.; amittat sensum honest. abdeqkfv 17 praeuentur L A 20 erauescenda L A; erubisc. C 22 deuersoriis C d; diuers. L A rell. v 28 quae L At ageuantur L intentissime L A e )

spectabamus, intuentes alternante conspectu hinc meretriciam pompam, illinc uirginem deam: illam suppliciter adorari, ante illam turpia celebrari; non ibi pudibundos mimos, nullam uerecundiorem scaenicam uidimus; cuncta obscenitatis inplebantur officia. Sciebatur uirginali numini quid placeret, et exhibebatur quod de templo domum matrona doctior reportaret. Nonnullae pudentiores auertebant faciem ab inpuris motibus scaenicorum et artem flagitii furtiua intentione discebant. Hominibus namque uerecundabantur, ne auderent inpudicos gestus ore libero cernere; sed multo minus audebant sacra eius, quam uenerabantur. casto corde damnare. Hoc tamen palam discendum praebebatur in templo, ad quod perpetrandum saltem secretum quaerebatur in domo, mirante nimium, si ullus ibi erat, pudore mortalium, quod humana flagitia non libere homines committerent, quae aput deos etiam religiose discerent iratos habituri, nisi etiam exhibere curarent. Quis enim alius spiritus occulto instinctu nequissimas agitans mentes et instat faciendis adulteriis et pascitur factis, nisi qui etiam sacris talibus oblectatur, constituens in templis simulacra daemonum, amans in ludis simulacra uitiorum, susurrans in occulto uerba iustitiae ad decipiendos etiam paucos bonos, frequentans in aperto inuitamenta nequitiae ad possidendos innumerabiles malos?

CAPUT XXVII. Quanta euersione publicae disciplinae Romani dis suis placandis sacrauerint obscena ludorum.

Vir grauis et philosophaster Tullius aedilis futurus clamat in auribus ciuitatis, inter cetera sui magistratus officia sibi [*]( 26 Verr. V, 14 ) [*]( 2 illic LA 1 4 impleuanturZA 5 et sup.lin.L 6 dootiorXA1 nullaeC1 V 8 furtiba L 9 uerecundebantur A gestof C liuero et l.14 liuere LA 18 mira e pudor e, in marg. mirante pudore 14 quod] quae e 15 religiose .... etiam om. e 16 occultu C1 instinctu m. 2 in rmarg. C 18 ni e 20 fururranf C ad m. 2 ex ac corr. C 22 innumerauiles L 25 obfoena C 26 philosophaster tullius L A C1p1v; philosophus tertullius e2 p2 rell. clamat L A C ab\' d ep (1,1 k1; clamabat lJ2 q a2 kz f v )

Floram matrem ludorum celebritate placandam; qui ludi tanto deuotius, quanto turpius celebrari solent. Dicit alio loco iam consul in extremis periculis ciuitatis, et ludos per decem dies factos, neque rem ullam quae ad placandos deos pertineret praetermissam; quasi non satius erat tales deos inritare temperantia quam placare luxuria, et eos honestate etiam ad inimicitias prouocare quam tanta deformitate lenire. Neque enim grauius fuerant quamlibet crudelissima inmanitate nocituri homines, propter quos placabantur, quam nocebant ipsi, cum uitiositate foedissima placarentur. Quando quidem ut auerteretur quod metuebatur ab hoste in corporibus, eo modo di conciliabantur, quo uirtus debellaretur in mentibus, qui non obponerentur defensores obpugnatoribus moenium, nisi prius fierent expugnatores morum bonorum. Hanc talium numinum placationem petulantissimam inpurissimam inpudentissimam nequissimam inmundissimam, cuius actores laudanda Romanae uirtutis indoles honore priuauit, tribu mouit, agnouit turpes, fecit infames, hanc, inquam, pudendam ueraeque religioni auersandam et detestandam talium numinum placationem, [has] fabulas in deos inlecebrosas adque criminosas, haec ignominiosa deorum uel scelerate turpiterque facta uel sceleratius turpiusque conficta oculis et auribus publicis ciuitas tota discebat, haec commissa numinibus placere cernebat, et ideo non solum illis exhibenda, sed sibi quoque imitanda credebat, non illud nescio quid uelut bonum et honestum, quod tam [*]( 2 Cat. 3, 8 ) [*]( 4 que radendo ex neque corr. C 8 grabius L 9 placauantur L 12 di L1 14 fi.erent, i radendo ex u corr., C 15 impurissimam m. 2 sup. lin. C, omn. d 16 auctores ab*e 17 priuabit L amouit C2e 19 aduersandam C aJ et detestandam sup. lin. C [has] om. L A bepakf 21 deorum uel ecelerate turpiterque facta uel sceleratius L A C dp at Domb.; deorum facta uel scelerate turpiterque uel sceleratius I; deorum facta uel ac. t. commissa u. sc. a2 be q a,2 k2 v (deorum om. al; commissa om. kl) 22 confincta L A 25 non] nam b2 tam m. 2 ex cum corr., C ) paucis et tam occulte dicebatur (si tamen dicebatur), ut magis ne innotesceret, quam ne non fieret, timeretur.

CAPUT XXVIII. De Christianae religionis salubritate.

Ab istarum inmundissimarum potestatum tartareo iugo et societate poenali erui per Christi nomen homines et in lucem saluberrimae pietatis ab illa perniciosissimae inpietatis nocte transferri queruntur et murmurant iniqui et ingrati et illo nefario spiritu altius obstrictiusque possessi, quia populi confluunt ad ecclesiam casta celebritate, honesta utriusque sexus discretione, ubi audiant quam bene hic ad tempus uiuere debeant, ut post hanc uitam beate semperque uiuere mereantur, ubi sancta scriptura iustitiaeque doctrina de superiore loco in conspectu omnium personante et qui faciunt audiant ad praemium, et qui non faciunt audiant ad iudicium. Quo etsi ueniunt quidam talium praeceptorum inrisores, omnis eorum petulantia aut repentina mutatione deponitur, aut timore uel pudore conprimitur. Nihil enim eis turpe ac flagitiosum spectandum imitandumque proponitur, ubi ueri Dei aut praecepta insinuantur aut miracula narrantur, aut dona laudantur aut beneficia postulantur.

CAPUT XXVIIII. De abiciendo cultu deorum cohortatio ad Romanos.

Haec potius concupisce o indoles Romana laudabilis o progenies Regulorum Scaeuolarum Scipionum Fabriciorum; [*]( . a 5 in tartareo e 7 saluuerrimae L 8 quaeruntur Lx Cle 9 qui L 10 ecclesiam LAC; ecclesias abdepqv Domb. 11 et 12 uibere LA 15 Quo mei codd. praeter A2, v; Quod A2 Domb. 16 omnis. superscripto m. 2 homines, C 17 immutatione v 19 ueri dei LApv. in L transpositio m. 2 notata; dei ueri C rell. 25 concupisce m. a ex conpesce corr. C )

haec potius concupisce, haec ab illa turpissima uanitate et fallacissima daemonum malignitate discerne. Si quid in te laudabile naturaliter eminet, non nisi uera pietate purgatur adque perficitur, inpietate autem disperditur et punitur. Nunc iam elige quid sequaris, ut non in te, sed in Deo uero sine ullo errore lauderis. Tunc enim tibi gloria popularis adfuit, sed occulto diuinae prouidentiae iudicio uera religio quam eligeres defuit. Expergiscere, dies est, sicut experrecta es in quibusdam, de quorum uirtute perfecta et pro fide uera etiam passionibus gloriamur, qui usquequaque aduersus potestates inimicissimas confligentes easque fortiter moriendo uincentes sanguine nobis hanc patriam peperere suo. Ad quam patriam te inuitamus et exhortamur, ut eius adiciaris numero ciuium, cuius quodam modo asylum est uera remissio peccatorum. Non audias degeneres tuos Christo Christianisue detrahentes et accusantes uelut tempora mala, cum quaerant tempora, quibus non sit quieta uita, sed potius secura nequitia. Haec tibi numquam nec pro terrena patria placuerunt. Nunc iam caelestem arripe, pro qua minimum laborabis, et in ea ueraciter semperque regnabis. Illic enim tibi non Vestalis focus, non lapis Capitolinus, sed Deus unus et uerus

1. nec metas rerum nec tempora ponit,
2. Imperium sine fine dabit.

Noli deos falsos fallacesque requirere; abice potius adque contemne in ueram emicans libertatem. Non sunt di, maligni sunt spiritus, quibus aeterna tua felicitas poena est. Non [*]( 22 Verg. Aen. I, 278 sq. ) [*]( 2 discerne///, erasis duabus uel tribus litteris, C 3 laudauiliter I. A\' 4 inpietateljl a autem sup. lin. a dispertitur b2 punitur] \'tlla- lim polluitur\' Domb. 5 elege Cl 7 diuinae proaid. iudicio L A, in L m. 2 transposit. indicata; iud. diuin. prouid. C reM. v 8 elegeres L; legeres A 01 9 et sup. lin. L 10 usquequoque 01 12 perperd , pere A. 14 quodam L; quoddam A\' 15 degeneros et 18 propterrena A 19 lauorabis-regnauis L 21 capitulinus C 22 ponit codd. praeter q; ponet q v 25 contem/ne, p eras., C liuert. L )

tam Iuno Troianis, a quibus carnalem originem ducis, arces uidetur inuidisse Romanas, quam isti daemones, quos adhuc deos putas, omni generi hominum sedes inuident sempiternas. Et tu ipsa non parua ex parte de talibus spiritibus iudicasti, quando ludis eos placasti et per quos homines eosdem ludos fecisti, infames esse uoluisti. Patere adseri libertatem tuam aduersus inmundos spiritus, qui tuis ceruicibus inposuerant sacrandam sibi et celebrandam ignominiam suam. Actores criminum diuinorum remouisti ab honoribus tuis: supplica Deo uero, ut a te remoueat illos deos, qui delectantur criminibus suis, seu ueris, quod ignominiosissimum est, seu falsis. quod malitiosissimum. Bene, quod tua sponte histrionibus et scaenicis societatem ciuitatis patere noluisti; euigila plenius! Nullo modo his artibus placatur diuina maiestas, quibus humana dignitas inquinatur. Quo igitur pacto deos, qui talibus delectantur obsequiis, haberi putas in numero sanctarum caelestium potestatum, cum homines, per quos eadem aguntur obsequia, non putasti habendos in numero qualiumcumque ciuium Romanorum? Incomparabiliter superna est ciuitas clarior, ubi uictoria ueritas, ubi dignitas sanctitas, ubi pax felicitas, ubi uita aeternitas. Multo minus habet in sua societate tales deos, si tu in tua tales homines habere erubuisti. Proinde si ad beatam peruenire desideras ciuitatem, deuita daemonum societatem. Indigne ab honestis coluntur, qui per turpes placantur. Sic isti a tua pietate remoueantur purgatione Christiana, quo modo illi a tua dignitate remoti sunt notatione censoria. De bonis autem carnalibus, quibus solis mali perfrui uolunt, et de malis carnalibus, quae sola perpeti nolunt, quod neque in his habeant quam putantur habere isti daemones [*]( 1 duces C artes A\' 3 genere e 4 spiritibus maa.; om. v 7 aduersus L* ab e p q v; aduersis d; aduersum Z*AC inmundissimos d inposuerant A C e q k V; inposuer! II, margine corroso, L; inposuerunt a b pat Domb. 9 suplica LA 12 malitiosissimum LAlCep; mal. est A1 ab dqv Domb. 13 ciuitatis////////patere eraso nescio quo MOM- bulo L 16 sanctorum L 19 incomparauiliter L A 23 preuenire ct 24 indigne, e In, 2 in j corr., C boatis Cl 25 remobeantur L ) potestatem (quamquam si haberent, deberemus potius etiam ista contemnere, quam propter ista illos colere et eos colendo ad illa, quae nobis inuident, peruenire non posse), — tamen nec in istis eos hoc ualere, quod hi putant, qui propter haec eos coli oportere contendunt, deinceps uidebimus, ut hic sit huius uoluminis modus.