De civitate dei
Augustine
Augustine. Sancti Aureli Augustini Opera, Sectio V, Pars I-II. (Corpus scriptorum ecclesiasticorum Latinorum, Volume 40, Part 1-2). Hoffmann, Emmanuel, editor. Prague; Vienna; Leipzig: F. Tempsky; G. Freytag, 1899-1900.
Naturae igitur omnes, quoniam sunt et ideo habent modum suum, speciem suam et quandam secum pacem suam, profecto bonae sunt; et cum ibi sunt, ubi esse per naturae ordinem debent, quantum acceperunt, suum esse custodiunt; et [*]( 4 solem] solent t 7 ipsa t suam l 10 atque lucente ae luce t calfaciente V ll t; calefaciente ab e r12 p a v curante om. a 16 uinaturae, superscriptum f limo lis deletum, V; ui naturae e in marg., I f; ui natura a; sui natura abeptν uel incommodo oMn. b 20 conn uenientia V uiḍere V 22 in omni natura q; in omnium natura V a et specie V a; omnium naturarum specie scribendum esse suspicatur Dome. )
Proinde causa beatitudinis angelorum bonorum ea uerissima reperitur, quod ei adhaerent qui summe est. Cum uero causa miseriae malorum angelorum quaeritur, ea merito occurrit, quod ab illo, qui summe est, auersi ad se ipsos conuersi sunt, qui non summe sunt; et hoc uitium quid aliud quam superbia nuncupetur? Initium quippe omnis peccati superbia. Noluerunt ergo ad illum custodire fortitudinem suam, et qui magis essent, si ei qui summe est adhaererent, se illi praeferendo id quod minus est praetulerunt. Hic primus defectus et prima inopia primumque uitium eius naturae, quae ita creata est, ut nec summe esset, et tamen ad beatitudinem habendam eo, qui summe est, frui posset, a quo auersa non quidem nulla, sed tamen minus esset adque ob hoc misera fieret. Huius [*]( 22 Eccli. 10, lSf. [ 23 Ps. 58, 10 ) [*]( 3 exitu V 6 fiat] faciat a 7 debebat VT1 Domb.; debeat abel1ptv 8 obJ ab e1 15 Qua V 17 ea] a t 22 nuncupetur V f; nuncupatur ab bel p tv 27 eo] et t 28 pon om. t )
Nemo igitur quaerat efficientem causam malae uoluntatis; non enim est efficiens sed deficiens, quia nec illa effectio sed defectio. Deficere namque ab eo, quod summe est, ad id, quod minus est, hoc est incipere habere uoluntatem malam. Causas porro defectionum istarum, cum efficientes non sint, ut dixi, sed deficientes, uelle inuenire tale est, ac si quisquam uelit uidere tenebras uel audire silentium, quod tamen utrumque nobis notum est, neque illud nisi per oculos, neque hoc nisi per aures, non sane in specie, sed in speciei priuatione. Nemo ergo ex me scire quaerat, quod me nescire scio, nisi forte ut nescire discat, quod sciri non posse sciendum est. Ea quippe quae non in specie, sed in eius priuatione sciuntur, si dici aut intellegi potest, quodam modo nesciendo sciuntur, ut sciendo nesciantur. Cum enim acies etiam oculi corporalis currit per species corporales, nusquam tenebras uidet, nisi ubi coeperit non uidere. Ita etiam non ad aliquem alium sensum, sed ad solas aures pertinet sentire silentium, quod tamen nullo modo nisi non audiendo sentitur. Sic species intellegibiles mens quidem nostra intellegendo conspicit; sed ubi deficiunt, nesciendo condiscit. Delicta enim quis intellegit? [*]( 23 Ps. 18, 13 ) [*]( 5 sed .... effectio sup. lin. V sed deficiens om. b efiectioj affer.tio b effectio est v sed defectio om. b 6 deficere m. 2 sup. lin. t 8 porro m. 2 sup. lin. t 9 talis t 11 illut si t 13 me nescire scio, in marg. scire nescio e 14 scire t discendum t 16 quodam] quod ad t 23 condescit t si quis t ) [*]( XXXX Ang. opera Sectio V para I. ) [*]( 37 )
Hoc scio, naturam Dei numquam, nusquam, nulla ex parte posse deficere, et ea posse deficere, quae ex nihilo facta sunt. Quae tamen quanto magis sunt et bona faciunt (tunc enim aliquid faciunt), causas habent efficientes; in quantum autem deficiunt et ex hoc mala faciunt (quid enim tunc faciunt nisi uana?). causas habent deficientes. Itemque scio, in quo fit mala uoluntas, id in eo fieri, quod si nollet non fieret, et ideo non necessarios, sed uoluntarios defectus iusta poena consequitur. Deficitur enim non ad mala, sed male, id est non ad malas naturas, sed ideo male, quia contra ordinem naturarum ab eo quod summe est ad id quod minus est. Neque enim auri uitium est auaritia, sed hominis peruerse amantis aurum iustitia derelicta, quae incomparabiliter auro debuit anteponi; nec luxuria uitium est pulchrorum suauiumque corporum, sed animae peruerse amantis corporeas uoluptates neglecta temperantia, qua rebus spiritaliter pulchrioribus et incorruptibiliter suauioribus coaptamur; nec iactantia uitium est laudis humanae, sed animae peruerse amantis laudari ab hominibus spreto testimonio conscientiae; nec superbia uitium est dantis potestatem uel ipsius etiam potestatis, sed animae peruerse amantis potestatem suam potentioris iustiore contemta. Ac per hoc qui peruerse amat cuiuslibet naturae bonum, etiamsi adipiscatur, ipse fit in bono malus et miser meliore priuatus. [*]( 2 quod V 3 commutabile v 4 nusquam om. p 5 et ea posse deficere ont. pt t 6 aliquid Vlp; cum aliquid bet 7 cum causas a habentes e 8 et oni. t uana] mala a 9 Itemque scio] item que! tio a 10 ideo] idem V 12 deficiunt l sed mala l 14 ad om. t 16 incorporaliter V 17 est uitium v 19 spiritualiter v 21 laudare t 25 peruersa t )
Cum ergo malae uoluntatis efficiens naturalis uel, si dici potest, essentialis nulla sit causa (ab ipsa quippe incipit spirituum mutabilium malum, quo minuitur adque deprauatur naturae bonum, nec talem uoluntatem facit nisi defectio, qua deseritur Deus. cuius defectionis etiam causa utique deficit): si dixerimus nullam esse efficientem causam etiam uoluntatis bonae, cauendum est, ne uoluntas bona bonorum angelorum non facta, sed Deo coaeterna esse credatur. Cum ergo ipsi facti sint, quo modo illa non esse facta dicetur? Porro quia facta est, utrum cum ipsis facta est, an sine illa fuerunt prius? Sed si cum ipsis, non dubium quod ab illo facta sit, a quo et ipsi; simulque ut facti sunt, ei. a quo facti sunt, amore. cum quo facti sunt, adhaeserunt; eoque sunt isti ab illorum societate discreti, quod illi in eadem bona uoluntate manserunt, isti ab ea deficiendo mutati sunt, mala scilicet uoluntate hoc ipso quod a bona defecerunt; a qua non defecissent. si utique noluissent. Si autem boni angeli fuerunt prius sine bona uoluntate eamque in se ipsi Deo non operante fecerunt, ergo meliores a se ipsis quam ab illo facti sunt. Absit. Quid enim erant sine bona uoluntate nisi mali? Aut si propterea non mali, quia nec mala uoluntas eis inerat (neque enim ab ea, quam nondum coeperant habere, defecerant), certe nondum tales, nondum tam boni quam esse cum bona uoluntate coeperunt. At si non potuerunt se ipsos facere meliores, [*]( 2 naturae om. p 4 diffusa semper fuisse existimant p q uett. editt. cf. adnotationem ad c. X 8 si qua t 9 defecit l 12 esse om. a 13 illatu t df (= dicitur) e 14 utrum cum ipsis] aut cum illis a an aut a 1 i est 1 16 ipsi illi 1 18 sq. illi-isti codd.; hi-illi v bona om. x uoluntate bona v 19 manserant px t 24 [Absit) Domb. Aut... mali om. I 27 uolunt. bona v 28 coeperunt v at V e Ip a; ad f; aut Y:! a b v ) [*]( 37* )
Nam et hoc discutiendum est, si boni angeli ipsi in se fecerunt bonam uoluntatem, utrum aliqua eam an nulla uoluntate fecerunt. Si nulla, utique nec fecerunt. Si aliqua. utrum mala an bona? Si mala, quo modo esse potuit mala uoluntas bonae uoluntatis effectrix? Si bona, iam ergo habebant. Et istam quis fecerat nisi ille, qui eos cum bona uoluntate, id est cum amore casto quo illi adhaererent, creauit, simul eis et condens naturam et largiens gratiam? Unde sine bona uoluntate, hoc est Dei amore, numquam sanctos angelos fuisse credendum est. Isti autem, qui, cum boni creati essent, tamen mali sunt (mala propria uoluntate, quam bona natura non fecit, nisi cum a bono sponte defecit, ut mali causa non sit bonum, sed defectus a bono), aut minorem acceperunt diuini amoris gratiam quam illi, qui in eadem perstiterunt, aut si utrique boni aequaliter creati sunt, istis mala uoluntate cadentibus illi amplius adiuti ad eam beatitudinis plenitudinem, unde se numquam casuros certissimi fierent, peruenerunt; sicut iam etiam in libro, quem sequitur iste, tractauimus. [*]( 28 XI c. 13 ) [*]( un 1 illa V t 2 bonibQQi V quam t opera nos, nos m. 2, t 3 cum] iam t 4 bona ut] boni uita t alterum ad om. t a eique om. t 6 sapienter///, que eraso, V 8 fuisset t 9 ex se] et se l implenda t mala ben 12 bonam .......fecerunt om. e 13 non 1 14 //// an ////a, ex bona an mala corr., V 16 quis] qui e 17 adherent t • 18 si sine a 23 bona t 25 utriusque bonae qualiter t pariter 1 27 certissime t 28 quae t )
Omittamus igitur coniecturas hominum nescientium quid loquantur de natura uel institutione generis humani. Alii namque, sicut de ipso mundo crediderunt, semper fuisse homines opinantur. Unde et ait Apuleius, cum hoc animantium genus describeret: \'Singillatim mortales, cuncti tamen uniuerso genere perpetui.\' Et cum illis dictum fuerit, si semper fuit humanum genus, quonam modo uerum eorum loquatur historia narrans qui fuerint quarumque rerum inuentores, qui primi liberalium disciplinarum aliarumque artium institutores. uel a quibus primum illa uel illa regio parsque terrarum. illa adque illa insula incoli coeperit, respondent diluuiis et conflagrationibus per certa interualla temporum non quidem omnia, sed plurima terrarum ita uastari, ut redigantur homines ad exiguam paucitatem, ex quorum progenie rursus multitudo pristina reparetur; ac sic identidem reperiri et institui quasi prima, cum restituantur potius, quae fuerant illis nimiis uastationibus interrupta et extincta; ceterum hominem nisi ex homine existere omnino non posse. Dicunt autem quod putant. non quod sciunt. [*]( i de deo Socr. p. 8, 20 ) [*]( 2 Hanc capitis X inscriptionem seiitarunt V a; in p q nouissima tnodo uerba semper fuisse existimant supersunt et quidem ut supra monui titulo antecedentis capitis adnexa. Quae uulgo capiti X praeponitur inscriptio De falsitate cett. eant sequenti capiti esse praefigendam idque incipere debere a uerbis Fallunt eos cett. recte monuit Dombart 4 Omittamus igitur cett. in V nulla noui capitis significatione cum superiore capite coniuncta sunt 7 et ait p t; ait et rell. v 8 cuncti codd.; canctim v 9 hum. genus fuit v 10 quoniam VI; quodnam t 13 uel illa om. I 18 idem p t reperiri (repperiri) a*bel t; repperi V; reparari a2 pv v 19 cum] ut a nimis l )
Fallunt eos etiam quaedam mendacissimae litterae, quas perhibent in historia temporum multa annorum milia continere, cum ex litteris sacris ab institutione hominis nondum conpleta annorum sex milia conputemus. Unde ne multa disputem quem ad modum illarum litterarum, in quibus longe plura annorum milia referuntur, uanitas refellatur et nulla in illis rei huius idonea reperiatur auctoritas: illa epistula Alexandri Magni ad Olympiadem matrem suam, quam scripsit narrationem cuiusdam Aegyptii sacerdotis insinuans, quam protulit ex litteris quae sacrae aput illos haberentur, continet etiam regna, quae Graeca quoque nouit historia; in quibus regnum Assyriorum in eadem epistula Alexandri quinque milia excedit annorum; in Graeca uero historia mille ferme et trecentos habet ab ipsius Beli principatu, quem regem et ille Aegyptius in eiusdem regni ponit exordio; Persarum autem et Macedonum imperium usque ad ipsum Alexandrum, cui loquebatur, plus quam octo annorum milia ille constituit, cum aput Graecos Macedonum usque ad mortem Alexandri quadringenti octoginta quinque reperiantur, Persarum uero, donec ipsius Alexandri uictoria finiretur, ducenti et triginta tres conputentur. Longe itaque hi numeri annorum illis Aegyptiis sunt minores. nec eis, etiamsi ter tantum conputarentur, aequarent. Perhibentur enim Aegyptii quondam [*]( 2 storiae V 3 ascribat v 7 adimpleta t 13 habentur p continet etiam Va2eltα continet enim p; continent etiam ab.F; continentem v m 14 in om. a 17 belli V l1 t principatu V; principatum t 19 machedonum V imperium codd. v; imperio Domb. adnotans: \'fortasse omittendum imperium\' 20 octo annorum milia codd.; octo et annorum milium v 22 CCCCXLV t ueroj autem a 23 finiatur p 24 conputentur bpv; conputantur Vel t at ita hii a illis] mille p t 25 etiamsi Cto !nlo computentur equare perhibeo. dicuntur enim egiptii p ill ter tantum, in m. 2 extra tin., b 26 aequarent codd. praeter lz p; aequarentur Pv perhibet qui _t )
Alii uero, qui mundum istum non existimant sempiternum, siue non eum solum, sed innumerabiles opinentur. siue solum quidem esse, sed certis saeculorum interuallis innumerabiliter oriri et occidere, necesse est fateantur hominum genus prius sine hominibus gignentibus extitisse. Neque enim ut alluuioibus incendiisque terrarum, quas illi non putant toto prorsus orbe contingere, et ideo paucos homines, ex quibus multitudo pristina reparetur, semper remanere contendunt, ita et hi [*]( e 2 nunc onto e 3 nec si e 4 dixij in t i continetur VI 8 a] ad t 10 uolnerunt b 1; noluerunt a 12 totum t 13 eo t praedictus VI 15 impletur t 16 Cap. XI v 18 unum om. V 21 non om. V t estimant t 24 occidi t primo t 26 terrarum I temporum t 27 orbe deest in uacuo spatio t 28 repararetur b )
Quod autem respondimus, cum de mundi origine quaestio uerteretur, eis, qui nolunt credere non eum semper fuisse, sed esse coepisse, sicut etiam Plato apertissime confitetur, quamuis a nonnullis contra quam loquitur sensisse credatur: hoc etiam de prima hominis conditione responderim, propter eos, qui similiter mouentur, quur homo per innumerabilia adque infinita retro tempora creatus non sit tamque sero sit creatus, ut minus quam sex milia sint annorum, ex quo esse coepisse in sacris litteris inuenitur. Si enim breuitas eos offendit temporis, quod tam pauci eis uidentur anni, ex quo institutus homo in nostris auctoritatibus legitur: considerent nihil esse diuturnum, in quo est aliquid extremum, et omnia saeculorum spatia definita, si aeternitati interminae comparentur, non exigua existimanda esse, sed nulla. Ac per hoc si non quinque uel sex, uerum etiam sexaginta milia siue sescenta, aut sexagiens, aut sescentiens, aut sescentiens miliens dicerentur annorum, aut itidem per totidem totiens multiplicaretur haec summa, ubi iam nullum numeri nomen haberemus, ex quo Deus hominem fecit: similiter quaeri posset, quur ante [*]( 1 aliquid V abl a1; aliqui eptα2ƒv relinquatur abltƒ; relinquantur Vep a v 4 a om. Vt; ex p apparentibus b 6 Cap. XII. v it r 12 sensisseJ sumpsisse l 14 similem amouentur V 15 temporum t sit creatus Vb el p t f; sit conditus a v 21 interminae Ve2 Ipt a f; interminatae ab es v 22 exigua J ex ista t 24 aut sescentiens aut sescentiens miliens Vel t Dübn.; siue sescentiens aut s. m. a Domb.; prius aut sescentiens om. abpƒν 25 multiplicarentur V t 26 nulli t 27 possit l )
Hanc autem se philosophi mundi huius non aliter putauerunt posse uel debere dissoluere, nisi ut circuitus temporum inducerent, quibus eadem semper fuisse renouata adque repetita in rerum natura adque ita deinceps fore sine cessatione adseuerarent uolumina uenientium et praetereuntium saeculorum; siue in mundo permanente isti circuitus fierent, siue certis interuallis oriens et occidens mundus eadem semper quasi noua, quae transacta et uentura sunt, exhiberet. A quo ludibrio prorsus inmortalem animam, etiam cum sapientiam perceperit, liberare non possunt, euntem sine cessatione ad falsam beatitudinem et ad ueram miseriam sine cessatione redeuntem. Quo modo enim uera beatitudo est, de cuius numquam aeternitate confiditur, dum anima uenturam miseriam aut inperitissime in ueritate nescit aut infelicissime in beatitudine [*]( 1 occubando (obcub. I ) Vellt; occupando b; occumbendo al2pv 5 quura t factus om. t et] est t 6 nunc ex hunc corr. V 7 controuersiaj lacuna t 8 Cap. XIII v 13 mundi huius] _lacuna t aliterj inter t 14 deb. diseol.] lacuna t 14. 18, p. 588, 4 circumitus v 15 ducerent t renouarem t utque repet. t 17 nen. praetereuntiumque v 18 circuiuit t 20 ea quae e que transierunt I et quae uentura. I v at quo V 21 perceperint liberares t 24 de caius] deo uitus t 25 miseram e2 )
Nam quidam et illud, quod legitur in libro Salomonis, qui uocatur ecclesiastes: Quid est quod fuit? Ipsum quod erit. Et quid est quod factum est? Ipsum quod fiet; et non est omne recens sub sole. Qui loquetur et dicet: Ecce hoc nouum est: iam fuit saeculis quae fuerunt ante nos, propter hos circuitus in eadem redeuntes et in eadem cuncta reuocantes dictum intellegi uolunt; quod ille aut de his rebus dixit, de quibus superius loquebatur, hoc est de generationibus aliis euntibus. aliis uenientibus, de solis anfractibus, de torrentium lapsibus: aut certe de omnium rerum generibus, quae oriuntur adque occidunt. Fuerunt enim homines ante nos, sunt et nobiscum, erunt et post nos: ita quaeque animantia uel arbusta. Monstra quoque ipsa, quae inusitata nascuntur, quamuis inter se diuersa sint et quaedam eorum semel facta narrentur, tamen secundum id, quod generaliter miracula et monstra sunt, utique et fuerunt et erunt. nec recens et nouum est, ut monstrum sub sole nascatur. Quamuis haec uerba quidam sic intellexerint, tamquam in praedestinatione Dei iam facta fuisse omnia sapiens ille uoluisset intellegi, et ideo nihil recens esse sub sole. Absit autem a recta fide, ut his Salomonis uerbis illos circuitus significatos esse credamus, quibus illi [*]( 8 1, 9 sq. ) [*]( I at Vat rz f; ait el; ant a2e ; ac p (in marg. aut), t; aut v; om. b At usque ad pergit om. I 7 est et a 10 qui V ab e lp t tJj quis ƒv loquitur mss.; loquatur v; loquetur Domb. 11 dicit ab ePp 11 .(1:; dicet Fi1 Domb.; dicat v in saeculis b l2 p v 12. 28 circumitus r 13 et in eadem e 19 et erunt v 21 narrarentur t 22 monstrata t 25 iam om. V. )
Quid autem mirum est, si in his circuitibus errantes nec aditum nec exitum inueniunt? quia genus humanum adque ista nostra mortalitas nec quo initio coepta sit sciunt, nec quo fine claudatur; quando quidem altitudinem Dei penetrare [*]( 9 Rom. 6, 9 12 Ps. 11, 8 \'sq. ) [*]( 2 saeculo Plato philosophusj saeculi iniqui (iniquo tia. 2) philosophos\' i 3 schola] domo m. 2 sup. lin. t 4 docuit] floruit t saeculi t - 5 prolixis quidem v 6 et idem l 9 resurgens e v autem om.. a 13 alterum et om. a b lp v 14 istis] et isti t circumitu sic semper v 15 et p. 590, 14 ambulabunt V e da a; ambulant a b 11 P v 18 Cap. XIIII v 19 hum. generis p 20 constituerit p q v 25 quidem quando cum transpositionis nota V )
Ego quidem sicut Dominum Deum aliquando dominum non fuisse dicere non audeo, ita hominem numquam antea fuisse et ex quodam tempore primum hominem creatum esse dubitare non debeo. Sed cum cogito cuius rei dominus semper fuerit, si semper creatura non fuit, adfirmare aliquid pertimesco, quia et me ipsum intueor et scriptum esse recolo: Quis hominum potest scire consilium Dei, aut quis poterit cogitare quid uelit Dominus? Cogitationes enim mortalium timidae et incertae adinuentiones nostrae. Corruptibile enim corpus adgrauat animam, et deprimit terrena inhabitatio sensum multa cogitantem. Ex his igitur, quae in hac terrena inhabitatione multa cogito (ideo utique multa, quia unum, quod ex illis uel praeter illa. quod forte non cogito, uerum est, inuenire non possum), si dixero semper fuisse creaturam, cuius dominus esset. qui semper est dominus nec dominus umquam non fuit; sed nunc illam, nunc aliam per alia adque alia temporum spatia, ne aliquam Creatori coaeternam esse dicamus, quod fides ratioque sana condemnat: cauendum est, ne sit absurdum et a luce ueritatis alienum mortalem quidem per uices temporum semper fuisse creaturam, decedentem aliam, aliam succedentem; inmortalem uero non esse coepisse, nisi cum ad nostrum saeculum uentum est, quando et angeli creati sunt, si eos recte lux illa primum facta significat aut illud potius [*]( 12 Sap. 9, 13 sqq. ) [*]( n fuisse semper intellegatur pqv 5 eternum p 8 sed ex a 9 cum om. I 13 uelit Dominus om. t deus l 17 cogitante t 18. unum] non t 19 forte omisso non t 20 possumus V*t 22 alterum alia om. t 23 nec t 24 est om. e 26 alterum aliam om. e 27 uera t 29 si cos] lacuna t )
Sed si hoc respondero, dicetur mihi: Quo modo ergo non coaeterni Creatori, si semper ille, semper illi fuerunt? Quo modo etiam creati dicendi sunt, si semper fuisse intelleguntur? Ad hoc quid respondebitur? An dicendum est et semper [*]( 3 dicantur b v 4 esse creatos e 5 dns dS t 6 quaeritnr a el 7 facti sint si tamen omissis quae inde a lin. 7 usque ad 12 tnter- cedunt a 12 sunt t a om. t 13 At] ac b, ut t2 IS et tempora t et annos e 19 prius aliud ex aliquid corr. V 20 posterius esse p praeterierit v; poterit p t potuerunt p t 21 et ideo t. i. fuit om. at 22 temp. iam] temporum t et angeli l 24 sint I 26 hoc quid superscripto est b non sunt a v 2! coaeterno e )
Quapropter si Deus semper dominus fuit, semper habuit creaturam suo dominatui seruientem; uerum tamen non de ipso genitam, sed ab ipso de nihilo factam nec ei coaeternam; erat quippe ante illam, quamuis nullo tempore sine illa; non eam spatio transcurrente, sed manente perpetuitate praecedens. Sed hoc si respondero eis qui requirunt, quo modo semper creator, semper dominus fuit, si creatura seruiens non semper fuit; aut quo modo creata est et non potius creatori coaeterna est, si semper fuit: uereor ne facilius iudicer adfirmare quod nescio, quam docere quod scio. Redeo igitur ad id, quod creator noster scire nos uoluit; illa uero, quae uel sapientioribus in hac uita scire permisit uel omnino perfectis in alia uita scienda seruauit, ultra uires meas esse\' confiteor. Sed ideo putaui sine adfirmatione tractanda, ut qui haec legunt uideant, a quibus quaestionum periculis debeant temperare, nec ad omnia se idoneos arbitrentur potiusque intellegant quam sit apostolo obtemperandum praecipienti salubriter, ubi ait: Dico autem per gratiam Dei quae data est mihi omnibus qui sunt in uobis, non plus sapere quam oportet sapere, sed sapere ad temperantiam, unicuique [*]( 26 Rom. 12, 3 ) [*]( 2 aeternitate t 4 nec futura q. non dum sit om.. t 5 peragunt V 8 quo 2 11 de ipso non e 12 genitum VI quoaēnā 21 13 sine illam t nonne aspatio l 14 transcurrentem t 16 dominus fuerit I 19 ad quod e 25 intellegat t 26 praecipiendi t 27 dei mss.; om. v 28 inter uos a a 29 sicut unicuique v )
Quae saecula praeterierint antequam genus institueretur humanum, me fateor ignorare; non tamen dubito nihil omnino creaturae Creatori esse coaeternum. Dicit etiam apostolus tempora aeterna, nec ea futura, sed, quod magis est mirandum, praeterita. Sic enim ait: In spem uitae aeternae, quam promisit non mendax Deus ante tempora aeterna; man i fe s tau ita autem temporibus suis uerbum suum. Ecce dixit retro quod fuerint tempora aeterna, quae tamen non fuerint Deo coaeterna, si quidem ille ante tempora aeterna non solum erat, uerum etiam promisit uitam aeternam, quam manifestauit temporibus suis, id est congruis, quid aliud quam Verbum suum? Hoc est enim uita aeterna. Quo modo autem promisit, cum hominibus utique promiserit, qui nondum erant ante tempora aeterna, nisi quia in eius aeternitate adque in ipso Verbo eius eidem coaeterno iam praedestinatione fixum erat, quod suo tempore futurum erat? [*]( 12 Tit. 1, 2 sq. ) [*]( 2 suis om. t 3 abscedat l 5 Cap. XVI v 8 praeterierunt I intueretur t 11 nec afutura t 12 spe t 20 nam quo modo ante promisit p; nam quomodo autem proin. t homo t 21 ante om. t ante temp. aet. nisi om. I quiaj qui a in eius mss.; in ipsius v 22 eius Verbo v ) [*]( 38* )
Illud quoque non dubito, antequam homo primus creatus esset, numquam quemquam fuisse hominem; nec eundem ipsum nescio quibus circuitibus nescio quotiens reuolutum, nec alium aliquem, natura similem. Neque ab hac fide me philosophorum argumenta deterrent, quorum acutissimum illud putatur, quod dicunt nulla infinita ulla scientia posse conprehendi; ac per hoc Deus, inquiunt, rerum quas facit omnium finitarum omnes finitas aput se rationes habet; bonitas autem eius numquam uacua fuisse credenda est, ne sit temporalis eius operatio, cuius retro fuerit aeterna cessatio, quasi paenituerit eum prioris sine initio uacationis ac propterea sit operis adgressus initium; et ideo necesse est, inquiunt, eadem semper repeti eademque semper repetenda transcurrere, uel manente mundo mutabiliter, qui licet numquam non fuerit et sine initio temporis tamen factus est, uel eius quoque ortu et occasu semper illis circuitibus repetito semperque repetendo; ne uidelicet, si aliquando primum Dei opera coepta dicuntur, priorem suam sine initio uacationem tamquam inertem ac desidiosam et ideo sibi displicentem damnasse quodam modo adque ob hoc mutasse credatur; si autem semper quidem temporalia, sed alia adque alia perhibetur operatus ac sic aliquando etiam ad hominem [*]( 1 Cap. XVII v 2 Quod q immutabili p q ac Va; aut p q v Dei om. p 4 Dei om. p 5 et semper p circumitus v 6 primus homo v primus erasum in e esset creatus ęternum quemquam a 7 hom. fuisse v 8. 20 circumitibus v 10 quod dicitur b 12 ds̄ inquiunt dS a rerum finitarum finitas, in tnarg. omnes a fecit e et omnium p finitorum p; infinitorum t; infinitarum eαf 18 mente t 20 hortu et hoccasu l 21 repetitio t 22 praecepta p t dicuntur mss t dicantur v 23 uạcuatam tam inertem p; uacuaṭι̣////tamqu̱am t et ideo] lacuna t 24 ob hoc om. p t a )
Has argumentationes, quibus inpii nostram simplicem pietatem, ut cum illis in circuitu ambulemus, de uia recta conantur auertere, si ratio refutare non posset, fides inridere deberet. Huc accedit, quod in adiutorio Domini Dei nostri hos uolubiles circulos, quos opinio confingit, ratio manifesta confringit. Hinc enim maxime isti errant, ut in circuitu falso ambulare quam uero et recto itinere malint, quod mentem diuinam omnino inmutabilem, cuiuslibet infinitatis capacem et innumera omnia sine cogitationis alternatione numerantem, de sua humana mutabili angustaque metiuntur; et fit illis quod ait apostolus: Conparantes enim semet ipsos sibimet ipsis non intellegunt. Nam quia illis quidquid noui faciendum uenit in mentem, nouo consilio faciunt (mutabiles quippe mentes gerunt): profecto non Deum, quem cogitare non possunt, sed semet ipsos pro illo cogitantes, non illum, sed se ipsos, nec illi, sed sibi conparant. Nobis autem fas non est credere, aliter affici Deum cum uacat, aliter [*]( 14 Ps. 11, 9 23 2. Cor. 10, 12 ) [*]( 2 quemcunque t 5 illic e circumit. et sic semper v 6 renolntiles It; reuolutile e 7 circuiti inserentes t 8 ignauium t 15 possit I 16 in aduentum p; in aduentu in ras. t 17 confingit ratio] configuratio t 22 angustiaque e 28 conparantur b 29 Deum affici v )
Illud autem aliud quod dicunt, nec Dei scientia quae infinita sunt posse conprehendi: restat eis, ut dicere audeant adque huic se uoragini profundae inpietatis inmergant, quod non omnes numeros Deus nouerit. Eos quippe infinitos esse, certissimum est; quoniam in quocumque numero finem faciendum putaueris, idem ipse, non dico uno addito augeri, sed [*]( 1 quia nec om. e aff. dic.] afficiendus e; afficicendus t in eius om. b 2 non ante v quia t 4 utique, in marg. itaque, e cogitur t inhertia t 11 et posterius in rebus prius om. e 12 in illo autem fuit t 13 mutabit et 14 sed usque ad uoluntate om. ll 17 hostendens l 18 indiguerunt t 19 beatitudine V eJ 28 fine t )