De civitate dei

CAPUT I. De aduersariis nominis Christi, quibus in uasta- tione Urbis propter Christum barbari pepercerunt.

Ex hac namque existunt inimici, aduersus quos defendenda est Dei ciuitas, quorum tamen multi correcto inpietatis errore ciues in ea fiunt satis idonei; multi uero in eam tantis exardescunt ignibus odiorum tamque manifestis beneficiis redemtoris eius ingrati sunt, ut hodie contra eam linguas non mouerent, nisi ferrum hostile fugientes in sacratis eius locis uitam, de qua superbiunt, inuenirent. An non etiam illi Romani Christi nomini infesti sunt, quibus propter Christum barbari pepercerunt? Testantur hoc martyrum loca et basilicae apostolorum, quae in illa uastatione Urbis ad se confugientes suos alienosque receperunt. Huc usque cruentus saeuiebat inimicus, ibi accipiebat limitem trucidatoris furor, illo [*]( 3 lac. 4, 6; Petr. I. 5, 5 7 Verg. Aen. 6, 853 ) [*]( in 2 populis suis b v 3 superbis deus a 5 spiritus non est flatus, in parce m. 2 l 6 dicere, re l m. 2 corr. 8 de ciuitate terrena l 10 quicquid C*ae 16 diu. dei a 18 manifeste l 19 eum a linguas////, eraso ut uidetur suas, l. 21 superuiunt 11 non sup. lin. C 23 haec Clbd 25 hoc usq. C 26 ubi e )

ducebantur a miserantibus hostibus, quibus etiam extra ipsa loca pepercerant, ne in eos incurrerent, qui similem misericordiam non habebant. Qui tamen etiam ipsi alibi truces adque hostili more saeuientes posteaquam ad loca illa ueniebant, ubi fuerat interdictum quod alibi belli iure licuisset, tota feriendi refrenabatur inmanitas et captiuandi cupiditas frangebatur. Sic euaserunt multi, qui nunc Christianis temporibus detrahunt et mala, quae illa ciuitas pertulit, Christo inputant; bona uero, quae in eos ut uiuerent propter Christi honorem facta sunt. non inputant Christo nostro sed fato suo, cum potius deberent, si quid recti saperent, illa, quae ab hostibus aspera et dura perpessi sunt, illi prouidentiae diuinae tribuere, quae solet corruptos hominum mores bellis emendare adque conterere itemque uitam mortalium iustam adque laudabilem talibus adflictionibus exercere probatamque uel in meliora transferre uel in his adhuc terris propter usus alios detinere: illud uero, quod eis uel ubicumque propter Christi nomen uel in locis Christi nomini dicatissimis et amplissimis ac pro largiore misericordia ad capacitatem multitudinis electis praeter bellorum morem truculenti barbari pepercerunt, hoc tribuere temporibus Christianis, hinc Deo agere gratias, hinc ad eius nomen ueraciter currere, ut effugiant poenas ignis aeterni, quod nomen multi eorum mendaciter usurparunt, ut effugerent poenas praesentis exitii. Nam quos uides petulanter et procaciter insultare seruis Christi, sunt in eis plurimi, qui illum interitum clademque non euasissent, nisi seruos Christi se esse finxissent. Et nunc ingrata superbia adque inpiissima insania eius nomini resistunt corde peruerso, ut sempiternis tenebris puniantur, ad quod nomen ore uel subdolo confugerunt, ut temporali luce fruerentur. [*](4 illa] ipsa a 5 belli iure C b lep; iure belli q v Dornb. refrenauatur 11 7 crist. I 10 deberent potius 1pa 11 recte aqkf 12 illi] alii e prou. diuinae Clp a; diu. prou. adeqv Domb. 18 dicatissimis Cabetp2qakI; indicat. pt; dedicat. v 19 adj atque a 21 agere gratias mss.; grat. ago v 22 nomen omn. a 23 multo It 24 petulantes C 26 se seruos christi esse k I 27 esse om. a 29 subdulo C\' )

CAPUT II. Quod nulla umquam bella ita gesta sint, ut uictores propter deos eorum, quos uicerunt, parcerent uictis.

Tot bella gesta conscripta sunt uel ante conditam Romam uel ab eius exortu et imperio: legant et proferant sic ab alienigenis aliquam captam esse ciuitatem, ut hostes, qui ceperant, parcerent eis, quos ad deorum suorum templa confugisse compererant, aut aliquem ducem barbarorum praecepisse, ut inrupto oppido nullus feriretur, qui in illo uel illo templo fuisset inuentus. Nonne uidit Aeneas Priamum per aras

1. Sanguine foedantem quos ipse sacrauerat ignes?

Nonne Diomedes et Ulixes

1. caesis summae custodibus arcis
2. Corripuere sacram effigiem manibusque cruentis
3. Virgineas ausi diuae contingere uittas?
4. Nec tamen quod sequitur uerum est:
5. Ex illo fluere ac retro sublabsa referri
6. Spes Danaum.

Postea quippe uicerunt, postea Troiam ferro ignibusque dele. uerunt, postea confugientem ad aram Priamum obtruncauerunt. Nec ideo Troia periit, quia Mineruam perdidit. Quid enim prius ipsa Minerua perdiderat, ut periret? an forte custodes suos? Hoc sane uerum est; illis quippe interemtis potuit auferri. Neque enim homines a simulacro, sed simulacrum ab hominibus seruabatur. Quo modo ergo colebatur, ut patriam custodiret et ciues, quae suos non ualuit custodire custodes? [*]( 12 Verg. Aen. 2, 501 sq. 18 Aen. 2, 167 sqq. ) [*]( 2 sint C q; sunt p v 3 uicerunt C; uicerant pqv 7 aligenis e; alienis a 8 coeperant 1 9 barbarum a 10 uel illo Cabl2qv; uel in illo l1pαƒ; Ortt. e 11 Nonne uidit] non ita d 12 sanguine/, m eras., C 13 ulexis C1; ulexes Cz I; u/lixes, i eraso, e 14 arces C1 18 sublabsa C\' 20 deleuerunt C b2 p v; ////| erunt, fine superioris uersus truncato I; delerunt ableq Domb. 21 aram C1d; aras abepqv Domb. 23 ipsam mineruam C 25 simulachro ... simulachrum a )

CAPUT III. Quam inprudenter Romani deos penates, qui Troiam custodire non potuerant, sibi crediderint profuturos.

Ecce qualibus dis Urbem Romani seruandam se commisisse gaudebant!s o nimium miserabilem errorem! Et nobis suscensent, cum de dis eorum talia dicimus; nec suscensent auctoribus suis, quos ut ediscerent mercedem dederunt doctoresque ipsos insuper et salario publico et honoribus dignissimos habuerunt. Nempe aput Vergilium, quem propterea paruuli legunt, ut uidelicet poeta magnus omniumque praeclarissimus adque optimus teneris ebibitus animis non facile obliuione possit aboleri, secundum illud Horatii:

1. Quo semel est inbuta recens sernabit odorem
2. Testa diu -

aput hunc ergo Vergilium nempe Iuno inducitur infesta Troianis Aeolo uentorum regi aduersus eos inritando dicere:

1. Gens inimica mihi Tyrrhenum nauigat aequor
2. Ilium in Italiam portans uictosque penates.

Itane istis penatibus uictis Romam, ne uinceretur. prudentes commendare debuerunt? Sed haec Iuno dicebat uelut irata mulier, quid loqueretur ignorans. Quid Aeneas ipse, pius totiens appellatus, nonne ita narrat:

1. Panthus Othryades, arcis Phoebique sacerdos,
2. Sacra manu uictosque deos paruumque nepotem
3. Ipse trahit cursuque amens ad limina tendit?

Nonne deos ipsos, quos uictos non dubitat dicere, sibi potius quam se illis perhibet commendatos, cum ei dicitur: [*](14 Epp. 1. 2, 69 18 Aen. 1, 67 sq. 24 2, 319 Bqq. ) [*]( 3 troiam qui q poterant p crediderint C; crediderunt p q tI i commisisse f\'t p a; commendasse abdeqkfv 6 0 | omnium, 0 nt. 2 extra uersum, C 7 dicimus cum nec e 12 annis p v 13 oratii Cae; horatiJ, j m. 2 l 18 terrenum CI; tyrrenum C2ae; tyrraenum l 20 prudenter Ipa. 22 quid loq., quid ex quod corr., C 24 otrhyades C arci C1 phaebique C )

1. Sacra suosqne tibi commendat Troia penates?

Si igitur Vergilius tales deos et uictos dicit et, ut uel uicti quoquo modo euaderent, homini commendatos: quae dementia est existimare his tutoribus Romam sapienter fuisse commissam et nisi eos amisisset non potuisse uastari? Immo uero uictos deos tamquam praesides ac defensores colere, quid est aliud quam tenere non numina bona, sed nomina mala? Quanto enim sapientius creditur, non Romam ad istam cladem non fuisse uenturam, nisi prius illi periissent, sed illos potius olim fuisse perituros, nisi eos quantum potuisset Roma seruasset! Nam quis non, cum aduerterit, uideat quanta sit uanitate praesumtum non posse uinci sub defensoribus uictis et ideo periisse, quia custodes perdidit deos, cum uel sola esse potuerit causa pereundi custodes habere uoluisse perituros? Non itaque, cum de dis uictis illa conscriberentur adque canerentur, poetas libebat mentiri, sed cordatos homines cogebat ueritas confiteri. Verum ista opportunius alio loco diligenter copioseque tractanda sunt: nunc, quod institueram de ingratis hominibus dicere, parumper expediam ut possum, qui ea mala, quae pro suorum morum peruersitate merito patiuntur, blasphemantes Christo inputant; quod autem illis etiam talibus propter Christum parcitur, nec dignantur adtendere et eas linguas aduersus eius nomen dementia sacrilegae peruersitatis exercent, quibus linguis [*]( 1 ib. 293. ) [*]( 2 et ut uicti, omisso uel, p; et uelut omisso uicti, C; et ut omisso uel uicti, 11 i nomina Cat; numina superscripto i omina, a; omina, in margine demonia, p; demonia q (de lectione nomina monet Diibnerus: \'quod quidem ita intelligere possis: sed debitores malos. qui pro cultus honoribus non reddunt salutem iis, qui cum tantis impensis eos uenerantur. Et facetior est paronomasia numina et nomina, quam numina et omina.\') 8 non creditur romam a; non om. e 9 periissent C; perissent reM. v 10 eos] et\'lIis C1 11 cum sup. lin. e 12 uicti sed 11 18 periisse C: perisse reM. v cum] cuius q esse potuerit Cabepq; pot. esse v 17 oportunius Cae1 18 nunc superscripto uero a 19 expediam Clpa; expediam explicem e; explicem abd. in marg. l, qkv quia ea e 23 peruersitatis Cbdlpqαk1: proteruitatis aek2ƒv ) usurpauerunt mendaciter ipsum nomen, ut uiuerent, uel quas linguas in locis ei sacratis metuendo presserunt, ut illic tuti adque muniti, ubi propter eum inlaesi ab hostibus fuerunt, inde in eum maledictis hostilibus prosilirent.

CAPUT IIII. De asylo Iunonis in Troia, quod neminem liberauit a Graecis, et basilicis apostolorum, quae omnes ad se confugientes a barbaris defenderunt.

Ipsa, ut dixi, Troia, mater populi Romani, sacratis locis deorum suorum munire non potuit ciues suos ab ignibus ferroque Graecorum, eosdem ipsos deos colentium; quin etiam

1. Iunonis asylo
2. Custodes lecti, Phoenix et dirus Ulixes,
3. Praedam adseruabant; huc undique Troia gaza
4. Incensis erepta adytis mensaeque deorum
5. Crateresque auro solidi captiuaque uestis
6. Congeritur. Pueri et pauidae longo ordine matres
7. Stant circum.

Electus est uidelicet locus tantae deae sacratus, non unde captiuos non liceret educere, sed ubi captiuos liberet includere. Conpara nunc asylum illud non cuiuslibet dei gregalis uel de turba plebis, sed Iouis ipsius sororis et coniugis et reginae omnium deorum cum memoriis nostrorum apostolorum. Illuc incensis templis et dis erepta spolia portabantur, non donanda uictis, sed diuidenda uictoribus; huc autem et quod alibi ad ea loca pertinere conpertum est cum honore et obsequio religiosissimo reportatum est. Ibi amissa, hic seruata libertas; ibi [*]( 12 Aen. 2, 761 sqq. ) [*]( 2 ei] eius l 3 fuerunt Cab ell f v; fuerant pak Donib. 4 hostibus Cl prosili/rent, e ut uidetur eraso. C 9 pop. Rom. mss. excepto q. Rom. pop. q v sacris a in locis aqv 13 focnix 1; fenix e olixes C 20 non licere ducere sed ubi capt. in marg. e educere (12 p q; ducere Cll ab d I; reducere a Jiberet] liceret C 22 sed Ionis mss.; sed de Iouis v 2\'3 memoris Cx 24 donanda mss.; reddenda v 27 liuertasZ; libertas. erasa littera, e ibi... captiuitas om. e ) clausa, hic interdicta captiuitas; ibi possidendi a dominantibus hostibus premebantur, huc liberandi a miserantibus ducebantur: postremo illud Iunonis templum sibi elegerat auaritia et superbia leuium Graeculorum, istas Christi basilicas misericordia et humilitas etiam inmanium barbarorum. Nisi forte Graeci quidem in illa sua uictoria templis deorum communium pepercerunt adque illo confugientes miseros uictosque Troianos ferire uel captiuare non ausi sunt, sed Vergilius poetarum more illa mentitus est. Immo uero morem hostium ciuitates euertentium ille descripsit.