Confessiones

Cum ergo nescirem, quomodo haec subsisteret imago tua, pulsans proponerem, quomodo credendum esset, non insultans opponerem, quasi ita creditum esset. tanto igitur acrior cura rodebat intima mea, quid certi retinerem, quanto me magis pudebat tam diu inlusum et deceptum promissione certorum puerili errore et animositate tam multa incerta quasi certa garrisse. quod enim falsa essent, postea mihi claruit. certum tamen erat, quod incerta essent et a me aliquando pro certis habita fuissent, cum catholicam tuam caecis contentionibus [*]( 4] cf. I Cor. 13, 12. 11] cf. Gen. 1, 26. ) [*]( 1 intellegi] in te i. Q 2 determinatum] determinato F, te terminatum mo crederem a. cogitarem F 3 quoquo modo M habere F substantia W nec HV 4 atque] ad F aenigmate sW: in aenigmate JBCFGHMOPQV edd. 5 annos] ad nos V aduersos Fl 6 figmentafueram om. M latrasse] narrasse F, at narrasse H s. l. 7 discere] discerem W, dicere CFGHMOPQVo 8 autem SW: enim BGFGHMOP a QV edd. 10 et alia minora om. F minore P to**tus V 11 feci***sti (sti ras.) W 14 subsiteret M1, substiterit C 15 pulsansque b 16 ita om. Q1 ita credendum BM, ita credendum ai ita creditum in mg. G, credendum ita essent F cura acrior M, acriore c. 8, agriorae c. W 17 certim W 18 promissionem MIOl ceterorum BPQ 19 pueri*li P anomisitate S **certa (in ras.) V 20 garrisse* (t ras.) M, garruisse G 21 a me] tamen W 22 tuam om. Q b; cetis W contentionis V )

accusarem, etsi nondum conpertam uera docentem, non tamen ea docentem, quae grauiter accusabam. itaque confundebar et conuertebar et gaudebam, deus meus, quod ecclesia unica, corpus unici tui, in qua mihi nomen Christi infanti est inditum, non saperet infantiles nugas neque hoc haberet in doctrina sua sana, quod te creatorem omnium in spatium loci quamuis summum et amplum, tamen undique terminatum membrorum humanorum figura contruderet.

Gaudebam etiam, quod uetera scripta legis et prophetarum iam non illo oculo mihi legenda proponerentur, quo antea uidebantur absurda, cum arguebam tamquam ita sentientes sanc-. tos tuos; uerum autem non ita sentiebant. et tamquam regulam diligentissime conmendaret, saepe in popularibus sermonibus suis dicentem Ambrosium laetus audiebam: litter.a occidit, spiritus autem uiuificat, cum ea, quae ad litteram peruersitatem docere uidebantur, remoto mystico uelamento spiritaliter aperiret, non dicens quod me offenderet, quamuis ea diceret, quae utrum uera essent adhuc ignorarem. tenebam cor meum ab omni adsensione timens praecipitium et suspendio magis necabar. uolebam enim eorum quae non uiderem ita me certum fieri, ut certus essem, quod septem et tria decem sint. neque enim tam insanus eram, ut ne hoc quidem putarem posse conprehendi, sed sicut hoc, ita cetera cupiebam siue corporalia, quae coram sensibus meis non adessent, siue spiritalia, de quibus cogitare nisi corporaliter nesciebam. et sanari [*](4] cf. Col. 1, 18. 24. 14] II Cor. 8, 6. ) [*]( 1 etsi] si F conpertam] conp F 2 ea docentem] a docente V grauit F accusabant Ml 3 meis S ecclesia] e. tua b 4 unici] u. filii F infantiae C indit*um (i ras.) M 5 saperent M1 nugas (a ex u corr.) V ne hocque W sua om. W 6 in om. F 8 concluderet V 9 gaudebam] et g. HV et om. V 10 in illo oculo** (rtI ras.) V 11 absurda W sentientem V 12 regula CGMV 13 sermonibus] i. homeliis add. M m. post. 14 tuis W dicentes V ambrosiu* e (s ras.) F hoccidit F 16 ualamento P 18 ignorem B1 tenebam S: tenebat W, tenebam enim B CFGHMOPQ s Y edd., timebam enim Q1 19 praesipitium V, praecipium Pl 20 negabar M\', negabatur M1 uolebat W quem non uideram F 21 essem] erem F decim W sunt MI W 22 putare W 25 carnaliter W )

credendo poteram, ut purgatior acies mentis meae dirigeretur aliquo modo in ueritatem tuam semper manentem et ex nullo deficientem; sed, sicut euenire assolet, ut malum medicum expertus etiam bono timeat se conmittere, ita erat ualetudo animae meae, quae utique nisi credendo sanari non poterat et, ne falsa crederet, curari recusabat, resistens manibus tuis, qui medicamenta fidei confecisti et sparsisti super morbos orbis terrarum et tantam illis auctoritatem tribuisti.

Ex hoc tamen quoque iam praeponens doctrinam catholicam modestius ibi minimeque fallaciter sentiebam iuberi, ut crederetur quod non demonstrabatur — siue esset quid, sed cui forte non esset, siue nec quid esset — quam illic temeraria pollicitatione scientiae credulitatem inrideri et postea tam multa fabulosissima et absurdissima, quia demonstrari non poterant, credenda imperari. deinde paulatim tu, domine, manu mitissima et misericordissima pertractans et conponens cor meum, consideranti, quam innumerabilia crederem, quae non uiderem neque cum gererentur affuissem, sicut tam multa in historia gentium, tam multa de locis atque urbibus, quae non uideram, tam multa amicis, tam multa medicis, tam multa hominibus aliis atque aliis, quae nisi crederentur, omnino in hac uita\'i nihil ageremus, postremo quam inconcusse fixum fide retinerem, de quibus parentibus ortus essem, quod scire non possem, nisi audiendo credidissem, persuasisti mihi non qui [*]( 1 mentis om. M1 dirigetur Ml 2 ueritate tua V manentem V 3 deficientem V 4 bono] bonu O1, homo W1 committeret W1 ualitudo BCFHMPVW 6 credere 01 WI 7 fidaei 8 conficisti W1 morbos add. 02 in mg. 8 tantam ex tam corr. Q illic V 9 praepones C 10 minime (om. que) F feliciter V 12 nec] ne FQVW temerari P1 pollititatione F1 13 incredulitate V rideri F multi H 14 fabulosissima (0 ex a corr.) Os, fabulosissima W et absurdissima om. F demonstrare F poterat P1 15 credt S, credendum SsW imperati V1 mittissima C 17 uideram G 18 afuissem P1 in historia-multa om. V istoria F, ystoria G 19 uiderem B 21 atque ñ aliis om. Ml quae nisi] que si (n add. m. 3) W omnino om. P1 re 22 inconcussa FHiM2 retinem (re add. m. post.) S 23 hortus V possim W 24 crederent] credent tfW1, crederem* (m ex nt corr.) 0 )

crederent libris tuis, quos tanta in omnibus fere gentibus auctoritate fundasti, sed qui non crederent esse culpandos nec audiendos esse, si qui forte mihi dicerent: unde scis illos libros unius ueri et ueracissimi dei spiritu esse humano generi ministratos?" id ipsum enim maxime credendum erat, quoniam nulla pugnacitas calumniosarum quaestionum per tam multa quae legeram inter se confligentium philosophorum extorquere mihi potuit, ut aliquando non crederem te esse quidquid esses, quod ego nescirem, aut administrationem rerum humanarum ad te pertinere.

Sed m credebam aiiquando robustius, aliquando exilius, semper tamen credidi et esse te et curam nostri gerere, etiamsi ignorabam uel quid sentiendum esset de substantia tua uel quae uia duceret aut reduceret ad te. ideoque cum essemus infirmi ad inueniendam liquida ratione ueritatem et ob hoc nobis opus esset auctoritate sanctarum litterarum, iam credere coeperam nullo modo te fuisse tributurum tam excellentem illi scripturae per omnes iam terras auctoritatem, nisi et per ipsam tibi credi et per ipsam te quaeri uoluisses. iam enim absurditatem, quae me in illis litteris solebat offendere, cum multa ex eis probabiliter exposita audissem, ad sacramentorum altitudinem referebam eoque mihi illa uenerabilior et sacrosancta fide dignior apparebat auctoritas, quo et omnibus ad legendum esset in promtu et secreti sui dignitatem in intellectu profundiore seruaret, uerbis apertissimis et humillimo genere loquendi se cunctis praebens et exercens intentionem eorum, [*]( 1 homnibus F auctoritatate F 2 crederem (m ex nt corr.) 0 3 si qui—spiritu esse om. W 4 dei et ueracissimi M 5 crededendum M, credentium V 6 calumniasarum V 7 multas V quae om. SW philosoforum P, phylosophorum GV 9 esses] esse posses G 10 at te C pertinere] minime p. M 12 esse te et curam] eet securam V nostra t ññ M agerere V 14 aut reduceret om. F 15 ad ex at corr. C inuenienda HV liquidam FV rationem V, rationis F esset opus M 16 auctoritatem FW 17 te] et F exellentem V illius C 18 et per—credi add. 81 8. 1. per om. M1 19 tibiper ipsam om. F ipsam om. V absurditate JPO* 20 offendere solebat B 21 probaliter M1 22 reserebam F 23 ad diligendum V 24 promptu BG HMI PQ, prom turn VW alt. in om. CV 25 generi F 26 cunctis se Q )

qui non sunt leues corde, ut exciperet omnes populari sinu et per angusta foramina paucos ad te traiceret, multo tamen plures, quam si nec tanto apice auctoritatis emineret nec turbas gremio sanctae humilitatis hauriret. cogitabam haec et aderas mihi, suspirabam et audiebas me, fluctuabam et gubernabus me, ibam per uiam saeculi latam nec deserebus.

Inhiabam honoribus, lucris, coniugio, et tu inridebus.1 patiebar in eis cupiditatibus amarissimas difficultates te propitio tanto magis, quanto minus sinebas mihi dulcescere quod non eras tu. uide cor meum, domine, qui noluisti, ut hoc recordarer et confiterer tibi. nunc tibi inhaereat anima mea, quam de uisco tam tenaci mortis exuisti. quam misera erat! et sensum uulneris tu pungebus, ut relictis omnibus conuerteretur ad te, qui es super omnia et sine quo nulla essent omnia, conuerteretur et sanaretur. quam ergo miser eram et quomodo egisti, ut sentirem miseriam meam die illo, quo, cum pararem recitare imperatori laudes, quibus plura mentirer, et mentienti faueretur ab scientibus easque curas anhelaret cor meum et cogitationum tabificarum febribus aestuaret, transiens per quendam uicum Mediolanensem animaduerti pauperem mendicum iam, credo, saturum iocantem atque laetantem. et ingemui et locutus sum cum amicis, qui mecum erant, [*](1] cf. Eccli. 19, 4. 2] cf. Matth. 7, 13. 14. 6] cf. Matth. 7,13 sq. ) [*](1 leues non sunt F sunt om. V ut] et ut GV exiperet V, exciperes F omnes] homines F 2 traiceretj traheret H 3 a*pice (p ras.) H auctoritatis apice V emineret-hauriret add. V in mg. re 4 auriret HVW, aurirent F 5 gubernas M1 6 nec] ne W desebus (rB add. m. 2) W 7 iniabam GW, inihabam F luc*ris (h ras.) H quorugio F 8 cupiditati*** (bus ras.) M, cupidi**tatibus (ta ras.) P c 9 maius V dulciscere P, dilucescere Mx 10 qui] quod M 11 nunt M 12 tenacis (s add. m. 2) M mortes O1 misera* (t ras.) B 13 sensu W1 pugnebus FW, pι̣ngebus Q eonuertere*tur (n ras.) M 15 miser ergo F, n miser ego W1 17 parerem V recitare* (m ras.) P, recitari 0 mentiretur ( add. m. 2) M 18 fauere*tur H hanelaret S, anelaret F, anhelare C et F 19 tabefactarum F feribus C transiens (sie a m. rec. obductae) S 20 mediolanensium CF 21 iam credo-locutus sum bis exhibet M )

multos dolores insaniarum nostrarum, quia omnibus talibus conatibus nostris, qualibus tunc laborabam, sub stimulis cupiditatum trahens infelicitatis meae sarcinam et trahendo exaggerans nihil uellemus aliud nisi ad securam laetitiam peruenire, quo nos mendicus ille iam praecessisset numquam illuc fortasse uenturos. quod enim iam ille pauculis et emendicatis nummulis adeptus erat, ad hoc ego tam aerumnosis anfractibus et circuitibus ambiebam, ad laetitiam scilicet temporalis felicitatis. non enim uerum gaudium habebat: sed et ego illis ambitionibus multo falsius quaerebam. et certe ille laetabatur, ego anxius eram, securus ille, ego trepidus. et si quisquam percontaretur me, utrum mallem exultare an metuere, responderem: "exultare"; rursus si rogaret, utrum me talem mallem, qualis ille, an qualis ego tunc essem, me ipsum curis timoribusque confectum eligerem, sed peruersitate: numquid ueritate? neque enim eo me praeponere illi debebam, quo doctior eram, quoniam non inde gaudebam, sed placere inde quaerebam hominibus, non ut eos docerem, sed tantum ut placerem. propter et baculo disciplinae tuae confringebus ossa mea.

Recedant ergo ab anima mea qui dicunt ei: "interest, unde quis gaudeat." gaudebat mendicus ille uinulentia, tu gloria. qua gloria, domine? quae non est in te. nam sicut uerum gaudium non erat, ita nec illa uera gloria et amplius uertebat mentem meam. et ille ipsa nocte digesturus erat [*]( 19] cf. Ps. 41, 11. ) [*]( 1 talibus om. Q 3 infelicitates V1 exagerans CFHW 4 aliud] am- O plius V 5 qui H pcessisset F fortasse illuc Q edd. 6 enim om. F \' mendicatis VW 7 nummolis F 8 at P 9 felicitatis (feli a m. 2) M habebam F 10 ambitionibus illis M 12 percuntaretur MIOI, percunctaretur BPQ 13 exultare* (m ras.) H rursum GM interrogaret BCGHMPQVW edd., interrogarer FO mallem talem B 14 esse* (m ras.) 0, eram W confectum curis timoribusque B 15 confertum P1 16 quo] quod C 18 ut tantum Q 19 ba*culo (c. ras.) M tuae om. W confringe V, in mg. add.: oratio 22 uinolentia BCFGMPQWedd. tu SIF: tu gaudere cupiebus BCFGHMO PQV edd. 23 sicut mss.: s. illud edd. 24 illa om. M )

ebrietatem suam, ego cum mea dormieram et surrexeram et dormiturus et surrecturus eram; uide quot dies! interest uero, unde quis gaudeat, scio, et gaudium spei fidelis inconpara-i biliter distat ab illa uanitate. sed et tunc distabat inter nos: nimirum quippe ille felicior erat, non tantum quod hilaritate perfundebatur, cum ego curis euiscerarer, uerum etiam quod ille bene optando adquisiuerat uinum, ego mentiendo quaerebam tyfum. dixi tunc multa in hac sententia caris meis et\' saepe aduertebam in his, quomodo mihi esset, et inueniebam male mihi esse et dolebam et conduplicabam ipsum male, et si quid adrisisset prosperum, taedebat adprehendere, quia paene priusquam teneretur auolabat.

Congemescebamus in his qui simul amice uiuebamus, et maxime cum Alypio et Nebridio ista conloquebar. quorum Alypius ex eodem quo ego eram ortus municipio, parentibus primatibus municipalibus, me minor natu. nam et studuerat apud me, cum in nostro oppido docere coepi, et postea Carthagini et diligebat multum, quod ei bonus et doctus uiderer, et ego illum propter magnam uirtutis indolem, quae in non magna aetate satis eminebat. gurges tamen morum Carthaginensium, quibus nugatoria feruent spectacula, [*](1 ego] ego autem FM cum mea] cum ea CMV, cum ea (ea add. m. 1 s. Z.) W, cu ea F, cum BPQ 2 resurrecturus BP eram et surrecturus F quod FGHSW diebus BCFGHMPQV edd. 3 incorporaliter F me 5 felicior Q illaritate W 6 perfundebar V1 e*go (r ras.) P 7 ego] ego autem BPQVb 8 typhum BHMiPQ, tifum CGW dixit V multa om. V hanc W caris (i ex u corr.) V, carissimis W 9 inuenieba* (t ras.) W 10 alt. malum Q 11 taedebat (t pr. ex c corr.) V 12 uolabat V 18 congemiscebamus BCiMPQ iis mo amici add. Ys. l. 14 maxime SW: m. ac familiarissime cet.etedd. *a.lypio (m ras.) W, alipio B CGHPQ 15 i G, erat CFHV ortus eram b, ortus erat mo manicipio V 16 prima primatibus C natum F 17 docere coepi oppido BPQ edd. 18 kartagini M, cart thagine PV, kartagine BQ diligebam (corr. m. 3) W, diligebat me edd. ei] ego F doctus et bonus V doctor W 19 magnae CM 20 non in M inminebat W gurges] turgens M 21 cartaginensium G, kartaginensium BM, carthaginiensium FHOPQV . feruent] fuerunt V obsorbuerat W, absorduerat B )

absorbuerat eum in insaniam circensium. sed cum in eo miserabiliter uolueretur, ego autem rhetoricam ibi professus publica schola uterer, nondum me audiebat ut magistrum propter quandam simultatem, quae inter me et patrem eius erat exorta. et conpereram, quod circum exitiabiliter amaret, et grauiter angebar, quod tantam spem perditurus uel etiam perdidisse mihi uidebatur. sed monendi eum et aliqua cohercitione reuocandi nulla erat copia uel amicitiae beniuolentia uel iure magisterii. putabam enim eum de me cum patre sentire, ille uero non sic erat. itaque postposita in hac re patris uoluntate salutare me coeperat ueniens in auditorium meum et audire aliquid atque abire.