Arnobii adversus nationes Libri VII

uulgata. Aristoteles, ut Granius memorat, uir ingenio praepotens atque in doctrina praecipuus Mineruam esse Lunam probabilibus argumentis explicat et litterata auctoritate demonstrat. eandem hanc alii aetherium uerticem et summitatis ipsius esse summam dixerunt, memoriam nonnulli, unde ipsum nomen Minerua quasi quaedam Meminerua formatum est. quodsi accipit res fidem, nulla est ergo Metis filia, nulla Victoriae *, nulla Iouis elata de cerebro inuentrix oleae, nulla magisteriis artium et disciplinarum uarietatibus erudita. quod aqua nubat terram, appellatus est, inquiunt, cognominatusque Neptunus. si ergo liquoris optentio nominis huius appellatione signatur, nullus deus est omnino Neptunus, atque ita tollitur et remouetur e medio [*]( \'16 Valentini Rose Aristoteles pseudepigraphus p. 616 ) [*]( 1 magnorum esse] magnorum et Urs 3 iam Meursius 5 flamma P corr c 6 ardoris Sab: ardores P inextinguibilis Urs 8 ditus P corr c madre P corr rabiem P 9 caelatus P 12 ******praeposteritate P 13 flubionia (b in u corr) P Fluuonia uel Fluonia Urs 14 Pomona Sab Februlis Urs 16 fietio Sab: finctio p\' aristotelis P 20 etherium P 21 memoriam* P 23 mentis Sab, r Victoria Cuperus . lacunam signaui: socia uel gestatrix uel simile uerbum intercidit elata Sab ellata P nata Urs enata Salm 24 nulla inuentrix Urs magisteris P corr )

Mercurius etiam quasi quidam Medicurrius dictus est, et quod inter loquentes duo media. currat et reciprocetur oratio, nominis huius concinnata est qualitas. ergo si haec ita sunt, non est dei Mercurius nomen sed sermonis reciprocantis et uocis, atque ita hoc pacto aboletur et extinguitur caduceator ille Cyllenius in algido fusus monte, uerborum excogitator et nominum, nundinarum mercium commerciorumque mutator. terram quidam e uobis, quod cunctis sufficiat animantibus uictum, Matrem esse dixerunt Magnam, eamdem hanc alii, quod salutarium seminum frugem gerat, Cererem esse pronuntiant, nonnulli autem Vestam, quod in mundo stet sola ceteris eius partibus mobilitate in perpetua constitutis. quod si ratione profertur et adseueratur certa, trina pariter numina uobis interpretibus nulla sunt: non Ceres, non Vesta deorum esse computabuntur in fastis, non ipsa denique Mater Deum, quam Nigidius autumat matrimonium tenuisse Saturni, dea recte poterit nuncupari, siquidem unius terrae haec sunt omnia nomina et his sola praedicationibus indicatur.

praetermittimus hoc loco satietatis fuga Vulcanum, quem esse omnes ignem pari uoce pronuntiatis ac sensu, quod ad cunctos ueniat, Venerem, et quod sata in lucem proserpant, cognominatam esse Proserpinam: qua rursus in parte trium capita numinum tollitis, siquidem primum elementi est nomen, non sentientis uocabulum potestatis, libidinis alterum per cuncta animantia diffusae, tertium uero significat attollentia se germina et frugum subcrescentium motiones. quid, cum Liberum Apollinem Solem unum esse contenditis numen uocabulis amplificatum tribus, nonne sententiis uestris deorum imminuitur [*](2 menaram P 3 soli Meursius: sali P 4 duos Gel 7 pacto Gel: acto P 8 caduceator Sab: caducetor P caducitor Salm gyllenius P corr c 12 alii P . 14 mouilitate P corr 16 interpraetibuB P 17 besta P corr 20 sola] illa BigdUius 21 sacietatis Sob: satietatib> P 22 uooo. P uocum Sab aq sensu scrvpsi: adsensu P assensuque Hfldebrandius cunctos Sab, r: cunctis P 26 sentientis Gel: sentiens P alterum Bob: alteras (s eras) P 28 et om Sab 30 sententis P corr )

non indocti, apud uos uiri neque quod induxerit libido garrientes Dianam Cererem Lunam caput esse unius deae † triuiali germanitate pronuntiant neque ut sunt trinae dissimilitudines nominum, personarum dissidentias tres esse: Lunam his omnibus uocari atque in eius uocamen reliquorum seriem coaceruatam esse cognominum. quod si exploratum, si fixum est atque ita si esse rei ueritas monstrat, cassum iterum nomen est Cereris, cassum Dianae, atque ita perducitur res eo, ut et illa frugum, sicut perhibetis, inuentrix uobis ducibus atque auctoribus nulla sit, et expolietur Apollo germana, quam quondam puris in fontibus abluentem membrorum sordes corniger ille uenator inspexit et poenam curiositatis inuenit.

in philosophiae memorabiles studio atque ad istius nominis columen uobis laudatoribus eleuati uniuersam istam molem mundi, cuius omnes amplexibus ambimur, tegimur ac sustinemur, animans esse unum sapiens rationale consultum probabili adseueratione definiunt: quorum si est uera, fixa et certa sententia, etiam illi continuo desinent dii esse quos in eius portionibus paulo ante immutatis nominibus constituebatis. ut enim homo unus nequit permanente sui corporis integritate in homines multos scindi, neque homines rursus multi [*]( 1 praeiudicata Urs: praedicata P 4 aboletur Semeleins, eraditur Pythius ? 5 dator, sminthiorum Sab: datoris minathiorum (in mg ) P 7 deae scripsi: diei P dei 800 tribiali P 7 sq. Triuiae tripliciter nominatae ? Triuiae tergeminatae ? 9 dissidentias JEJlmenhorstius tamquam e codice: diffidentias P differentias Sab tria P corr Lunam Salm: luna in P Lunam in Sab Lunam enim Urs 11 coacerbatam P corr c si Meursius: se P om Urs 12 item Urs 16 corniger Sab, r: coniger P 18 filosofiae P memorabiles Gel: memorabili P 20 animans Salm: animas P animal 800 21 rationabile Sab 22 fixa et Canterus, Urs: et fixa P ao certa HilàebranàiUf 23 desinent Sab: /desident P - 25 nequid P integritate Sab: integritate P .26 multi disiunctionis Urs: multitudinis iunctionis P )

si totidem nos modis totidemque sententiis deorum uestrorum subrueremus fidem, nulli esset dubium, quin ira et rabie concitati ignes, feras et gladios atque alia postularetis suppliciorum in nos genera, quibus sitim soletis uestram nostri sanguinis adpetitione proluere. cum uero per uos ipsos prope omnis gens numinum sub ostentatione tollatur ingeniorum atque doctrinae, audetis intendere, nostri nominis causa res humanas ab diis premi, cum quidem, si ueram est esse illos uspiam atque incalescere irarum flammis, nihil habeant iustius propter quod in uos saeuiant quam quod eos negatis subsistere neque ulla esse in parte naturae.

Musas Mnaseas est auctor filias esse Telluris et Caeli, Iouis ceteri praedicant ex Memoria uxore uel Mente, has quidam uirgines; [*]( 1 lacunam aignaui: intercidisse uidetur consensam sensus] censam Urs simplicitatemque P simplicitatem Gel 2 ita si Sab 5 uertier Hilàebrantlius: uter P uerti Sab 6 e mundi P corr c\' 7 utique Sab: utaeque P 8 quo P corr cl 12 numinum Sab, r: nominum P 15 omnino Urs: quinimmo P 16 uos Sab 18 esset Sab: esse P gladios Sab: gladius P 19 suppliorum P corr cI 21 ostentatione Sab: ostentatione P 23 praemi P quidam Sdb 24 uerum est Sab: liberum et P 25 uos Soo: nos P 26 ulla Gel: una P 27 Mnaseas Gel: mnasseas P )

quonam modo igitur religionis potestis integrare uim plenam, cum circa ipsos erretis deos, aut ad uenerabiles inuitare nos cultus, cum nihil nos certi de ipsorum numinum comprehensione doceatis? ut enim de mediis conticiscamus auctoribus, aut ille primus eradit atque interficit sex diuas [Musas], si esse illas constat nouem, aut iste ultimus et extremus sex adponit, quae nullae sunt tribus solis in ueritate constantibus, ut neque sciri possit aut comprehendi, quaenam debeant addi, quae demi, et in periculum deducatur religionis ipsius susceptio, aut id quod non est colens aut quod sit fortasse praeteriens. Nouensiles Piso deos esse credit nouem in Sabinis apud Trebiam constitutos. hos Granius Musas putat consensum adcommodans Aelio, nouenarium numerum tradit Varro, quod in mouendis rebus potentissimus semper habeatur et maximus, nouitatum Cornificius praesides, quod curantibus his omnia nouitate integrentur et constent, deos nouem Manilius quibus solis Iuppiter potestatem iaciendi sui permiserit fulminis. Cincius numina peregrina nouitate ex ipsa appellata pronuntiat; nam solere Romanos religiones urbium superatarum partim priuatim per familias spargere, partim publice [*]( 5 theog.\' 75 sqq.. ) [*]( 3 eforus P Iforus Sab (in err Ephorus) 4 murtyJus P Murtylis Sab (in err Myrtilus) 6 diis c 8 esset unanimis seripsi: una eis P unanimis Sab una esset Salm 14 contuiscamur P conticescamus c\' 15 sex Sab: sed P Musas seclusit Meursius aut (a eras) P ut Sab 20 in mg v credet P corr c 23 in mouendis] in nouandis Urs . 24 praesidps Sab: praesidens P 27 appaellata P 28 religiones Modim: regiones P deos omnes Sab 29 parti.m P )

sunt praeterea nonnulli, qui ex hominibus diuos factos hac praedicant appellatione signari, ut est Hercules Romulus Aesculapius Liber Aeneas. sententiae, ut apparet, diuersae sunt haec omnes, neque fieri per rerum naturam potest, ut qui opinionibus differunt ueritatis unius habeantur auctores. si enim. Pisonis sententia uera est, Aelius et Granius mentiuntur, si quod dicitur ab his certum est, peritissimus errat Varro, qui rebus in substantia constitutis inanissimas subdit et res cassas. si nouenarius numerus cognomen Nouensilium ducit, Cornificius balare conuincitur, qui nouitati praesidentibus diuis alienae potentiae uim donat. quodsi opinio Cornificii uera est, inprudens Cincius inuenitur, qui urbium uictarum deos potestate adficit Nouensilium numinum. quodsi hi sunt quos Cincius praedicat, Manilius dicere reperietur falsum, qui alieni fulminis iaculatores sub istius uocaminis appellatione concludit. quodsi exploratum et uerum est id quod Manilius autumat, in errore sunt hi maximo qui honoribus diuinis auctos consecratosque mortales Nouensiles ab nouitate honoris existimant nuncupari. quodsi Nouensiles hi sunt qui meruerunt ad sidera subleuari., postquam sunt uitae mortalitate defuncti, nulli prorsus Nouensiles di sunt. ut enim serui milites magistri non sunt personarum subiacentium nomina sed officiorum, condicionum et munerum, ita cum Nouensiles dicimus, si nomen est istud eorum qui ex hominibus [*](1 aliqui Hildebrandius: aliquid P aliquis Heraldus 2 braebitatis (b in u corr) P 4 hac Sab: haec P 6 apparet Sab: apparent P hae 800 10 urro P corr substantia Sab: stantia P 11 inanissima Meursius rationes et cassas Urs res et cassas idem Meursius 12. 15 Nouensilium Sab: nouensium P 17 fulminis P . bocaminis P corr 20 Nouensiles addidi ob Sab 21 nonitate Salm: nouitatem P 22 sublebari P posfcquam P 23 dii c 26 si nomen est istud eorum scripsi: si omnes istud deorum P si omnes nomen eorum Sdb esse nomen eorum Oel omnes nouem eorum Urs si nomen est istud deorum Salm )

Nigidius Penates deos Neptunum esse atque Apollinem prodidit, qui quondam muris immortalibus Ilium condicione adiuncta cinxerunt. idem rursus in libro sexto exponit et decimo disciplinas Etruscas sequens, genera esse Penatium quattuor et esse Iouis ex his alios, alios Neptuni, inferorum tertios, mortalium hominum quartos, inexplicabile nescio quid dicens. Caesius et ipse eas sequens Fortunam arbitratur et Cererem, Genium Iouialem ac Palem, sed non illam feminam quam uulgaritas accipit sed masculini nescio quem generis ministrum Iouis ac uilicum. Varro qui sunt introrsus atque in intimis penetralibus caeli deos esse censet quos loquimur nec eorum numerum nec nomina sciri. hos Consentes et Complices Etrusci aiunt et nominant, quod una oriantur et occidant una, sex mares et totidem feminas, nominibus ignotis et miserationis parcissimae; sed eos summi Iouis consiliarios ac participes existimari. nec defuerunt qui scriberent Iouem, Iunonem ac Mineruam deos Penates existere, sine quibus uiuere ac sapere nequeamus, sed qui penitus nos regant ratione, calore ac spiritu. ut uidetis, et hic quoque nihil concinens . dicitur, nihil una pronuntiatione finitur, nec est aliquid fidum, quo insistere mens possit ueritati † suae proxime suspicione coniciens. ita enim labant sententiae alteraque opinione ab altera conuellitur, ut aut nihil ex omnibus uerum sit aut si ab aliquo dicitur, tot rerum diuersitatibus nesciatur.

possumus, si uidetur, summatim aliquid et de Laribus dicere, quos arbitratur uulgus [*](2 Nouensilium Sab: nouensium P 4 immortalibus Ilium scripsi: immprtalium P urbem Ilium Sab Troicum Ilium Salm 5 adiuncta P exponi P corr c 6 paenatium P 9 eas sequens Liuineius: adsequens P assequens Sab has sequens Ganterus id se- -quens Salm 10 caererem P 17 memorationis Urs uiscerationis Scaliger parcissime P paruissimae Meursius 18 participes Scaliger: principes P 19 paenates P 20 paenitus P 21 continens Sdb 22 finitum Urs fidum] solidum Urs 23 quae proxima sint ? proxima Sab snspicione Sab: suspicione P suam proximam suspicionem Hugius \' coniiciens Sab: conitiea P 24 opinio Sab in err )

infinitum est et inmensum, species ire per singulas atque ipsis facere promptum libris, nullum esse a uobis deum neque existimatum neque creditum, de quo non ambiguas discrepantisque sententias opinionum mille uarietatibus prompseritis. sed breuitatis et fastidii causa satis haec est dixisse quae dicta sunt, et est operosum nimis coaceruare in unum multa, cum ex uno et ex altero manifestum fiat et pateat haesitare, labare nec quicquam uos certi de his rebus quas adseritis dicere. nisi forte dicetis: etiamsi personaliter ignoramus qui sunt Lares, qui sunt Nouensiles, qui Penates, esse illos tamen consensio ipsa uindicat auctorum et in numeris caelitum formam sui generis optinere. et quemadmodum poterit an sit deus aliquis sciri, si ignorabitur et nescietur quid sit, aut postulatio ipsa beneficiorum ualere, si exploratum non erit, non certum, quis ad quamque [*](1 eos (s eras) P grecia P 2 Lauras Sab: laude (ifl. mg R) P 3 domuumque Sab occultasse Gel, r: occultas Poccultaase se Sab 4 dicit addidi modo Digitos] indigetes Sab 5 samotratios P quos quinque] quosque Urs greci P \' ldaeos dactylos Salm: deus dactulos P lacunam signaui: aut siue uel siue id est intercidisse uidetur 6 hesitans P Manes Sab: manas P 8 haeroas Sab, r: haerohas P pronunctiat P 9 quosdam P 10 et functorum Stewechius: effunctorum P defunctorura \' Sab animas mcirtuorum seclusit Canterus, Urs mortnorum seclusit Hildebrandius inmenlUID P 11 proptum P 13 quod P corr • non add Urs discrepantesque (te ex ti) P 14 non prompseritis Gel 16 coaceruare Sab: coauerbare P 17 pateat Sab: patet P hesitare labare (b ex u corr c\') P hesitare expunxit &, om Sab 18 certi Gel: certe P dicere] scire Urs 19 sunt ante Nouensiles um Sab 20 consensio Sab: consentio P uindicat Sab: uindicata P uindicta c\' in mg v 22 aliquia P )

etenim si hic atram, ille albam desiderat pellem, huic capite uelato, illi sacrificandum est nudo, de matrimoniis ille consulitur, hic medellas incommoditatibus praestat, interesse non potest nihil, an sit ille Nouensilis, an ille, cum ignoratio rerum, personarum confusio et deos cogat offendi et necessario piaculum contrahi? finge enim me ipsum incommoditatis alicuius et declinandi periculi causa horum cuipiam numinum supplicare dicentem: adeste, adestote dii Penates, tu Apollo tuque Neptune omniaque haec mala quibus uror torreor uexor uestri numinis auerruncate clementia: eritne spes aliqua referendae ab his opis, si Ceres Pales Fortuna, Iouialis aut Genius, non Neptunus et Apollo Penates dii erunt? aut si Curetas pro Laribus inuocaro, quos esse Digitos Samothracios pars uestrorum adseuerat auctorum, quemadmodum his potero auxiliatoribus et propitiis uti, cum neque his sua et aliena illis inposuero cognomina? usque adeo res exigit propriatim deos scire, nec ambigere nec dubitare de uniuscuiusque ui nominis, ne si alienis ritibus et appellationibus fuerint inuocati, et aures habeant structas et piaculis nos teneant inexpiabilibus obligatos.

quare si uobis liquet, in sub- t5 limibus palatiis caeli habitare, consistere multitudinem istam quam enumeratis deorum, in unius proloquii finibus conuenit [*](1 consultationem Sab: consolationem P ucori P corr 2 suplicet P 5 et add Gel dissimillibus sic Sab 6 referatis Sab in err: refertis P offenaionisque P corr c\' 10 et personarum confusio Sab personarum et confusio Zinkim 11 offendi Oehlerus: offendat P offendat cogat Sab neceeasario P 13 suplicare P adeste P 15 torreor Gifanius: terreor P aberruncate P 16 caeres P Pales Sab: pares P 18 esse Digitos] indigetes Sab 22 propriatim Sab: propiatim P unioscuiusque P corr 23 nominis Hauptius: nomine P ne si Salm: si P ut si Gel cum si Urs 27 prolocqui (c eras) P corr cI )

Interrogare uos libet ipsosque ante omnia Romanos, dominos rerum ac principes, utrumne existimetis Pietatem Concordiam Salutem Honorem Virtutem Felicitatem ceteraque huiusmodi nomina quibus aras uidemus a uobis cum magnificis exaedificatas delubris uim habere diuinam caelique in regionibus degere an ita ut adsolet dicis causa, ex eo quod optamus et uolumus bona ista nobis contingere, superorum retuleritis in censum? nam si uerba existimantes haec cassa et nullius substantiae nomina diuinis tamen regionibus consecratis, erit uobis uidendum, Utrumne istud puerile sit ludicrum an uestrorum numinum delusionem spectans, quibus coaequatis et adiungitis inanium figmenta uerborum? sin autem ex animi certiore sententia deos esse et haec rati templis et puluinaribus honorastis, inscitiam nostram ut doceatis oramus: Victoria Pax Aequitas et cetera quae in superioribus dicta sunt quanam ratione, qua uia intellegi possunt dii esse atque ad superorum concilium pertinere?

nos enim, nisi forte communem tollitis nobis atque eripitis sensum, nihil horum sentimus et cernimus habere uim numinis neque in aliqua contineri sui generis forma, sed esse uirtutem uiri, salutem salui, honorem honorati, uictoris uictoriam, concordis concordiam, pietatem [*]( 2 ipsoque P corr c 3 utrumne Sab: uerumne P 5 exaedificata P corr c\' 7 dici, ex eo Heraldus dici, causa ex ea Salm 9 cassa Sab: causa P 10 tamen Urs: tam in P tamen in Sab religionibus Urs consecrastis Urs 11 utrumne Sab: uirumne P 12 numinum Saim: de numinum P ad numinum Sab, r delusionem Sdb, r: delusione P 13 lex P corr c\' 15 honorastis Sab: onerastis P )

nam quod nobis cateruas ignotorum alias inducitis deorum, existimare non possumus, utrumne istud serio atque ex rei compertae faciatis fide an fictionibus ludentes cassis ingeniorum lasciuiatis per luxum. quod abiectis infantibus pepercit lupa non mitis, Luperca, inquit, dea est auctore appellata Varrone. ex rerum ergo prouentu, non ex ui naturae dea ista est prodita? et postquam feros morsus immanis prohibuit belua, et ipsa esse occepit et ipsius nominis significantiam traxit? aut si fuit iamdudum dea, priusquam Romulus nasceretur et frater, cuius fuerit nominis atque appellationis expromite; Praestana est, ut perhibetis, dicta, quod Quirinus in iaculi missione cunctorum praestiterit uiribus: et quod Tito Tatio, Capitolinum ut capiat collem, uiam pandere atque aperire permissum est, dea Panda est appellata uel Pantica. ante facta et haec ergo numquam fuerant numina et nisi Romulus tenuisset teli traiectione palatium nique Tarpeiam rupem rex Sabinus potuisset accipere, nulla esset Pantica, nulla Praestana esset? si et has dicitis ante sui causam fuisse cognominis, quod in priore quaesitum est capite, cuius et hae fuerint uocaminis indicate.