Arnobii adversus nationes Libri VII
Arnobius of Sicca
Arnobius of Sicca. Arnobii adversus nationes Libri VII. Reifferscheid, August, editor. Corpus scriptorum ecclesiasticorum Latinorum, Volume 4, 1875.
unus, inquam, fuit e nobis, qui debilitatibus uariis morbisque uexatos centum aut hoc amplius semel una intercessione sanabat? cuius uocem ad simplicem furibunda et insana explicabant se maria, procellarum turbines tempestatesque sidebant? qui per altissimos gurgites pedem ferebat, inlutum, calcabat ponti terga undis ipsis stupentibus in famulatum subeunte natura? qui sequentium se milia quinque quinque saturauit e panibus, ac ne esse praestigiae incredulis illis uiderentur et duris, bis senarum sportarum sinus reliquiarum fragminibus aggerabat? unus fuit e nobis, qui redire in corpora iamdudum animas praecipiebat efflatas, prodire ab aggeribus conditos et post diem funeris tertium pollinctorum uelaminibus expediri? unus fuit e nobis, qui quid singuli uoluerent, quid sub obscuris cogitationibus continerent tacitorum in cordibus peruidebat? unus fuit enobis, qui cum unam emitteret uocem, ab diuersis populis et dissona oratione loquentibus familiaribus uerborum sonis et suo cuique utens existimabatur eloquio? unus fuit e nobis, qui cum officia religionis certae suis sectatoribus traderet, mundum totum repente conplebat quantusque et qui esset reuelata nominis inmensitate monstrabat? unus fuit e nobis, qui deposito corpore innumeris se hominum prompta in luce detexit, qui [*]( 1 et iam Gel: otiam Sdb processerant Hauptius ambulare atque exilire coeperant Hugius ambulare nullius illis operis res erat Klussmannus compedes reserabantur ? 2 mobilitates (b ex u) P immobilitates Urs 3 ingenitas Baht r: ingentas P incognitas Urs 4 referrebant P 5 biduatos P 7 * * * *uexatos P .12 quinque quinque Urs: quiaque P 14 uideretur P 15 aggerabat Sab: aggerebat P 16 corpora Sab: corpore P iandudum P corr 17 fueris P corr c 18 pollinctorum P uelaminibus Sab: uoluminibus P 22 loquetibus P corr r 24 certa Urs 25 numinis Urs )
et haec quidem summatim exposita non ea ratione protulimus, tamquam magnitudo facientis solis. in his esset perspicienda uirtutibus. quanta sint enim haec uel exilitatis cuius reperientur et ludi, si traditum fuerit nosci, ex quibus ad nos regnis, cuius numinis ministrator aduenerit. quae quidem ab eo gesta sunt et factitata, non ut se uana ostentatione iactaret sed ut homines duri atque increduli scirent non esse quod spondebatur falsum et ex operum benignitate quid esset deus uerus iam addiscerent suspicari. simul et illud uolumus sciri, cum summatim ut dictum est enumeratio facta gestorum est, non ea Christum * potuisse quae fecit, sed constituta etiam exsuperasse fatorum. nam si, ut liquet et constat, debilitates et corporum passiones [surdi manci et muti], neruorum contractio et amissio luminis fatalibus accidunt inroganturque decretis, si, solus haec Christus correxit restituit atque sanauit: sole ipso est clarius, potentiorem illum fuisse quam fata sunt, cum ea soluit et uicit quae perpetuis nexibus et immobili fuerant necessitate deuincta.
sed frustra, inquit nescio quis, tantum adrogas Christo, cum saepe alios sciamus et † scierimus deos et laborantibus [*]( 2 se semel Meursius: semel P 3 conlocutione P corr 4 etiam num Sab non P 12 exilitates cuiuia Gel repperientur P reperirentur Sab reperietur Carrio datum fuerit nosse Urs 13 numinis Urs: nominis P 15 incredulis P corr 18 sciri Gel: scire P 19 solum Christum Sab lacunam signaui: intercidisse puto ut hominem 21 sq. surdi manci et muti seclusi 22 contractio Sub: contractatio P 23 si solus Hildebrandim: solus P et solus Sdb 25 fata Sub: facta P 26 immobili Sab: immouilis P 27 inquid P corr 28 sepae P noverimus proponit Zinkius )
et quoniam beneficia salutis datae aliorum numinum comparatis et Christi, quot milia uultis a nobis debilium uobis ostendi, quot tabificis adfectos morbis nullam omnino rettulisse medicinam, cum per omnia supplices irent templa, cum deorum ante ora prostrati limina ipsa conuerrerent osculis, cum Aesculapium ipsum datorem ut praedicant sanitatis, quoad illis superfuit uita, et precibus fatigarent et inuitarent miserrimis uotis? nonne alios scimus malis suis commortuos, cruciatibus alios consenuisse morborum, perniciosius alios sese habere coepisse, postquam dies noctesque in continuis precibus et pietatis expectatione triuerunt? quid ergo prodest ostendere unum aut alterum fortasse curatos, cum tot milibus subuenerit nemo et plena sint omnia miserorum infeliciumque delubra? nisi forte dicetis, opem bonis ab diis ferri, malorum miserias despici. atquin Christus aequaliter bonis malisque subuenit nec repulsus ab hoc quisquam est qui rebus auxilium duris contra impetum postulabat iniuriasque fortunae. hoc est enim proprium dei ueri potentiaeque regalis, benignitatem suam negare nulli nec reputare, quis mereatur aut minime, cum naturalis infirmitas peccatorem hominem faciat, non uoluntatis seu iudicationis electio. dicere porro meritis opem laborantibus ab diis ferri, hoc est in medio ponere et dubitabile quod adseras facere,\' ut et ille qui sanus est factus fortuito possit uideri esse seruatus et ille qui non est non meriti causa sed infirmitate credatur ualetudinem expellere non potuisse diuina.
quid quod istas uirtutes, quae sunt a nobis summatim, non ut rei poscebat magnitudo, depromptae, non tantum ipse perfecit ui sua, uerum, quod erat sublimius, multos alios experiri et facere sui nominis cum adiectione permisit. nam cum [*]( 1 numinum Sab: nominum P 2 e\'P quod P corr 3 quod P tabefecis P corr 5 conuerterent P corr 7 praecibus P miserrimi Stewechius 10 praecibus P 11 triuerunt Gel: tribuerunt jP 13 sint Sab: sunt P omnia Sab: omnium P 14 dicatis Sab 16 qui rebus Sab: qui rebus qui P qui rebus sibi ? 21 sed Sab 22 dubitabile P 24 non meriti P 25 infirmitate Canterus, Urs: firmitate P 26 summatim P 29 adiectione Heraldus: adfectione P ) [*](IV. ) [*](3 )
quid dicitis, o mentes incredulae difficiles durae, alicuine mortalium Iuppiter ille Capitolinus huiusmodi potestatem dedit? curionem [*]( 1 nos Gel: suos P 2 abrogatores Urs: adrogatores P derogatores Gel 11 tortantes Salm: portantes P illis P corr incursibus HercUdus caestibus ? non alia] nuda TJrs 12 aalbicantium P corr 13 hii P haut P corr 14 ille Sab: illa P 16 perniciae P 17 tiwsere P recusantia Sab: recusanitia P 18 frenauit Sab: frenabit P 19 haut P corr 20 euagationibus (hI, r 22 hii P . 27 potestatis P corr )
age nunc ueniat quaeso per igneam zonam magus interiore ab orbe Zoroastres, Hermippo ut adsentiamur auctori, Bactrianus et ille conueniat, cuius Ctesias res gestas historiarum exponit in primo, Armenius Zostriani nepos et familiaris Pamphylus Cyri, Apollonius Damigero et Dardanus, Belus Iulianus et Baebulus, et si quis est alius qui principatum et nomen fertur in talibus habuisse praestigiis: permittant uni ex populo in officium sermonis dandi ora coarticulare mutorum, surdorum auriculas returare, sine luminibus procreatis oculorum redintegrare naturas et in frigentia olim membra sensus animasque reducere. aut si ardua res ista est [*](1 quod eius est] quo deus est Garrio quo diu usus est Klussmanmts 3 situm Sab curuatis Rigaltius: cruatis P eratis r eneruatis Sab 4 pustulam reduuiam Gel: ponsula (ponsula r) redubiam P pullulare dubiam SaJJ 6 tercoribus P corr c 12 prestare P operis Urs: poteris P 13 qualitas Sab 17 quaeso per Salm: quae super P qui super Sab 20 Hosthanis Gel 21 panfylus P 22 Belns Stexoechius: uelus P 25mu«torumP returare Balm: recusare P resesare sic Sab reserare Gel recludere uel reclusare Hugius .26 redtintegrare P in frigentia Sab in err: infrigentiae P 27 redducere P ardua. P ) [*](3* )
desistite, o nescii, in maledicta conuertere res tantas nihil ei nocitura qui fecit, periculum adlatura sed uobis, periculum inquam non paruum, sed in rebus eximiis, sed in praecipuis constitutum, si quidem res anima pretiosa est, nec ipso se homini quicquam potest carius inueniri. nihil ut remini magicum, nihil humanum, praestigiosum aut subdolum, nihil fraudis delituit in Christo, derideatis licet ex more atque in lasciuiam dissoluamini cachinnorum. deus ille sublimis fuit, deus radice ab intima, deus ab incognitis regnis et ab omnium principe deo sospitator est missus, quem neque sol ipse neque ulla, si sentiunt, sidera, non rectores, non principes mundi, non denique dii magni, aut qui fingentes se deos genus omne mortalium territant, unde aut qui fuerit potuerunt noscere uel suspicari: et merito. exutus at corpore, quod in exigua sui circumferebat parte, postquam uideri se passus est, cuius esset aut magnitudinis sciri, nouitate rerum exterrita uniuersa mundi sunt elementa turbata, tellus mota contremuit, mare funditus refusum est, aer globis inuolutus est tenebrarum, igneus orbis solis tepefacto ardore deriguit. quid enim restabat ut fieret, postquam deus est cognitus is, qui esse iamdudum unus indicabatur e nobis?
sed non creditis gesta haec. sed qui ea conspicati sunt fieri et sub oculis suis uiderunt agi, testes optimi certissimique auctores, et crediderunt haec ipsi et credenda posteris nobis haud exilibus cum adprobationibus tradiderunt. [*]( 3 tririum Boo: uirum P fraemor P 5 e re cognoscere Meursius 9 paruulum Sab 10 eximiis Sab: exiguis P 11 praeciosa P 13 delituit Heraldus: delitu P delicti Sab 14 lasciuiam Sab: asciuiam P 16 deo Zinkiw: deus P 17 quem Meque P 21 at Salm: a P , 22 *aut P 23 scire Sab 30 certissimiquae P corr 31 haut P corr )
quodsi falsa ut dicitis historia illa rerum est, unde tam breui tempore totus mundus ista religione completus est, aut in unam coire qui potuerunt mentem gentes regionibus dissitae, uentis caeli conuexionibusque dimotae? adseuerationibus inlectae sunt nudis, inductae in spes cassas, et in pericula capitis immittere se sponte temeraria desperatione uoluerunt, cum nihil tale uidissent quod eas in hos cultus nouitatis suae posset excitare miraculo ? immo quia haec omnia et ab ipso cernebant geri et ab eius praeconibus, qui per orbem totum missi beneficia patris et munera † dis animis hominibusque portabant, ueritatis ipsius ui uictae et dederunt se deo nec in magnis posuere dispendiis membra uobis proicere et uiscera sua lanianda praebere.
sed conscriptores nostri mendaciter ista prompserunt, extulere in immensum exigua gesta et angustas res satis ambitioso dilatauere praeconio. atqui ut iam cuncta referri in scripta potuissent, uel quae ab ipso gesta [*]( 4 commodaret Meursius: comodarent P .. an Urs: at ex ad P 8 aut Urs: ut P 10 conuictiones ? 11 omine Urs 12 tam Sab in err: iam P 14 dissitae P disiunctae Sdb caeli Urs: caelo P conueiionibnsquae P corr 16 disperatione P 18 posset & P corr 20 munerandis c, Sdb munera sanandis Ca/rrio cmunera dis hominibusque uel munera nudis animis ominibusque uel munera piis animis ominibasque\' Urs munera. diuinis animis ominibnsque Klussmannus hominibusque] omnibus? 24 prompscrunt Urs: promiserunt P eitulere add c 25 atqui Gel: atque P ut iam scripsi: utinam P )
non creditis scriptis nostris: et nos uestris non credimus scriptis. falsa de Christo conpingimus: \' et uos de diis uestris inania et falsa iactatis; neque enim caelo deus aliquis lapsus est aut suis res uestras commentatus est manibus aut ratione consimili nostris rebus et religionibus derogauit. ab hominibus haec scripta: et illa sunt ab hominibus scripta, mortalibus edissertata sermonibus; et quidquid dicere de nostris conscriptoribus intenderitis, et de uestris haec dicta paribus sumite atque habetote momentis. uultis uera esse quae in uestris conprehensa sunt scriptis: et quae in nostris consignata sunt litteris confiteamini necesse est esse uera. falsitatis arguitis res nostras: et nos uestras arguimus falsitatis. sed antiquiora, inquitis, nostra sunt ac per hoc fidei et ueritatis plenissima: quasi uero errorum non [*]( 1 terminata. magis uulgo 2 faceret P et] aut Sab 3 quo Urs: quod P 9 intercipere Sab 11 adque P et prudentium] id credentium Urs 12 tardarent Gel: tardaret P, corrumperent Gel: corrumperet P 13 numquam fuerit, his bene ut cum Sab Gel Urs etc Zinkius, nisi quod erit proponit: numquam fuerit his bene, ut Orellius 14 dimissa sunt Sab 16 mos P corr 17 conpingimus P 20 au P corr c 22 edisertata P edisserta Sab 23 quicquid (c ex d) P 24 dieta P )
sed ab indoctis hominibus et rudibus scripta sunt et idcirco non sunt facili auditione credenda. uide ne magis haec fortior causa sit, cur illa sint nullis coinquinata mendaciis, mente simplici prodita et ignara lenociniis ampliare. triuialis et sordidus sermo est. numquam enim ueritas sectata est fucum nec quod exploratum et certum est circumduci se - patitur orationis per ambitum longiorem. collectiones enthymemata definitiones omniaque illa ornamenta quibus fides quaeritur adsertioni suspicantes adiuuant, non ueritatis liniamenta demonstrant. ceterum qui scit, quid sit illud quod dicitur, nec definit nec colligit neque alia sectatur artificia uerborum, quibus capi consueti sunt audientes et ad consensum rei circumscriptionis necessitate traduci.
barbarismis, soloecismis obsitae sunt, inquit, res uestrae et uitiorum deformi tate pollutae. puerilis sane atque angusti pectoris reprehensio, quam si admittemus ut uera sit, abiciamus ex usibus nostris quorundam fructuum genera, quod cum spinis nascuntur et 25 purgamentis aliis, quae nec alere nos possunt nec tamen impediunt perfrui nos eo, quod principaliter * antecedit et saluberrimum nobis uoluit esse natura. quid enim officit, o quaeso, aut quam praestat intellectui tarditatem, utrumne quid glabre [*](1 euque m. al. P 4 gredi P corr 6 proclibius P corr 10 cum ,Sab 11 mendacis P corr c lenocinis P corr c 13 et certum P 16 adsertioni Urs: adsertionis P adiubant P corr c 21 inquid P corr nostrae Sdb corr in err 22 sanie P corr adque Pcorf c 23 admittemus Hildebratłdivs: admitteremus P admittimus Urs 26 lactmam signaui: intercidwse uidetur allicientia uel simtle quid 27 uoluit sab in err: ualuit P tOP 28 inlectui P corr c stardiiatem P glabre Grotius: graue P )
sed si deus, inquiunt, fuit Christus, cur forma est in hominis uisus et cur more est interemptus humano? an aliter potuit inuisibilis illa uis et habens nullam substantiam corporalem inferre et commodare se mundo, conciliis interesse mortalium, quam ut aliquod tegmen materiae solidioris adsumeret, quod oculorum susciperet iniectum et ubi se figere inertissimae posset contemplationis obtutus ? quis etenim [*](2 foeditate, etribiligines Elmenhorstius: foeditates stribiligines P foeditateB expunxit c, om Sab 4 alias HeraZdus: alius P, Urs aliud c, Sab alias Heraldus: aliad P alius Urs 5 pileus Pithoeus: filius P filus Sdb pileum Pithoeus: filium P filum 800 7 uos Sab: quos P panem P, corr et ante hoc om Sab 8 eanguen Sab: sanguem (m eras) P 11 genulМ P 13 foeminis Sab corr in err 14 uos Sab: nos P + in mg c 15 feminine add Gel masculinae P 16 illo P 20 R. in mg c Epicados Gel: epicam deos P Scauros Sab: ascauros P 26 sustineret Urs 27 inertissimae Urs: ineptissimae P etenim Urs: est enim P enim ? )
quid enim, dicit, rex summus ea quae in mundo facienda esse decreuerat sine homine simulato non quibat efficere? si oporteret ita fieri quemadmodum dicitis, ita fortasse fecisset; quia non oportuit, aliter fecit. quare isto uoluit et illo genere noluit, latent [aliter] inuolutae et uix ullis comprehensibiles causae, quas accipere fortasse potuisses, si non esses iamdudum ad non accipiendum paratus et prius te formares ad non credendi frontem quam tibi esset expositum id quod nouisse atque audire conquiris.
sed more est hominis interemptus. non ipse: neque enim cadere diuinas in res potest mortis occasus nec interitionis dissolutione dilabi id quod est unum et simplex nec ullarum partium congregatione conpactum. quis est ergo uisus in patibulo pendere, quis mortuus? homo quem induerat et secum ipse portabat. incredibile dictu est et caecis obscuritatibus inuolutum. si uelis, non caecum est et similitudine proxima constitutum. si quo tempore Sibylla praesagia, oracula illa depromens fundebat ui ut dicitis Apollinis plena, ab impiis esset caesa atque interempta a* [*](1 qui qUęret c qui qu§reret c\', Ball 2 inferre. P 3 uoluit uel nouit Urs: noluit P 6 adque P corr 7 quas. P 8 seruatis Gel: seruatus P dicite Sab dicitis Gel 9 que P corr c\' 11 ista Sab latent [aliter] Hoffmannus et Hugius: latent aliter P latenter Sab latent taliter Meursius latent fataliter Klussmannus 12 ulli Gel potusses P corr & 16 nouisse HiliJebran(tius:-non esse P nosse Gel adque P corr conquiris Urs: conquireres P 20 mortuus est Sab 22 dictu Urs: dictum P 23 similitudine proxima Sctim: similitudine proximo P similitudini pro- \'xime Sab 24 sybilla P Sibylla praesaga, oracula Gel Sibyll* praesaga oracula Salm )
quae sunt ista, inquies, clausa atque obscura mysteria? quae nulli nec homines scire nec ipsi qui appellantur dii mundi parte queunt aliqua suspicionis atque opinationis attingere, nisi quos ipse dignatus est cognitionis tantae inpertire muneribus et in abditos recessus thesauri interioris inducere. quid enim? si nollet inferri sibi a quoquam manus, summa illi fuisset contentione nitendum, ut hostes ab se suos uel potestate uniuersa prohiberet ? qui caecis restituerat lumina, is efficere si deberet non poterat caecos? qui debilibus integritatem, is debiles reddere difficultati habuit aut labori? qui claudos praecipiebat incedere, is motus conligare membrorum neruorum duritia nesciebat ? qui extrahebat ab tumulis mortuos, huic arduum fuerat letum cui uellet indicere? sed quia fieri ratio ea quae. fuerant destinata poscebat et hic in. ipso mundo nec modo quam gestum est alio, inaestimabilis illa atque incredibilis lenitas iniurias in se hominum puerilibus pro ineptiis ducens manus in se porrigi ab inmanibus passa est durissimisque latronibus nec reputandum putauit quid illorum dissignasset audacia, dummodo suis ostenderet, quid ab sese expectare [*]( 2 Bacis Mercerus: natis P uates Sdb si Marcius Urs hariolanitea P 3 lege P deos Urs 5 assumpti Gel: adsumptio P 7 ipsa... species scripsi: ipsam... nis P uis del Gel 8 fati Gel: satis P pate.faeienda P 11 quaeant P corr 12 in. P, 13 quid Urs: aides P 14 fuisset Urs: faisse* P 15 aniuersa Sab: inuersa P 18 praeciebat Sab 19 colligare Urs: caligare P alligare Gel duritia Gel: duritiam P 20 a Sab 21 loetum (f 24 ineptiis Sab: ineptis P 26 nec Gel: haec P imputandum Gel quit P designasset Sab 27 dummodo Gel: cnmmodo P quit P corr )
quid ergo uos subigit, quid hortatur maledicere conuiciari inexpiabiles cum eo conserere simultates, quem redarguere, quem tenere nemo omnium possit ullius facinoris in reatu? tyrannos ac reges uestros, qui postposito deorum metu donaria spoliant populanturque templorum, qui proscriptionibus exiliis caedibus nudant nobilitatibus ciuitates, qui matronarum pudorem ac uirginum ui subruunt atque eripiunt licentiosa, appellatis indigetes atque diuos, et quos odiis acrioribus conueniebat a uobis carpi, puluinaribus aris templis atque alio mactatis cultu, ludorum et celebritate natalium. nec non et illos omnes, qui conscriptione uoluminum multiformi maledictis mordacibus carpunt publicos mores, qui luxurias ac uitia uestra secant urunt dilacerant, qui sui temporis posteris notas scriptorum perpetuitate prolatant: qui matrimonia persuadent habenda esse communia, qui cum pueris cubitant formonsis lasciuientibus nudis, qui pecudes uos esse, qui fugitiuos, qui exules, qui uilissimae seruos notae, furiosos praedicant et insanos, admirantes plaudentes [*]( 1 sq. medelarum contra insinuator Gel multa de illarum natura insinuator Urs multa de illarum natura insinuaret Oudendorpius male de aliorum doctrina insinuarentur ? 2 auctor noster ? 3 superuiae P corr c\' 4 extincsit P 9 morbis expunxit e\', om Sab 10 quit P corr 11 quit P 12 hominum Sab 14 populauturquae P corr 15 eriliis Saim: ezuis P et suis Sab et SMuia Urs 17 ubruunt P corr c\' 18 diuos Gel: duros P deos Sab m err comueniebat P 20 caelebritate P 22 uitia uestra Urs: uitas uestras P , 23 sui Urs: in P 25 formosis c\' 26 suos Sab )
o ingratum et impium saeculum, o in priuatam perniciem incredibili pectoris obstinatione paratum. si aliquis ad uos medicus ei summotis uenisset et numquam uobis regionibus cognitis medicamen pollicens tale quod a uestris corporibus omnia omnino prohiberet morborum et ualetudinum genera: non certatim omnes accurreretis, non. blanditiis omnibus atque honoribus fotum familiaria susciperetis in moenia, non illud medicaminis genus optaretis esse certissimum, non uerum, quod immunes uos fore ab tam innumeris uexationibus corporum usque ad ultimos fines sponderet aetatis? et licet ambigua res esset, [*]( 1 bybliotecarum P 4 conuellere Urs dilacer+are P dilacerare potestis. ai deum Sab: correxit Salm 5 ueluarum P corr 6 eum Memmius 7 quit P 12 tcertum P 17 obtabilia P 19 saecuriores P implerent scripsi: impleret P 20 incredibili Saib: incredibile P 21 paratum Urs: priuatum P pronum Gel: lacuncm signare mauolt Zmkius 23 pollicen P 24 sq. omnes accurreretis non om Sab 25 blanditis P corr c 28 ap P corr inumeris P corr c. )