Institutio Oratoria

et primum (quod non difficile dictu est sed tamen ante omnia intuendum) constituebam, quid utraque pars vellet efficere, tum per quid, hoc modo. cogitabam , quid primum petitor diceret. id aut confessum erat aut controversum.

si confessum, non poterat ibi esse quaestio. transibam ergo ad responsum partis alterius, idem intuebar; nonnunquam etiam quod inde obtinebatur confessum erat. ubi primum coeperat non convenire, quaestio oriebatur. id tale est: occidisti hominem; Occidi.

convenit ; transeo. rationem reddere debet reus, quare occiderit. adulterum , inquit, cum adultera occidere licet. legem esse certum est. tertium iam aliquid videndum est, ex quo pugna consistat. non fuerunt adulteri; Fuerunt: quaestio; de facto ambigitur, coniectura est.

interim et hoc tertium confessum est adulteros fuisse sed tibi, inquit accusator, illos non licuit occidere; exul enim eras, aut ignominiosus. de iure quaeritur. at si protinus dicenti occidisti respondeatur non occidi, statim pugna est.

coniuncta, lege de sicariis commisit L. Varenus. nam C. Varenum occidendum et Cn. Varenum vulnerandum et Salarium item occidendum curavit. [*]( curavit, Gesner : ca A.: cadit, G.: cavit, 2nd hand A. ) Nam sic diuersae propositiones erunt; quod idem de petitionibus dictum sit. verum ex coniuncta propositione plures esse quaestiones ac status possunt, si aliud negat reus, aliud defendit, aliud a iure actionis excludit. in quo genere agenti est dispiciendum, quid quoque loco diluat.

quod pertinet ad actorem, non plane dissentio a Celso, qui sine dubio Ciceronem secutus instat tamen huic parti vehementius, ut putet primo firmum aliquid esse ponendum, summo firmissimum, imbecilliora medio, quia et initio movendus sit iudex et summo impellendus.

at pro reo plerumque gravissimum quidque primum movendum est, ne illud spectans iudex reliquorum defensioni sit aversior. interim tamen et hoc mutabitur, si leviora illa palam falsa erunt, gravissimi defensio difficilior,

anteactae vitae crimina plerumque prima purganda sunt, ut id, de quo laturus est sententiam iudex, audire propitius incipiat. sed hoc quoque pro Vareno Cicero ex ultimum distulit, non quid frequentissime sed quid tum expediret intuitus.

cum simplex intentio erit, videndum est, unum aliquid respondeamus an plura. si unum, ex re quaestionem instituamus an ex scripto; si ex re, [*]( ex re, Regius : iure, MSS. ) negandum sit quod obiicitur an tuendum; si ex scripto, ex qua specie iuris pugna sit, et ex ea, de verbis an de voluntate quaeratur.

id ita consequemur, si intuiti fuerimus, quae sit lex quae litem faciat, hoc est, qua iudicium sit constitutum. nam quaedam ex scholasticis ponuntur ad coniungendam modo actae rei seriem, ut puta: expositum qui agnouerit, solutis alimentis recipiat. minus dicto

lex de expositis ad adfectum pertinet; iudicium pendet ex lege abdicationis. nec tamen semper ex una lege quaestio est, ut ex antinomia. his spectatis apparebit circa quod pugna sit.

coniuncta defensio est, qualis pro Rabirio: si occidisset, recte fecisset; sed non occidit. ubi vero multa contra unam propositionem dicimus, cogitandum est primum quidquid dici potest, tum ex his quo quidque loco dici expediat aestimandum. in quo non idem sentio, quod de propositionibus paulo ante, quodque de argumentis probationum loco concessi, posse aliquando nos incipere a firmioribus.

nam vis quaestionum semper crescere debet et ad potentissima ab infirmissimis pervenire, sive sunt eiusdem generis sive diversi.

iuris autem quaestiones solent esse nonnunquam ex alis atque allis conflictionibus, facti semper idem spectant; ex

non ut damnasse eas videamur, sed omisisse, quia possimus etiam sine eis vincere. procurator alicuius pecuniam petit ex fenore hereditario: potest incidere quaestio, an huic esse procuratori liceat.

finge nos, postquam tractavimus eam, remittere vel etiam convinci: quaeretur, an ei, cuius nomine litigatur, procuratorem habendi sit ius. discedamus hinc quoque: recipit materia quaestionem, an ille, cuius nomine agitur, heres sit feneratoris an ex asse heres. haec quoque concessa sint:

quaeretur an debeatur. contra nemo tam demens fuerit, ut cum id quod firmissimum duxerit se habere protulerit, [*]( protulerit, Halm : omitted by MSS. ) remittat illud et ad leviora transcendat. huic ex schola simile est: non abdicabis adoptatum; ut hunc quoque, non virum. fortem; ut et fortem, non qui cuicunque [*]( qui cuicunque, W. Meyer : quicunque, MSS. ) voluntati tuae non paruerit; ut ex alia omnia subiectus sit, non

in factis autem ad idem tendentia sunt plura, ex quibus aliqua citra summam quaestionem remitti solent; ut si is, cum quo furti agitur, dicat: proba te habuisse, proba perdidisse, proba furto perdidisse, proba mea fraude. priora enim remitti possunt, ultimum non potest.

solebam et hoc facere, [*]( facere is followed by praecipere, which is expunged by Meister as a gloss. ) ut vel ab ultima specie (nam ea fere est, quae continue causam) retrorsum quaererem usque ad primam generalem quaestionem, vel a genere ad extremam speciem descenderem, etiam ex suasoriis.

ut deliberat Numa, an regnum offerentibus Romanis recipiat. primum , id est genus, an regnandum, tum [*]( tum added by Christ. ) an ex civitate aliena, an Romae, an laturi sint Romani talem regem. similiter ex controversiis. optet enim vir fortis alienam uxorem. ultima species est, an optare possit alienam uxorem. generale est, an quidquid optarit, accipere debeat. inde , an ex privato, an nuptias, an maritum