Institutio Oratoria

nihil necesse fuerit dicere priora. rursus nemo tam erit iniustus aut stultus, quin eum fateatur optime pro Murena esse partitum: intelligo , indices, tris totius accusationis fuisse partis, et earum unam in reprehensione vitae, alteram in contentione dignitatis, tertiam in criminibus ambitus esse versatam. nam sic et ostendit lucidissime causam et nihil fecit altero supervacuum.

de illo quoque genere defensionis plerique dubitant: si occidi, recte feci; sed non occidi; quo enim prius pertinere, si sequens firmum sit? haec invicem obstare, et utroque utentibus in neutro haberi fidem. quod sane in parte verum est, et illo sequenti, si

sit solo utendum. at si quid in eo, quod est fortius, timebimus, utraque probatione nitemur. alius enim alio moveri solet, et qui factum putavit, iustum credere potest; qui tanquam iusto non movebitur, factum fortasse non credet. ut certa manus uno telo possit esse contenta, incerta plura spargenda sunt,

ut sit et fortunate locus. egregie vero Cicero pro Milone insidiatorem primum Clodium ostendit, tum addidit ex abundanti, etiamsi id non fuisset, talem tamen civem cum summa virtute interfectoris et gloria necari potuisse.

neque illum tamen ordinem, de quo prius dixi, damnaverim; quia quaedam, etiamsi ipsa sunt dura, in id tamen valent, ut ea molliant quae sequuntur. nec omnino sine ratione est quod vulgo dicitur: iniquum petendum, ut aequum feras.

quod tamen nemo sic accipiat ut omnia credat audenda. recte enim Graeci praecipiunt, non temptanda, quae effici omnino non possint. sed quotiens hac, de qua loquor, duplici defensione utemur, id laborandum est, ut in illam partem sequentem fides ex priore ducatur. potest enim videri, qui tuto etiam confessurus fuit, mentiendi causam in negando non habere.

et illud utique faciendum est, ut, quotiens suspicabimur a iudice aliam probationem desiderari quam de qua loquimur, promittamus nos plene et statim de eo satis esse facturos, praecipueque si de pudore agetur.

frequenter autem accidit, ut causa parum verecunda iure tuta sit; de quo ne inviti iudices audiant et aversi, frequentius sunt admonendi, secuturam defensionem probitatis et dignitatis; exspectent paulum et agi ordine sinant.

quaedam interim nos invitis litigatoribus simulandum est dicere, quod Cicero pro Cluentio facit circa iudiciariam legem; nonnunquam, quasi interpellemur ab iis, subsistere; saepe convertenda ad ipsos oratio; hortandi ut sinant nos uti nostro consilio. ita surrepetur animo iudicis et, dum sperat probationem pudoris, asperioribus illis minus repugnabit.

quae cum receperit, etiam verecundiae defensioni facilior erit. sic utraque res invicem iuvabit, eritque iudex circa ius nostrum spe modestiae attentior, circa modestiam iuris probatione proclivior.

sed ut non semper necessaria aut utilis est partitio, [*]( utilis est partitio, Victor : utilis etiam partitio est, A: etiam supervacua partitio est, B. ) ita opportune adhibita plurimum orationi

nam et exhausti laboris nosse mensuram voluptati est, et hortatur ad reliqua fortius exsequenda scire quantum supersit. nihil enim longum videri necesse est, in quo, quid ultimum sit, certum est.

nec immerito multum ex diligentia partiendi tulit laudis Q. Hortensius, cuius tamen divisionem in digitos diductam nonnunquam Cicero leviter eludit. nam est suus et in gestu modus, et vitanda, utique maxime, concisa nimium et velut articulosa partitio.

nam et auctoritati plurimum detrahunt minuta illa nec iam membra sed frusta, et huius gloriae cupidi, quo subtilius et copiosius divisisse videantur, et supervacua adsumunt et quae natura singularia sunt secant, nec tam plura faciunt quam minora; deinde cum fecerunt mille particulas, in eandem incidunt obscuritatem, contra quam partitio inventa est.

et divisa autem et simplex propositio, quotiens utiliter adhiberi potest, primum debet esse aperta atque lucida (nam quid sit turpius, quam id esse obscurum ipsum, quod in eum solum adhibetur usum, ne sint cetera obscura?), tum brevis nec ullo supervacuo onerata verbo. non enim, quid dicamus, sed de quo dicturi simus ostendimus.

obtinendum etiam, ne quid in ea desit, ne quid supersit. superest autem sic fere, cum aut in species partimur, quod in genera partiri sit satis, aut genere posito subiicitur species, ut dicam de virtute, iustitia, continentia, cum iustitia atque continentia virtutis sint species.

partitio prima est, quid sit de quo conveniat, quid de quo ambigatur. in eo, quod convenit, quid adversarius fateatur, quid nos; in eo, de quo ambigitur, quae nostrae propositiones, quae partis adversae. pessimum vero, non eodem ordine exsequi, quo quidque proposueris.

fuerunt et clari quidem auctores, quibus solum videretur oratoris officium docere; namque et adfectus duplici ratione excludendos putabant, primum quia vitium esset omnis animi perturbatio, deinde quia iudicem a veritate depelli misericordia gratia similibusque non oporteret, et voluptatem audientium petere, cum vincendi tantum gratia diceretur, non modo agenti supervacuum, sed vix etiam viro dignum arbitrabantur;

plures vero, qui nec ab illis sine dubio partibus rationem orandi summoverent, hoc tamen proprium atque praecipuum crederent opus, sua confirmare et quae ex adverso proponerentur refutare.

utrumcunque est (neque enim hoc loco meam interpono sententiam), hic erit liber illorum opinione maxime necessarius, quia toto haec sola tractantur; quibus sane et ea, quae de iudicialibus causis iam dicta sunt, serviunt.