Naturalis Historia

Sequitur natura frugum hortorumque ac florum quaeque alia praeter arbores aut frutices benigna tellure proveniunt, vel per se tantum herbarum inmensa contemplatione , si quis aestimet varietatem, numerum, flores, odores coloresque et sucos ac[*](ac dEv. aut r.) vires earum, quas salutis aut voluptatis hominum gratia gignit. qua[*](qua in D2dv. quam D1GF. qua E.) in parte primum omnium patrocinari terrae et adesse cunctorum parenti iuvat, quamquam inter initia[*](interitia E.) operis defensae. quoniam[*](2,154 sqq.) tamen ipsa materia accedimus[*](accedimus ego. -dit intus ll. Brot. intus accedit v. in- tus accendit B. accedit interius D.) ad reputationem eiusdem parientis et noxia: nostris eam criminibus urguemus [*](urguemur DFE1. -etur E2.) nostramque culpam illi inputamus. genuit venena.

[*](Masurius Sabinus ap. Gell. VII 7, 8.) Arvorum sacerdotes Romulus in primis instituit seque duodecimum fratrem appellavit inter illos Acca Larentia[*](larentia fS. fauentia DFdE. fauue- G. Laurentia v.) nutrice sua genitos[*](genitos dTfH. -tus r. om. v.), spicea corona, quae vitta alba colligaretur, sacerdotio ei pro religiosissimo insigni data; quae prima apud Romanos fuit corona, honosque is[*](his ES. iis Par.) non nisi vita finitur[*](fini- tus dTE.) et exules etiam captosque comitatur. bina tunc iugera p. R. satis erant,[*](Varro I 10, 2.) nullique maiorem modum adtribuit, quo servorum paulo ante principis Neronis contento huius spatii[*](spatii v. patii DGF. spatio rS.) viridiariis? piscinas iuvat maiores habere, gratumque, si non aliquem culinas. Numa instituit deos fruge colere et mola salsa supplicare atque, ut auctor est Hemina[*](hemina dv. emina D2. aem- D1GF. eam- E.) , far torrere, quoniam tostum cibo salubrius esset[*](salubrius esset dv. salubribus (sarl- D1GF) esse r.), id uno modo consecutus[*](consecutus J. -tum ll.v.), statuendo non esse purum ad rem divinam nisi tostum.[*](Ovid. Fast. 11525. (Macrob. Sat. I 16. Augustin. de civ, dei IV 8).) is et Fornacalia[*](fornacalia Merula. fortunacalla ll.) instituit farris torrendi ferias et aeque religiosas Terminis agrorum. hos enim deos tum maxime noverant, Seiamque a serendo, Segestam a segetibus appellabant, quarum simulacra in circo videmus—tertiam[*](tertiam dv. -tia r.) ex his

[*](Varro I 10, 1. Col. V 1, 5. 6.)

Iugum[*](iugum Ursinus e Varrone. Par. iugerum ll. v. a. H.) vocabatur, quod uno iugo boum in die exarari posset; actus, in quo boves agerentur cum aratro uno impetu iusto. hic erat CXX pedum duplicatusque in longitudinem iugerum faciebat. dona amplissima imperatorum ac fortium civium quantum quis uno die plurimum circumaravisset, item quartarii[*](quartarius F2.) farris aut heminae[*](eminae E.), conferente populo. cognomina etiam prima inde: Pilumni, qui pilum pistrinis invenerat, Pisonis a pisendo[*](pisendo D2F2v. pisce- r.), iam Fabiorum , Lentulorum[*](Lentulorum B. -tinorum ll. v.), Ciceronum, ut quisque aliquod optime genus sereret. Iuniorum e[*](e ego. an in? om. ll. v.) familia[*](familiae dv. -liam FD.) Bubulcum nominarunt, qui[*](quia F2D.) bubus optime utebatur. quin et in sacris nihil religiosius confarreationis[*](confarreationis coni. Dal. -rationis v. conferretationis ll.) vinculo erat, novaeque nuptae farreum praeferebant. [*](Gellius IV 12, 1 (e Catone). Cato praef. 2. 3. (Nigidius ap. Gell. X 5, 2). Varro II 1, 9. Col. VI praef. 4.) agrum male colere censorium probrum iudicabatur, atque, ut refert Cato, cum virum bonum[*](bonum ego e Catone. om. ll. v.) laudantes[*](Laudantes bonum agricolam D2D.om. rv. bonum agricolam S e Catone.) bonum agricolam[*](bonum colonum dTv. a. S.) bonumque colonum dixissent, amplissime laudasse existimabantur. hinc et locupletes dicebant[*](dicebantur E.) loci, hoc est agri, plenos. pecunia ipsa a pecore appellabatur. etiam[*](et etiam F2D.) nunc in tabulis censoriis pascua dicuntur omnia, ex quibus populus reditus habet, quia diu hoc solum vectigal fuerat. multatio quoque non[*](non v. nec F2D. nunc r. cfr. § 35.) nisi ovium boumque inpendio dicebatur, non omittenda priscarum legum benivolentia: cautum quippe est, ne[*](ne quis bouem F2fD.) bovem prius

[*]((cfr. Col. I praef. 19. 20). Varro II praef. 3. Liv. IV 16.) Ergo his moribus non modo sufficiebant fruges Nulla[*](nulla v. nulli ll.) provinciarum pascente Italiam, verum etiam annonae vilitas incredibilis erat. Manius Marcius aedilis plebis[*](plebis dv. -bilis r.) primum [*](primus S cum Bentl. ad Hor. sat. II 3, 156.) frumentum populo in modios[*](modios v. medios D2d. -dio r.) assibus[*](passibus GF.) datavit[*](dotauit d. donauit Ev. a. S.). L[*](L. om. E v. a. Brot.). Minucius

[*](Varro I 1, 8. 10 (cfr. Col. I 1, 8).) Igitur[*](iugitur G. -iter F.) de cultura agri praecipere principale fuit etiam apud exteros, siquidem et reges fecere, Hiero, Philometor, Attalus, Archelaus, et duces, Xenophon et Poenus etiam Mago, cui quidem tantum honorem senatus noster habuit Carthagine capta, ut, cum regulis[*](regulus E.) Africae bibliothecas donaret, unius eius duodetriginta volumina

Apud Romanos multo serior vitium cultura esse coepit, primoque, ut necesse erat, arva tantum coluere[*](coluere F2dv. colere F1. colore r.), quorum a nobis nunc ratio tractabitur, non volgari modo, verum, ut adhuc fecimus, et vetustis et postea inventis omni cura perquisitis[*](per- quisitis D2v. -tio r.) causaque rerum et ratione simul eruta. dicemus[*](dicemus v. dicimus ll.) et sidera siderumque ipsorum terrestria[*](207 sqq.) signa dabimus indubitata, quandoquidem qui[*](qui Ev. om. r.) adhuc diligentius ea tractavere, quibusvis potius quam agricolis scripsisse possunt videri. ac primum omnium oraculis maiore ex[*](ex dv. a E. e rD. del.D2.) parte agemus, quae non in alio vitae genere plura certiorave sunt. cur enim non videantur oracula, a certissimo deo[*](deo P. die ll. v. cfr. XXVI 11. Col. I 4, 4.) maximeque veridico, usu, profecta?

[*](Cato praef. 4. 1, 1. 3. (Col. I 3, 3).) Principium autem a Catone sumemus: Fortissimi viri et milites strenuissimi ex agricolis gignuntur minimeque male cogitantes.—Praedium ne cupide emas. in re rustica operae[*](opere E. operari dT. operi v. a. G.) ne parcas, in agro emendo minime. quod male emptum est, semper paenitet. agrum paraturos ante omnia intueri oportet aquam[*](aquarum F2v. a. H. an aquarium? cfr. Cato.), viam[*](uiam S. uiam aut D2. uim aut rv. uim et Verc. uiam et H.),

[*](Cato 1, 3. 4. 6. 7. Varro I 7, 9. 10. Cato 1, 6. (Col. II 2, 6). Varro I 7, 10. Col. II 16, 2. Cic. de off. II 25, 89. Col. VI praef. 4.)Cato inter prima spectari iubet, ut solum sua virtute valeat[*](ualeat D2dv. aleat D1FE.om.G.) qua dictum est positione, ut operariorum copia[*](17,36) prope sit oppidumque validum, ut navigiorum evectus vel itinerum, ut bene[*](ut bene D2dv. ui bene D1GF. tum bene E.) aedificatus et cultus. in quo falli plerosque video; segnitiem[*](segnitiem Gv. -iam d. -tio r.) enim prioris domini pro emptore esse arbitrantur[*](arbitrantur v. -atur ll.). nihil est damnosius[*](damnosius D2v. damno (dampno d) eius r.) deserto[*](deserto v. -tius d. -tus r.) agro[*](ager E. agrum F2.). itaque Cato, de bono domino melius emi, nec temere contemnendam alienam disciplinam, agroque[*](agrorum qui d.) ut homini, quamvis quaestuosus sit, si tamen et sumptuosus, non multum superesse. ille in agro quaestuosissimam iudicat vitem, non frustra, quoniam ante omnia de inpensae[*](inpensa E.) ratione cavit[*](cauet U 339.); proxime hortos irriguos[*](irri- guos F2v. cfr. Cato. riguos rG.), nec id falso, si sub oppido sint; et prata antiqui parata dixere, idemque Cato interrogatus , quis[*](an qui?) esset certissimus quaestus, respondit: si bene pascas; qui[*](quis v. a. J.) proximus: si sat[*](si sat S. sit. at ll. v. si arat B. (si mediocriter pascat C e Col.)) bene.[*](Cato 2, 7.) summa omnium

[*](Cato 3, 1. Col. I 4, 8. Varro I 11, 1. Col. I 4, 6) <1> Modus hic probatur, ut neque fundus villam quaerat neque villa fundum, non, ut fecere[*](fecere ego. (-re id coni. S). fecerit ll. -rint v. -runt Bas.) iuxta diversis[*](diuersis in ego. -sum DFdEv. om.G. -sis Bas.)in eadem aetate exemplis L. Lucullus et[*](et Q. G. et que DG. atque d. et quae F. equę E.Q. v.) Q. Scaevola, cum villa[*](uilla v.a. S.) Scaevolae fructus non caperet[*](caperet Turnebus. caret ll. careret v.a.S.), villam Luculli ager, quo in genere censoria castigatio erat minus arare quam verrere[*](uertere P.). nec hoc sine arte quadam est. novissimus villam in Misenensi[*](Misenensi C. misin- ll. v.) posuit C. Marius VII cos., sed peritia castra metandi[*](metanti E. -ntis S.) sic, ut conparatos[*](comparatos ei G. -tus et (ei v.) ll. v.) ei ceteros[*](ceteros dG. -rus DGF. -ri E. in caeteris v.) etiam Sulla Felix caecos[*](caccos E.) fuisse diceret[*](diceret G. -re ll. v.).[*](Col. I 5, 6. 4. Varro I 12, 2. 1. Homerus ε 469. Col. I 5, 5. Varro I 12, 1.) <2> convenit neque iuxta paludes ponendam esse neque adverso amne, quamquam Homerus omnino e[*](e v. om. ll.) flumine semper antelucanas auras insalubres verissime tradidit. spectare in aestuosis[*](aestiuosis f.) locis septentriones debet, meridiem in frigidis, in temperatis[*](in temperatis F2v. temp- r.) exortum aequinoctialem.

[*](Col. II 2, 20. 14.)Agri ipsius bonitas quibus argumentis iudicanda sit, quamquam de terrae genere optimo disserentes abunde dixisse possumus videri, etiamnum tamen traditas notas[*](17,25 sqq.) subsignabimus Catonis[*](Catonis ll. v. Columellae P. Magonis Klotz.) maxime verbis: ebulum vel prunus silvestris vel rubus, bulbus minutus, trifolium , herba pratensis, quercus, silvestris pirus malusque[*](malus- que Ev. malus r.) frumentarii soli notae[*](frumentari soli notae E. frumentis habilis linoque F2.), item nigra terra et[*](terreat et E. terra, at et S.) cinerei coloris. omnis creta coquet, nisi permacra , sabulumque[*](sabulum- que F2fdH. -lum rv.), nisi id etiam pertenue est, et multo campestribus magis quam clivosis respondent eadem.

[*](Col. I 3, 8. Verg. Georg. II 412. Mago ap. Col. I 1, 18.)<3> Modum agri in primis servandum antiqui putavere , quippe ita censebant, satius esse minus serere et melius arare; qua in sententia et Vergilium fuisse video. verumque confitentibus latifundia[*](latifundia Dv. -diam GF1d. -di iam F2. -dium E.) perdidere Italiam, iam vero[*](dist. U chrest. 227.) et provincias—sex domini semissem africae possidebant , cum interfecit eos Nero princeps—, non fraudando [*](frau- dandus F2. fraudabo v.a.G.) magnitudine hac quoque sua Cn. Pompeio[*](pompeius F2. -ium v.a.G.), qui numquam agrum mercatus est conterminum. agro empto domum vendendam inclementer atque non ex utilitate publici status Mago censuit[*](mago statuit dT.), hoc exordio praecepta pandere ingressus, ut tamen appareat adsiduitatem desideratam ab eo.

[*](Cato 5. ib. § 3. Col. I 8, 10. 13. XI 1, 27.) <4> Dehinc peritia vilicorum in cura habenda est, multaque de his Cato praecepit. nobis satis sit dixisse, quam proximum domino corde[*](corde DGF1Ev. -da d. -di F2C.) esse debere et tamen sibimet ipsi[*](semetipsi E.) non videri. coli rura ab[*](ab F2fdH. om. rv.) ergastulis pessumum

[*](val. Max. IV 4, 6.) <1> Quonam[*](quonam dEv. qm??? r.) igitur modo utilissime colentur[*](coluntur dEv. a. G.) agri? ex oraculo scilicet: malis bonis. Sed defendi[*](de- fendi Ev. -endendi r.) aequum est abavos[*](abauis E.), qui praeceptis suis prospexere vitae. namque cum dicerent malis, intellegere voluere vilissimos, summumque [*](summumque D2D. -mum rv. -ma p.) providentiae illorum fuit, ut quam minimum esset[*](esset dv. esse r.) inpendii[*](inpedi DGF.). praecipiebant enim ista, qui triumphales denas argenti libras in supellectile crimini dabant, qui mortuo vilico relinquere victorias et reverti in rura sua postulabant, quorum heredia[*](heredia dTBrot. herendia r. praedia v.) colenda suscipiebat res p.,

[*](cato 4.-5, 2. 7. Col. I 8, 14. XI 1, 28. 30.—cato 5, 6.) <3> Reliqua praecepta reddentur suis locis, quae propria

[*](Col. II 6, 1. Th. H. VIII 1, 1.) Et quoniam praeparatus est ager, nunc indiCabitur natura frugum. Sunt autem duo prima earum genera: frumenta, ut triticum, hordeum[*](triticum, far, hordeum v. a. D.), et legumina, ut faba, cicer. differentia notior, quam ut indicari deceat.

[*](th. H. VIII 1, 2. 4.) <1> Frumenti ipsius totidem genera per tempora satu divisa: hiberna, quae circa vergiliarum occasum sata terra per hiemem nutriuntur, ut triticum, hordeum; aestiva, quae aestate ante vergiliarum exortum seruntur, ut milium, panicun, sesama[*](sesama D2C. (sis- v.) sesima GES. sisima r.), horminum[*](horminum v. orm- D2. Torm- F2. Urm- r.), irio[*](irlio E. milio D2.), Italiae dumtaxat ritu. alioquin in graecia et in Asia omnia a[*](a DTS. om. rv.) vergiliarum occasu seruntur, quaedam autem utroque tempore in Italia, ex his quaedam et tertio veris.[*](Verg. Georg. I 215. Th. H. VIII 1, 3. Col. I 10, 31.) aliqui verna milium, panicum , lentem, cicer, alicam appellant, sementiva[*](sementiua F2dTG. (-tica v.) -tiuam r.) autem triticum, hordeum, fabam, rapam[*](rapam ll. D. napum, rapam v.). et in tritici genere pars aliqua pabuli est quadripedum causa sati, ut farrago, et in leguminibus, ut vicia[*](uitia Ev. a. C.); ad[*](ac F2. at v. a. D.) communem[*](communem D2D. -ne rG.) quadripedum hominumque usum[*](usum D2D. usui rv.) lupinum.

[*](th. H. VIII 2, 3. 1, 5. (Varro I 45, 1). 2, 1.) <2> Legumina omnia singulas habent radices praeter fabam, easque surculosas, quia non in multa[*](an multas?) dividuntur,

[*](Th. H. VIII 2, 4. 3, 2.) <3> Frumenta hieme[*](hieme Fdv. -mi r.) in herba sunt, verno tempore fastigantur[*](fastigantur dTv. fa//tig- E. fatig- D1GF1. Fastigiantur D2Par. spicantur F2f.) in stipulam quae sunt hiberni generis, at milium et[*](et om.d.) panicum in culmum[*](culmen Ev. A. Bas.) geniculatum et concavum, sesama[*](sesama D2C. sis- F2v. sesima dS. sisemina r.) vero in ferulaceum.[*](ib. 3, 4. I 11, 2.) omnium satorum[*](satorum D2in ras.dv. saturorum GF1E. satiuorum F2fTD.) fructus aut spicis continetur, ut tritici[*](aut tritici E.), hordei, muniturque vallo aristarum contra aves et parvas quadripedes[*](contra aues et paruas quadripedes D2S. ob F2. om. rv.), aut includitur Siliquis, ut leguminum, aut vasculis, ut sesamae[*](sesamae D2F2C. sesimae dES. sesemae r.) ac papaveris . milium et panicum tantum pro indiviso et parvis avibus expositum est; indefensum[*](indefensū ego. -sa ll. v.) quippe membranis continetur [*](continentur F2v.).

Panicum a paniculis dictum, cacumine languide nutante , paulatim extenuato culmo paene in surculum, praedensis acervatur granis, cum longissima, pedali phoba[*](phoba Turneb. coll. Theophr. obfa D1GF1dTE. offa D2F2Salm. loba B. obba G.). milio[*](milio D2S. mili F1. Miliae r. milii G.) comae granum complexae fimbriato[*](fibriato E.) capillo curvantur. sunt et panico genera mammosa[*](mammoso E1v. a. H.),[*](Col. II 9, 19.) e pano parvis racemata panculis, et cacumine gemino; quin et colore distinguntur[*](distinguitur dfv. a. G.) candido, nigro, rufo, etiam purpureo. panis multifariam[*](multifariam DS. -riae F2. -rie dv. -ria r.) et

[*](Th. H. VIII 2, 4. 5 (cfr. Col. II 11, 10). Varro 32, 1.) <4> Frumenta quaedam in tertio genu spicam incipiunt concipere, quaedam in quarto, sed etiamnum occultam. genicula autem sunt tritico quaterna, farri[*](farri F2v. -ris r.) sena, hordeo octona. Sed non ante supra dictum geniculorum numerum conceptus est spicae, qui ut spem sui fecit, iiii aut V tardissime[*](an cum tardissime?) diebus florere incipiunt totidemque aut paulo pluribus deflorescunt, hordea vero[*](uero om.dt.), cum tardissime, diebus[*](diebus D2D. om. rv) VII. Varro quater novenis[*](quinquies nouenis p e varr.) diebus fruges absolvi tradit et mense nono meti.

[*](Th. VIII 3, 2. 2, 3.) <5> Fabae in folia exeunt ac deinde caulem[*](caulem Ev. -les Ffd. -lis r. An caulem cavum? Cfr. Theophr.) emittunt nullis distinctum[*](distinctus f1. -ctas F2.) internodiis. Reliqua legumina surculosa sunt. Ex his ramosa cicer, ervum[*](erbum DGF.), lens. Quorundam caules sparguntur in terram, si non habeant adminiculum; at[*](at ego coll. Theophr. ut ll. V.) pisa scandunt, si habuere, aut[*](pisa scandunt si habuere aut ego. piscandum (-unt d) nisi habuere aut DGF1dE. pisarum Et F2d. pisa scandunt aut nisi habuere u 343. pisorum quod si non habuere v.) deteriora fiunt. Leguminum unicaulis faba sola, unus et lupino, sed[*](lupino sed D2d. -inos et D1GF1. -inis Et (sed S) EdTs. -inis v.)...., ceteris[*](lac. Ego indicavi. Deest non rectus.)

<6> frumenta cum defloruere, crassescunt maturanturque , cum plurimum, diebus XL, item faba[*](faba XL F2.), paucissimis cicer. Id enim a sementi diebus XL perficitur. Milium et panicum et sesama[*](sesama c. sisama f2v. sesima gds. sesina E2. semina r.) et omnia aestiva xl diebus maturantur a flore, magna terrae caelique differentia. in aegypto enim hordeum sexto a satu mense, frumenta septumo metuntur, in hellade VII[*](VII FfS. om. rv.) hordeum, in peloponneso octavo, et frumenta etiamnum tardius. grana in stipula crinito textu spicantur. In faba leguminibusque

[*](Th. H. VIII 4, 1.) <7> Tunicae frumento plures. hordeum maxime nudum et arinca[*](aruncas et E.), set praecipue avena. calamus altior frumento quam hordeo, arista mordacior hordeo. in area exteruntur triticum et siligo[*](silico E.) et hordeum. Sic et seruntur pura, qualiter moluntur[*](moliuntur DEC. mori- F.), quia tosta[*](torta E2. tota E1.) non sunt. e diverso far, milium, panicum purgari[*](purgari om.d.) nisi tosta non possunt. Itaque haec cum suis folliculis seruntur[*](seruntur D2v. serantur rs.) cruda. et far in vaginulis suis servant ad satus[*](ad satus GF2dv. assuetus D2(?). at satus r.) atque non torrent.

Levissimum ex his hordeum raro excedit XV libras et faba XXII. Ponderosius far magisque etiamnum triticum . far in aegypto[*](farina in aegypto F2D.) ex olyra conficitur. tertium genus spicae hoc ibi est. Galliae quoque suum genus farris dedere , quod illic bracem[*](bracum f. brance v. a. H.) vocant, apud nos scandalam[*](scandalum d. sandalam EH. -lum C. scandulam Ge- orges ex edicto dioclet. ed. Momms. 1 nr. 8. Isidor. 17, 3. 11.), nitidissimi grani. Est et[*](est et F2fD. est dTS. et rv.) alia differentia, quod fere quaternis libris plus reddit panis quam far aliud. Populum romanum farre tantum e frumento CCC annis usum verrius [*](uerius D1G. uarrius E. uarro dTP.) tradit.

[*](cfr. Ib. 4, 5. 3. 4.) <1> Tritici genera plura, quae fecere gentes. Italico nullum equidem comparaverim candore ac pondere, quo maxime decernitur. montanis modo comparetur ltaliae agris externum, in quo principatum tenuit Boeotia, dein Sicilia, mox Africa. tertium pondus erat Thracio, Syrio[*](Assyrio U 344 e Theophr.), deinde et aegyptio, athletarum [cum[*](uncos ego posui. tum U 344. an olim vel quidem?)] decreto, quorum capacitas iumentis similis quem diximus ordinem fecerat. Graecia et Ponticum laudavit, quod in italiam non pervenit

<2> Nunc ex his generibus, quae Romam[*](Romam v. roma DG. romae FdEBrot.) invehuntur, levissimum est Gallicum atque Chersonneso advectum[*](aduentum D1GF1. adpensus F2.), quippe non excedunt[*](exce- dit F2dT.) modii[*](modii D2dTD. -dius F2. -dium E. in modium v. mod G. modo r.) vicenas libras, si quis[*](si quis D2v. silique F1. siliqui r.) granum ipsum ponderet. Sardum adicit[*](sar- dum adiecit (-cis d)dT. sardinia dicit E.) selibram[*](selibram F2D. -ras rG.), Alexandrinum et trientem[*](trientem F2D. -tes rv.)—hoc et Siculi pondus—, Baeticum[*](Baeticum U 346. boet- DGFE. boeot- dv.) totam libram addit, Africum et dodrantem[*](dodrantem F2D. -tes rv.). in transpadana Italia scio vicenas quinas libras farris modios pendere, circa Clusium et senas. lex certa[*](certe dEH.) naturae[*](natura DGF1.), ut in quocumque genere pani[*](pane dEv. a. C.) militari[*](miliari D coll. §§ 55. 102. 73. 74. sed cfr. Vopisc. Aurel. 9, 6. panis nauticus ap. Plin. XXII 138. praeterea dicendum esset miliario vel miliaceo: cfr. herba miliaria XXII 161. Varro r. r. III 5, 2.) tertia portio ad grani pondus

[*](Th. H. IV 4, 9.) primum ex omnibus frumentis seritur hordeum. dabimus et dies serendo cuique generi natura[*](matura E.) singulorum[*](201 sqq.) exposita. hordeum Indis[*](indi E.) sativum et silvestre[*](silurē E.), ex[*](ex Gdv. in r.) quo panis apud eos praecipuus et alica[*](et alica H coll. Theophr. et XXII 136. italica DGF1dEG. itali F2. -lici fv.). maxume quidem[*](quidem v. quidam ll. S.) oryza gaudent, ex qua tisanam conficiunt, quam reliqui mortales ex hordeo. oryzae folia carnosa, porro similia, sed latiora , altitudo cubitalis, flos purpureus, radix gemmeae[*](gemmeae Ddv. geminae fED. -ne GF.) rotunditatis.

[*](Pl. iun. p. 8, 15–20.) Antiquissimum in cibis hordeum, sicut Atheniensium ritu[*](ante mensium ritum E.) Menandro auctore apparet et gladiatorum cognomine , qui hordearii[*](hordiarii E.) vocabantur. polentam quoque Graeci non aliunde praeferunt. pluribus fit haec modis. Graeci perfusum aqua hordeum siccant nocte una ac postero die frigunt, dein molis frangunt. sunt qui vehementius tostum rursus exigua aqua adspergant et siccent[*](et siccent F2fH. siccent r. siccentque v.), priusquam molant . alii vero virentibus spicis decussum hordeum recens purgant madidumque in pila tundunt atque in corbibus eluunt ac siccatum[*](siccatum D2F2in ras.dv. -arum r.) sole rursus tundunt et purgatum molunt . quocumque autem genere praeparato vicenis hordei

Panem ex hordeo antiquis usitatum vita damnavit, quadripedumque [*](quadrupedum quis D2. -dum quorum F2.) fere cibus[*](fere cibus D2dTfH. refe cibus D1F1G. cibus F2. refectibus E. tradidit refectibus v.) est, cum tisanae inde usus validissimus saluberrimusque tanto opere probetur.[*](cfr. Geop. III 9.) unum laudibus eius volumen dicavit Hippocrates e clarissimis medicinae scientia[*](scientiae E1v. a. G.). tisanae bonitas praecipua Uticensi. in Aegypto vero est quae fiat ex hordeo, cui sunt bini anguli . in Baetica et Africa genus, ex quo fiat, hordei glabrum appellat Turranius. idem olyran et oryzan[*](oryzan Verc. orygan DFE2. origan (am d) r.) eandem[*](ean- dem dEv. eadem r.) esse existimat[*](existimant E1.). tisanae conficiendae volgata ratio est.

[*](Diosc. II 123. Cato 87.) Simili modo e[*](e S. et ll. ex v.) tritici semine tragum[*](tragum D2v. -grum d. trangum r.) fit, in Campania dumtaxat et Aegypto, amylum vero ex omni tritico ac siligine[*](sigiline E.), sed optimum[*](et optimum ES.) e[*](e F2G. ex dv. et r.) trimestri. inventio eius Chio[*](dist. ego.) insulae debetur; et hodie laudatissimum inde. est[*](inde est D2dEv. idem F2. id est r.) appellatum ab eo quod sine mola fiat. proximum trimestri quod[*](quod de dT. quodam G.) e minime ponderoso tritico. madescit dulci aqua in[*](aqua in D2F2dv. aquam r. aqua C.) ligneis vasis, ita ut integatur[*](intinguatur F2.) quinquies in die mutata; melius, si et noctu[*](noctu F2G. in noctu r.), ita ut misceatur pariter. emollitum priusquam acescat, linteo aut sportis saccatum[*](saccatum dH. sicc- rv.) tegulae infunditur inlitae fermento, atque ita in sole densatur. post Chium maxime laudatur Creticum, mox Aegyptium—probatur

[*](Th. H. VIII 4, 2.) Hordei farina et ad medendum utuntur, mirumque in usu iumentorum ignibus durato ac postea molito offisque humana manu demissis in alvum maiores vires[*](in aluum maiores uires (esse uires F2S. eis uires J) F2v. maiores esse in aluum uires r.) torosque corporis fieri. spicae quaedam binos ordines habent, quaedam plures usque ad senos. grano ipsi aliquo t[*](aliquot v. -quod DGF1D. -quid dE. -quae F2.) differentiae: longius leviusque aut brevius ac[*](ac ego. aut ll. v. et U 349.) rotundius , candidius nigriusve[*](nigriusue D. -iusque uel DS. -ius uel rv.), cui purpura est opimo[*](opimo ego e Theophr. (cfr XXII 92). opti-D2D. ulti-rv.) ad polentam. contra tempestates candido maxima infirmitas. hordeum frugum omnium mollissimum est.[*](Col. II 9, 3 (14). Th. H. VIII 4, 1 extr.) seri non volt[*](uolt S. uult dTG. uolet DGF1E. ualet F2v.) nisi in sicca et soluta terra ac nisi laeta. palea ex optimis , stramento vero nullum conparatur. hordeum ex omni frumento minime calamitosum, quia[*](quia F2dEv. qui r.) ante tollitur quam triticum occupet rubigo—itaque sapientes agricolae triticum [*](dist. ego.) cibariis tantum serunt, hordeum sacculo seri dicunt—, propterea[*](prop- terea quod S.) celerrime redit, fertilissimumque[*](fertilissimumque dv. -mum quae F1. -mum- que est F2D. -mum S. -miquae (-que D2E)r.) quod in[*](in del.F2.) Hispaniae [*](hispania E.) Carthagine Aprili mense collectum est. hoc seritur eodem mense in Celtiberia, eodemque anno bis[*](anno bis Ddv. a nobis r. a del.F2f2.) nascitur. rapitur omne a prima statim maturitate festinantius quam cetera. fragili enim stipula et tenuissima palea granum continetur. meliorem etiam polentam fieri tradunt, si non excocta maturitate tollatur.

Frumenti genera non eadem ubique nec, ubi eadem sunt, isdem nominibus. volgatissima ex his[*](ex his atque D2D. om. rv.) atque

[*](Col. II 9, 13.) <1> Tritici semine avidius nullum est nec quod plus[*](dist. D.) alimenti trahat. siliginem proprie dixerim tritici delicias candore sive virtute sive pondere[*](candore siue uirtute siue pondere ego. candore uirtute pondere D2D. candor (-ore F1) est et sine uirtute sine, (et sine v) pondere rv. (an candore, etsi uincitur pondere?)). conveniens umidis

e siligine lautissimus[*](lautissimus D2dv. lat- r.) panis pistrinarumque opera laudatissima . praecellit[*](prae- cellit dEv. -llet r.) in Italia, si Campana Pisis natae misceatur. rufior illa, at Pisana candidior ponderosiorque cretacea. iustum est e grano Campanae[*](Campanae v. -aniae ll.), quam vocant castratam, e modio redire sextarios IV siliginis vel e gregali sine castratura sextarios V, praeterea floris semodium et cibarii, quod secundarium vocant, sextarios IV, furfuris sextarios totidem, e Pisana autem siliginis sextarios V, cetera paria sunt. Clusina Arretinaque etiamnum sextarios siliginis adiciunt[*](adiciunt coni. H. adsiunt E. adsciunt r Brot. assumunt v.), in reliquis pares. si vero pollinem[*](pollionem E.) facere libeat, XVI pondo panis[*](panes E.) redeunt et cibarii III[*](III ego. tres F2D. tria rv. (scribendum erat terna).) furfurumque semodius. molae discrimine hoc constat. nam quae[*](namque d1E. si add.d2.) sicca moluntur, plus farinae reddunt, quae salsa aqua sparsa, candidiorem medullam, verum plus retinent in furfure. farinam a farre dictam nomine ipso apparet. siligineae farinae modius[*](modius PF2dv. -ios r.) Gallicae XX[*](xx PD. XXII rv.) libras panis reddit, Italicae duabus tribusve amplius in artopticio pane. nam furnaceis binas adiciunt libras in quocumque genere.

<2> Similago[*](dist. D.) e tritico fit, laudatissima ex Africo[*](laudatissimo ex africa PD.). iustum est e modiis redire semodios et pollinis sextarios V—ita[*](ita PF2D. ita ut r. ita autem (enim v)G.) appellant in tritico quod florem in siligine; hoc aerariae[*](aerariae dv. era- P. haera- DF. ara- E. heccrarie G.) officinae chartariaeque utuntur—, praeterea secundarii sextarios IV furfurumque tantundem, panis vero e modio similaginis p. XXII[*](p. XXII U 351. // XXII P. CXXII r v. a. D.), e floris modio p. XVI[*](p. XVI PD. CXVII rv.). pretium huic annona media in modios farinae XL asses,

[*](extr.: cfr. Th. C. 14, 1.—Homerus E 195. Herodot. II 36. (Diosc. II 113).)<3> Siligo numquam maturescit pariter, nec ulla segetum minus dilationem patitur propter teneritatem, iis quae maturuere[*](mature E.) protinus granum dimittentibus. sed minus quam cetera frumenta in stipula periclitatur, quoniam semper rectam habet spicam nec rorem continet, qui robiginem faciat[*](facit P.). <4> Ex arinca[*](arinca C. ari///// P. africa rv.) dulcissimus panis. ipsa spissior quam far, et maior spica, eadem et ponderosior. raro modius [*](modius dv. -ios r.) grani non XVI libras implet. exteritur in Graecia difficulter, ob id iumentis dari ab Homero dicta[*](umero dictam E.). haec enim est quam olyram vocat. eadem in Aegypto facilis fertilisque.

[*](Th. H. II 4, 1.)Far sine arista est, item siligo, excepta quae Laconica appellatur. adiciuntur his genera[*](an genere?) bromos et tragos[*](bromos et tragos D cum Salm. exerc. p. 154aE. bro.....trago P. bromos siligo excepta (exceptitia v) et tragos rH. cfr. v. 17.), externa omnia, ab oriente invectae[*](in- uecta v. a. D.) oryzae[*](oryzae Pv. -za r.) similia. tiphe[*](tiphe dEv. etii////e P. thipe r.) et ipsa[*](ipsa Pv. pisa r.) eiusdem est generis, ex qua fit in nostro[*](nostra///urbe d.) orbe oryza. apud Graecos est et zea[*](zea B. ixia ll.), traduntque eam ac[*](ac v. om. ll. an et?) tiphen, cum sint

[*]((cfr. XVII 41).) Tritico nihil est fertilius—hoc ei natura tribuit ,[*](dist. ego.) quoniam eo maxime alebat[*](alat v. a. H.) hominem —, utpote[*](utpote PD2F2dv. pote E.om. r.) cum e modio, si sit aptum solum, quale in Byzacio Africae campo, centeni quinquageni modii reddantur. misit ex eo loco divo Augusto procurator[*](procuratore P.) eius ex uno grano, vix credibile dictu, cccc paucis minus[*](paucis minus PD2dv.del.F2. pau- cissimis r.) germina, exstantque de ea re epistulae. misit et Neroni simililer CCCLX[*](CCLX P.) stipulas ex uno grano. cum centesimo quidem et Leontini Siciliae campi fundunt aliique et. tota Baetica[*](Baetica C. bet- PD2v. boet- E. biet- r.) et in primis Aegyptus. fertilissima tritici genera ramosum ac[*](ac ego. aut ll. v. et S.) quod centigranium vocant. inventus est iam et scapus unus[*](unus om.P.) centum fabis onustus.

[*]((cfr. XV 28). Diosc. II 121. Th. H. VIII 5, 1. C. IV 15, 1. H. VIII 7, 3. C. VI 12, 12.) Aestiva frumenta diximus sesamam[*](sesamam dC. ses//mam P. sisimam E. sisisimam D1. sissimam r.), milium,[*](49) panicum. sesama[*](sesama dC. sesima PDS. sisima r.) ab Indis venit. ex ea et oleum faciunt; colos eius candidus. huic simile est in Asia Graeciaque erysimum, idemque erat, nisi pinguius[*](pinguius Pv. -guis r.) esset, quod apud nos vocant irionem[*](irionem Pv. trio- D2. -onum E. irionum r.), medicaminibus adnumerandum potius quam frugibus. eiusdem naturae et[*](est et F2.)horminum[*](horminum v. orm- ll. D. cfr. index libri et XIX 151. XXII 159.) Graecis dictum , sed cumino simile; seritur cum sesama[*](sesama PC. sisima F2. sesima rS.). hac[*](hac F2Brot. hec G. haec r. hoc v.) et irione nullum animal vescitur virentibus.

Pistura non omnium facilis, quippe Etruria spicam farris tosti pisente pilo praeferrato[*](praeferrata E.) fistula serrata et stella intus denticulata, ut[*](ut DGdfv. u/// P. aut r.), si[*](nisi v. a. J.) intenti[*](intenti v. ini//////// P. interiti r. intentius J.) pisant, concidantur

[*](Col. II 9, 14. Verg. Georg. II 463.) Milio Campania praecipue gaudet pultemque candidam ex eo facit. fit et panis praedulcis[*](praedulcis D2F2dv. -ci D1F1. predulci r.). Sarmatarum quoque gentes hac maxime pulte aluntur et cruda etiam farina, equino lacte vel sanguine e[*](e v. om. ll.) cruris venis[*](cruris uenis del.F2.) admixto

[*](Th. H. VIII 7, 3.) Panico et Galliae quidem[*](quidem dH. -dam r. quaedam v.), praecipue Aquitania utitur, sed et circumpadana Italia addita faba, sine qua[*](sine aqua D. del.F2. sine qua nihil conficiant v. lacunam ego indicavi. an potius solida? cfr. § 117.).... Ponticae gentes nullum panico praeferunt cibum.—Cetera aestiva frumenta riguis magis etiam quam imbribus gaudent , milium et panicum aquis minime, cum[*](cum v. q???m d. quō E. quoniam r(?)D. at cfr. Theophr.φυλλοβολοῦσιν.an quoniam folia exuunt?) in folia exeunt . vetant ea inter vites arboresve frugiferas seri, terram emaciari[*](emaciari S cum H coll. Col. II 10,1. emactari DGF1f1E. emace- rari F2f2D. emacrari dv.) hoc satu existimantes.

[*](cfr. Didymus in Geop. II 33, 3. Pallad. XI 21.) Mili praecipuus ad fermenta usus e musto subacti in annuum tempus. simile fit e[*](e F2fS. et r. ex v.) tritici ipsius furfuribus minutis[*](mini- mis dT.) et optimis e musto albo triduo maceratis[*](maceratis P. -ato F2dT. maturato r. v.a.D.), subactis ac sole siccatis. inde pastillos in pane faciendo dilutos cum similagine[*](milagine D2F2dv. -geni E. -ligine D. -geni r.) seminis[*](seminus F2.) fervefaciunt atque ita farinae miscent, sic optimum panem fieri arbitrantes. Graeci in binos[*](binos F2v. binos et r.) semodios farinae satis esse bessem[*](bessem S. besē F2f. beses r. bes- ses v.) fermenti constituere . et haec quidem genera vindemiis tantum fiunt; quo libeat vero tempore ex aqua hordeoque bilibres offae ferventi foco vel fictili patina torrentur cinere et carbone, usque dum rubeant. postea operiuntur in vasis, donec acescant. hinc fermentum diluitur. cum fieret autem panis hordeacius[*](hordeaceus dv. a. S.), ervi[*](erui dTfH. eruiliae C. herui E. heruilae v. herbi r.) aut cicerculae farina[*](farina TfH. -nae FdEv. -ne r. -na ei G.) ipse[*](ipsae FEv. a. S.) fermentabatur; iustum erat II[*](II ego. duae ll. v. scribendum fuit binae. an binas libras?) librae in v[*](quinque ll.v (pro quinos).) semodios. nunc fermentum fit ex ipsa farina, quae subigitur priusquam addatur sal, ad

Panis ipsius varia genera persequi supervacuum videtur, alias ab[*](alia sub E. alias sub d.) opsoniis appellati[*](appellati C. -ari GdEv. apellari r.), ut ostrearii[*](ostre- arii v. uostrearii F2. -ari r.), alias a deliciis , ut artolagani, alias a festinatione, ut speustici[*](speustici G. (speusici v.) sceptrici F2. -ice r. an idem quiστρεπτίκιοςAthenaei IIIp. 113a, ut sit fastigatione pro festinatione substituendum?), nec non[*](non del.F2.) a coquendi ratione, ut furnacei vel artopticii[*](ar- topticii dB. cfr. Athen. III p. 113d. -icei rS.) aut in clibanis[*](inuectus F2Brot.) cocti, non pridem etiam e Parthis invecto quem aquaticum[*](aquaticam E.) vocant, quoniam aqua trahitur ad[*](ad D2F2dTD. a rv. del. G.) tenuem[*](tenue E. -ui v. a. G.) et spongiosam[*](spongiosam GF2dTD. -sum F1. -sa v. -geosam D. -sa ES.) inanitatem[*](inanitate GEv. a. D.), alii Parthicum. summa laus siliginis bonitate et cribri tenuitate constat. quidam ex ovis aut lacte subigunt, butyro vero gentes etiam pacatae, ad[*](at F2.) operis pistorii genera[*](genere F2.) transeunte cura.[*](cfr. Martial. XIII ep. 47.) durat sua Piceno in panis inventione gratia ex alicae materia. eum[*](eum G. cum DGF1dTv. cui F2.) novem diebus maceratum[*](maceratum S. -rato ll. -rata v. -rant G.) decumo ad speciem tractae subigunt[*](tracta subigunt D2G. tracta es ubi tune D1GF1E. tractae subigi tunc dT. tracto (-cta v) et subacto (-cta v)F2v.) uvae passae suco, postea in furnis ollis inditum[*](inclitum E.), quae rumpantur ibi, torrent. neque est ex eo cibus[*](clibus E.) nisi madefacto, quod fit lacte maxime mulso[*](maxime uel mulso F2D. sed cfr. X 52. XIX 64.).

[*](Plauti Aulul. II 9, 4.) Pistores Romae non fuere ad Persicum usque bellum annis ab urbe condita super DLXXX. ipsi panem faciebant Quirites, mulierumque id opus maxime[*](maxime om.Ev. a. D.) erat, sicut etiam nunc in plurimis gentium. artoptas iam[*](artoptas iam D. -ptasiam ll. -ptam B.) Plautus appellat in fabula, quam Aululariam[*](aululariam dv. auru- r.)inscripsit[*](inscripsit S cum Ursino. scripsit ll. v. cfr. XIV 92.), magna ob id concertatione[*](cum certatione fE.) eruditorum, an is[*](an is v. annis E. anni is D1GF. annui d. ennii D2.) versus poetae[*](poeta E.) sit illius, certumque fit Atei Capitonis sententia cocos tum[*](cocos tum H cum Turnebo adv. 28, 42. costum D1GFdT. tostum D2Ev.) panem lautioribus coquere solitos, pistoresque[*](piscatoresque E1.) tantum eos, qui far pisebant, nominatos. nec cocos vero habebant in servitiis, eosque ex macello conducebant. cribrorum[*](criborum GFE.) genera Galliae[*](galli e d G. galliae ex (e J) D2D.) saetis[*](saetis S. setis D2F2dv. sextis r.) equorum invenere, Hispaniae[*](hispaniae fEv. diis panie (-iae GD1GF. dii ispanię d. dii hispani e T. ispani e D2. Hispani e G. -niae e J. -nia e D.) lino excussoria et pollinaria[*](pollinaria v. apoll- DGd. opoll- r.), Aegyptus papyro[*](e pa- pyro v.) atque iunco.

<1> Sed inter prima dicatur et alicae ratio praestantissimae [*](praestantissime TE.) saluberrimaeque[*](saluberrimaeque quae v. -imam quae DF. -imamque GE. -ima quae d. -ima que T.), quae palma[*](palmam E.) frugum indubitata Italiae[*](italiae fS. -lia ll. -liam v.) contingit[*](contin- git FdEVerc. contigit DGfv.). fit sine dubio et in Aegypto, sed admodum spernenda, in Italia vero pluribus locis, sicut Veronensi Pisanoque agro, in Campania tamen laudatissima[*](laudatissimus Ev. a. G.). campus est subiacens montibus nimbosis, totus[*](totus GJ. totis rv.) quidem XL p.[*](XL p. D. XL. p. DG. XL pre F.dedEparurm constat. XL M passuum v.) planities[*](planities StrackJ. -itia est dT. -itiae DFE2. -icie Gv. -itie H. tinitiae E1.). terra eius, ut protinus soli natura dicatur , pulverea summa, inferior bibula et pumicis vice fistul osa[*](fistulosa H cfr. XVII 34. -las ll. -lans v.) quoque. montium culpa in bonum cedit. crebros

[*](Diosc. II 118 init.) <2> Alica fit e zea, quam semen appellavimus. tunditur[*](82) granum eius in pila lignea, ne[*](ne D2fH. ue D1GF. uel r. nam v.) lapidis duritia conterat,[*](82) mobili[*](mobili ut D2S. -ilius D1dT. nobilius r (add. ut) v.), ut notum est, pilo vinctorum poenali opera. primori inest pyxis ferrea. excussis inde[*](inde v. in ll.) tunicis iterum isdem armamentis nudata conciditur medulla. ita fiunt alicae tria genera: minimum ac secundarium, grandissimum vero aphaerema appellant. nondum habent candorem suum, quo praecellunt[*](procellunt E.), iam tamen Alexandrinae praeferuntur[*](proferuntur E.). postea, mirum dictu, admiscetur creta, quae transit in corpus coloremque et teneritatem adfert. invenitur haec inter Puteolos et Neapolim in colle[*](colle D2v. cole et G. colle et (eth d)r.) Leucogaeo[*](leucogaeo dH. -geo rv. cfr. XXXI 12.) appellato, extatque

[*](Geop. III 7. Diosc. II 118 extr.)<3> Alica adulterina fit maxime quidem e zea, quae in Africa degenerat. latiores eius spicae nigrioresque et brevi stipula. pisunt cum harena et sic quoque difficulter deterunt utriculos, fitque dimidia nudi mensura, posteaque gypsi pars quarta inspargitur atque, ut cohaesit, farinario cribro subcernunt. quae in eo remansit, excepticia appellatur et grandissima est. rursus, quae transit, artiore cernitur et secundaria vocatur, item[*](uocatur item D2dv. uocum ritem (ritę E)r.) cribraria, quae simili modo in tertio remansit cribro angustissimo et tantum harenas transmittente.[*](Geop. III 8. (Cato 86).) alia ratio ubique adulterandi ex tritico: candidissima et grandissima eligunt grana ac semicocta in ollis postea arefaciunt sole[*](solem D.) ad dimidium[*](ad dimidium ego. cfr.§ 115. XXIII 142. ad initium dv. ad initum D1GFE. admit- tunt D2D.) rursusque leviter adspersa molis frangunt. ex zea pulchrius quam e[*](e D2ES. ex dv. et r.) tritico fit tragum[*](tragum Turnebus D.cfr. Schneider ad Cat. 86. grana cum E. gracum r. granum v. graneum vel granaeum coni. H.), quamvis id alicae vitium sit. candorem autem ei[*](ei dv. et r.) pro creta lactis incocti mixtura confert.

Sequitur legunminlum natura, inter quae maxime [*](maximae E. -mus F2v.) honos fabae, quippe ex qua temptatus sit etiam panis . lomentum appellatur farina ex ea[*](ex ea ego. ea D1GF1dEv. del.D2. eius F2D.), adgravaturque pondus [*](dist. D.) illa et omni legumine, iam vero et pabulo[*](pabulo DdTv.cfr. §§ 142.143. -la F1E. -lum G. ad pabula F2. ad pabulum D.), in pane[*](in pane DGdTD. om. rv.)

Ex leguminibus autumno vereve[*](autumno uereue J. autumno uere DGFdT. autem nouę re E. autem nouembri v. (et uere coni.H.an uel uere?)) seruntur lens et in Graecia pisum. lens amat solum tenue magis quam pingue, caelum utique siccum. duo genera eius Aegypto, alterum rotundius nigriusque, alterum sua figura, unde vario usu tralatum est in lenticulas nomen. invenio apud auctores[*](auctorem DF1E.) aequanimitatem fieri vescentibus ea. pisum in apricis seri debet frigorum inpatientissimum. ideo in Italia et in austeriore caelo non nisi verno tempore terra facili, soluta[*](ac soluta v.a.S).

[*](Th. H. VIII 6, 5. Col. II 10, 20. Geop. II 36, 1.—Th. H. VIII 5, 1. Diosc. II 126. —Col. II 10, 19. Th. H. VIII 6, 5.) Ciceris natura est gigni cum salsilagine, ideo solum urit nec nisi madefactum pridie seri debet. differentiae plures, magnitudine, colore, figura, sapore. est

[*](Th. H. VIII 5, 2. 3. Diosc. II 175. Col. XI 2, 72. (Pallad. XI 1, 3).) Siliquae rotundae ciceri, ceteris leguminum Iongae et ad figuram seminis. latae, piso cylindratae[*](cilindratie Ev. -aceae C.). passiolorum [*](faseolorum v. phasio- S.) cum ipsis manduntur[*](mandunt FfE2S. manducent E1.) granis. serere eos qua velis terra licet ab idibus Octobr[*](octobr. ego. -bris ll. v. at plene scribendum erat octobribus: cfr. etiam XI 42. XV 19.XXI 111.). in kal. Novembris. legumina, cum maturescere coeperunt[*](coeperint F2Ev.a.H.), rapienda sunt, quoniam cito exiliunt latentque, cum decidere, sicut et lupinum.

quamquam[*](dist.S.) prius de rapis dixisse conveniat— in transcursu ea attigere nostri, paulo diligentius Graeci, et ipsi tamen inter hortensia—si iustus ordo fiat,[*](Col. II 10, 22.) a frumento protinus aut certe faba dicendis, quando alius[*](alius D2F2fdTD. ali D1GF1. alii Ev. aliis C.) usus praestantior ab iis[*](ab iis v. ahis (pro ab is) D1GF1. ab his dTEC. his D2F2fD.an rapis?) non est.

Ante omnia namque cunctis animalibus nascuntur, nec in novissimis satiant ruris[*](ruris del.F2.) alitum quoque genera, magisque si decoquantur aqua.[*](cfr. Cato 35.— Th. H. VII 2, 5. (Pl. XIX 122).) quadripedes et fronde eorum gaudent, et homini non minore[*](minore DdTEv. -ora G. -orē F. -or est fD. -or C.) rapiciorum[*](rapiciorum dTS. rapaciorum (-pati- G) DGF1Ev. raparum F2f.) suis horis gratia quam cymarum, flavidorum quoque et in horreis enecatorum vel maiore[*](maiorē F. -or C.) quam virentium. ipsa vero durant et in sua terra servata et postea passa[*](passo Ev.a.C.) paene ad alium proventum

[*](Th. H. VIII 11, 4. C. IV 13, 3. Geop. II 39, 6. Apuleius in Geop. II 39, 3. 6. 8. Th. H. VIII 11, 3. —)

Lupino[*](lupino dv. -nos D1GF1. -nus E. -nis F2. -ni D2D.) usus proximus, cum sit et homini et quadripedum generi ungulas habenti communis. remedium eius, ne metentes fugiat exiliendo, ut ab imbre tollatur[*](lacunam cum S indicavi. excidit siderum vel solis (caeli S).). nec ullius quae[*](an quaequae?) seruntur[*](seruntur F2v. serantur DGdT. seratur r S.) natura ad sensum[*](ad sensum ego. adsensu (ass- v) ll. v. cfr. VII 20. 23. IX 111 et IX 42. II 108. 109. XVI 95.).... terraeque[*](terraeque (quae D2) DF1E. terraque dT. terrae rv. terrae quoque D cum U 355.) mirabilior est. primum omnium cotidie cum sole circumagitur horasque agricolis etiam nubilo demonstrat . ter praeterea floret[*](floret ter germinat D.). terram amat terraque[*](terraque dTv. terratque E. terra atque DGF1. atque terra F2. atqui terra D.) operiri non vult.[*](Cato 34, 2. Th. H. I 3, 6. III 2, 1. Col. II 11, 5. Th. H. I 7, 3. VIII 11, 8. Cato 37, 2. Varro I 23, 3. Col. II 14, 5. 15, 5. 6. 10, 1. XI 2, 44. Pallad. IX 2. Geop. II 39, 5.) et unum hoc seritur non arato. quaerit[*](quaerit G. querit D2. fuerit D1FE. si (ubi v) fuerit dTv.) maxime sabulosa et sicca atque etiam harenosa. coli utique non vult. tellurem adeo amat, ut, quamvis frutectoso[*](frutectoso dG. -ecto r.) solo coiectum[*](coiectum F1J. coni-F2dv. coiactum D. coactum ES.) inter folia vepresque, ad terram tamen radice perveniat. pinguescere hoc satu arva vineasque diximus;[*](17,54) itaque adeo non eget fimo, ut optimi vicem repraesentet,

[*](Col. II 13, 1.) Et vicia pinguescunt arva, nec ipsa agricolis operosa. uno sulco sata non saritur[*](saritur (sarri- v) S. seritur ll.), non stercoratur nec aliud quam deoccatur. sationis[*](sationis F2dv. rat- r.) eius tria tempora: circa occasum arcturi, ut Decembri mense pascat. tum optime seritur in semen. aeque namque fert depasta. secunda satio mense lanuario est, novissima Martio, tum ad frondem utilissima.[*](Col. II 10, 29. Pallad. II 6.) siccitatem ex omnibus, quae seruntur, maxime amat. non aspernatur etiam umbrosa[*](umbrosa D2dv. amb- r.). ex semine eius, si lecta matura est, palea ceteris praefertur. vitibus praeripit sucum, languescuntque, si in arbusto seratur.

[*](Col. II 10, 34. Pallad. III 7. Th. H. II 4, 2.) Nec ervi operosa cura est. hoc amplius quam vicia runcatur, et ipsum medicaminis vim optinens, quippe cum[*](cum ll. S. per eum v. per eruum B. quo U 356.) divom Augustum curatum epistulis[*](eo epistulis J.) ipsius memoria exstet[*](exstet S. existet ll. exstat v.). sufficiunt singulis boum iugis modi quini sati[*](sati del.F2D. at cfr. § 9 et Colum.). Martio mense satum noxium esse bobus[*](bubus Ev.a.D.) aiunt, item autumno gravedinosum[*](grauedinosum dv. grauid- r.), innoxium autem fieri primo vere satum[*](satum dv. persatum r.).

[*](Col. II 19, 33. Pallad. II 7.) Et silicia[*](silica T. sicilia FE.), hoc est fenum Graecum, scariphatione [*](scrarifatione d. scariphicatione (-rifi- v) F2v. a. D.) seritur, non altiore quattuor digitorum sulco, quantoque peius tractatur, tanto provenit melius. rarum dictu esse aliquid[*](quid FE.), cui prosit neglegentia. id autem, quod secale ac farrago appellatur[*](farrago appellatur dv. frago appellantur r.), occari tantum desiderat[*](desiderat dv. -rant r.).

Secale Taurini sub Alpibus asiam vocant, deterrimum [*](teterrimum T. ater- vet. Dal.) et tantum[*](et v. sed ll. S. sed requirat aptum pro tantum.) ad arcendam famem[*](famem utile v.a.H.), fecunda[*](fecunda FE.), sed gracili stipula, nigritia triste, pondere praecipuum. admiscetur huic far, ut mitiget amaritudinem eius, et tamen sic quoque ingratissimum ventri est. nascitur qualicumque solo cum centesimo grano, ipsumque pro laetamine est.

[*](Varro I 31, 5. Col. II 7, 2. 11, 31. Pallad. X 8, 1.) Farrago ex recrementis[*](recrimentis D1FED.) farris praedensa seritur, admixta aliquando et vicia. eadem in Africa fit ex hordeo. omnia haec pabularia, degeneransque[*](degeneransque D2dG. -rans qui r.) ex leguminibus quae vocatur cracca, in tantum columbis grata, ut pastas ea negent fugitivas illius loci fieri.

[*](Cato 27. 33, 3. 53. 54, 3. 4. Varro I 31, 4.) Apud antiquos erat pabuli genus, quod Cato ocinum vocat, quo[*](quod DFT.) sistebant[*](citabant P. ciebant Dal. e Varr.) alvom bubus. id erat e[*](e om.dT.) pabuli[*](pabulis Ev.a.S.)

[*](Isid. Orig. XVII 4, 9. Col. II 10, 25. (28). Pallad. V 1, 1. Diosc. II 176.) Medica[*](medis DFV. medicis r.) externa etiam Graeciae est, ut a Medis advecta per bella Persarum, quae Darius intulit, sed vel in[*](dist. ego.) primis dicenda tanta dos est[*](est ego. et ll. ei S. eius est G. eius ut v.), cum ex uno satu amplius quam tricenis annis[*](denis P e Colum. an scriptum fuerat quammdenis === III denis?) duret. similis est trifolio caule foliisque [*](foliis qui DF.), geniculata. quidquid in caule adsurgit, folia contrahuntur . unum de ea et cytiso volumen Amphilochus[*](amphilochus dv. -lochi est J. -locus D2. ampli locus r.) conposuit[*](conposuit P. confusum ll. J. fecit confusum (-sim Dal.) v.a.S.).[*](Col. II 10, 26. 27. 28. 25. 28. (§ 145: Pallad. III 6. § 146: cfr. Col. XI 2, 7).) solum, in quo seratur, elapidatum purgatumque subigitur autumno, mox aratum et occatum[*](occatum D2v. occultum r.) integitur[*](an inducitur? cfr. Column. II 17, 4.) crate[*](creta D.) iterum ac tertium, quinis diebus interpositis et fimo addito [*](addito D2dv. -ita r.). poscit autem siccum sucosumque[*](succosum v.a.G.) vel riguum. ita[*](ita dv. et a D1FE. et ita D2D.) praeparato seritur mense Maio, alias pruinis obnoxia. opus est densitate seminis omnia occupari internascentesque herbas excludi—id praestant in iugera[*](iugero D2dT.) modi[*](modia Ev.a.J. modico D2.) III[*](III ego coll. § 9 et Colum. ui ll. uicena v. -ni J. bini D cum Schneidero ad Varr. r. r. I 42.) —

in semen maturescere prohibenda est, quia pabulum utilius est usque ad trimatum. verno sariri debet liberarique ceteris herbis, ad trimatum marris ad solum radi. ita reliquae herbae intereunt sine ipsius damno propter altitudinem radicum. si evicerint herbae, remedium unicum in aratro, saepius vertendo, donec omnes aliae radices intereant.

dari non ad satietatem debet, ne deplere sanguinem necesse sit. et viridis utilior est. arescit surculose ac postremo in pulverem inutilem extenuatur. de cytiso, cui et ipsi principatus datur in pabulis, adfatim diximus inter frutices. et nunc frugum omnium natura peragenda est, cuius in parte de morbis quoque dicatur.

primum omnium frumenti vitium avena est, et hordeum in eam degenerat sic, ut ipsa frumenti sit instar, quippe cum germaniae populi serant eam neque alia pulte vivant. soli maxime caelique umore hoc evenit vitium. sequentem causam habet inbecillitas seminis, si diutius retentum est terra, priusquam erumpat.

eadem ratio et si cariosum fuit, cum sereretur. prima autem statim eruptione agnoscitur, ex quo apparet in radice

venti autem tribus temporibus nocent frumento et hordeo: in flore aut protinus cum defloruere vel maturescere incipientibus. tum enim exinaniunt grana, prioribus causis nasci prohibent. nocet et sol creber ex nube. nascuntur et vermiculi in radice, cum sementem imbribus secutis inclusit repentinus calor umorem.

gignuntur et in grano, cum spica e pluviis calore infervescit. est et cantharis dictus scarabaeus parvus, frumenta erodens. omnia ea animalia cum cibo deficiunt. oleum, pix, adips contraria seminibus, cavendumque ne contacta eis serantur. imber in herba utilis a partu, florentibus autem frumento et hordeo nocet, leguminibus innocuus praeterquam ciceri. maturescentia frumenta imbre laeduntur et hordeum magis.

nascitur et herba alba, panico similis, occupans arva, pecori quoque mortifera. nam lolium et tribulos et carduos lappasque non magis quam rubos inter frugum morbos potius quam inter ipsius terrae pestes numeraverim.

caeleste frugum vinearumque malum nullo minus noxium est robigo. frequentissima haec in roscido tractu convallibusque ac perflatum non habentibus; e diverso

[*](Th. H. VIII 8, 4. 3. 7. (C. IV 15, 5. Geop. II 43). Th. C. IV 12, 8. Plutarch. quaest. symp. VII 2, 3.) <3> Est herba, quae cicer enecat et ervum[*](eruum dv. herbum r.) circumligando se; vocatur orobanche[*](orobanche v. -bachae D2. -brachae F2. orebraehae F1. orobreche dE. -chae D1.). tritico simili modo aera[*](aera C. haera DF2d. hera F1. herba EVerc. era v.), hordeo festuca, quae vocatur aegilops, lenti herba securiclata [*](securidata d. -daca v.a.S.), quam Graeci a similitudine pelecinum[*](pelecinum dD. -non v. pelicenum r.) vocant; et hae[*](hae dTBrot. hac r. hae quidem v.) conplexu necant. circa Philippos ateramum nominant in pingui solo herbam, qua faba necatur, teramum, qua in[*](teramum qua in J. terramum qua in DF. terram umquam (nunq- d) in dE. teramnon (-mon S) qua in v.) macro, cum udam quidam ventus adflavit.[*](Geop. II 43. Galen. alim. fac. I 37. Th. H. VIII 10, 1. Col. X 324.) aerae[*](aerae dC. here r. erae v.) granum minimum[*](minime DF.) est in cortice aculeato. cum est in pane, celerrime vertigines[*](uertiginem d.) facit, aiuntque in Asia et Graecia balneatores , cum velint turbam pellere, carbonibus id semen inicere. nascitur et phalangion in ervo[*](eruo dv. heruo E. herbo r.), bestiola aranei generis[*](dist. ego. cfr. Colum. X 324.), si hiems aquosa sit. limaces nascuntur in vicia et aliquando e terra, cocleae minutae, mirum in modum erodentes eam. et morbi quidem fere hi sunt.

[*](Verg. Georg. I 80. Geop. II 18, 6. Verg. Georg. I 193. Th. C. III 24, 4. Col. II 10, 11. Geop. II 18, 12.) Remedia eorum, quaecumque pertinent ad herbas , in sarculo et, cum semen iactatur, cinere. quae vero in semine et circa radicem consistunt, praecedente cura caventur. vino ante semina perfusa minus aegrotare existimant . Vergilius nitro et amurca perfundi iubet fabam;

[*](Cato 6, 1. 34, 1. 2.) Igitur Catonis haec sententia est: in agro crasso et laeto frumentum seri, si vero nebulosus sit[*](sit F2v. est sit r est S.) idem, rapa,[*](rapa P e Cat. S. om. ll. v. cfr. Varro r. r. I 23, 7.) raphanos[*](raphanos F2P e Cat. S. -nus DF1d. -nnm Ev.), milium, panicum. in frigido, aquoso[*](et aquoso dfv.a.S. uel aqu- F2D.) prius serendum , postea in calido, in solo autem rubricoso[*](lubricoso dE.) vel pullo vel harenoso[*](aserenoso E.), si non sit aquosum, lupinum; in creta et rubrica et aquosiore agro adoreum; in sicco et non herboso

[*](Varro I 23, 2. (Geop. II 12, 1).—Geop. II 13, 1. (Varro I 9, 4). Th. C. III 21, 2. I. VIII 9, 1.) Subtilis et illa sententia: serenda[*](seranda DF.) ea in tenuiore terra, quae non multo indigent suco[*](suco DEv. suctu DF1. sumptu F2.), ut cytisus et cicere excepto legumina[*](cicere excepto legumina H cum Ursino ad Varr. r. r. I 23, 2. cicer exceptis leguminibus ll. v. an cicere excepto, e leguminibus?) quae velluntur e terra, non subsecantur[*](subsecuntur FE.)—unde et legumina appellata, quia ita leguntur—, in pingui autem quae cibi[*](cibi DF1dEv. curae F2.) sunt maioris, ut olus[*](olu D2.del.F2.), triticum, siligo, linum. sic ergo tenue solum hordeo dabitur—minus enim alimenti radix poscit—, laetior[*](laetior P. lenior ll. H. leuior v. cfr. Theophr. et Geop. et § 163. 97. 187. XVII 26 al. an plenior?) terra densiorque tritico.[*](Varro I 9, 4. Col. II 9, 3.) in loco umidiore[*](umidiore S e Varr. humili ll. v. -mido Ursin. D.) far adoreum potius quam triticum seretur, temperato et triticum et hordeum. colles robustius, sed minus reddunt triticum. far, siligo et cretosum et uliginosum solum[*](cretoso et uliginoso solo F2.) patiuntur[*](patiuntur D2D. sat- D1dE. sort- v. seruntur F2.).

Ex[*](ex D. et ll. G. est et in v.) frugibus ostentum semel, quod equidem invenerim [*](inuenerim F2v. -rit r.), accidit P. Aelio Cn. Cornelio cos., quo anno superatus est Hannibal. in arboribus enim tum nota produntur frumenta.

Et quoniam de frugum terraeque generibus abunde diximus, nunc de arandi ratione dicemus, ante omnia Aegypti facilitate conmemorata. Nilus ibi coloni vice fungens evagari incipit, ut diximus, a[*](a dEv.om.FHJ.) solstitio[*](solstitie F1.) ac[*](ac ego. aut F1dEv. del.F2P. a J. et vet. Dal. H. cfr. V 57 et XVII 130. 5,57) nova luna, primo[*](primo dTBrot. a primo F2E. oprimo F1. ac primo v.) lente, dein vehementius, quamdiu in leone sol est. mox pigrescit in virginem transgresso atque in libra residit[*](residit S coll. V 57. -det ll. v.).[*](Herodot. II 14 extr.) si XII cubita non excessit, fames certa est; nec minus si XVI exsuperavit[*](exsuperauit dG. -abit r.). tanto enim tardius decedit, quanto abundantius crevit, et sementem arcet[*](arget F1. arcere F2.). vulgo credebatur a[*](a dS. ac r. ab v.) decessu eius serere solitos[*](solitus E.), mox sues inpellere vestigiis semina deprimentes in[*](in dv. et r.) madido solo, et credo antiquitus factitatum,[*](Th. C. III 20, 9) nunc quoque non multo graviore [*](grauiore Fv. -ora dTEHack.) opera; sed tamen inarari certum est abiecta prius semina in limo degressi[*](digressi dv.a.Brot.) amnis. hoc fit[*](fit FTED. eft dv.) Novembri mense incipiente, postea pauci[*](pauci runcant FJ. pauci runcant pauci dE. pauci runcant quod v.) runcant—botanismon vocant—, reliqua pars non nisi cum falce arva visit paulo ante kal. Apriles. peragitur[*](peragitur F2v. peragitatur F1ES. agitatur d.) autem messis[*](messes E.an peraguntur messes?) mense[*](mense dTv. om. rG.) Maio, stipula numquam cubitali, quippe sabulum subest granumque limo tantum continetur.[*](Th. C. III 20, 5. Verg. Georg. I 63. Col. I praef. 22.) excellentius[*](excellentius dv. -ibus r.) Thebaidis regioni[*](regionis d.) frumentum , quoniam palustris Aegyptus. similis ratio, sed felicitas maior[*](maior et d.) Babyloniae[*](babyloniae ac dv.a.B. -loni ac G. cfr. VI 122.) Seleuciae, Euphrate atque Tigri restagnantibus, quoniam rigandi modus ibi manu temperatur . Syria quoque tenui sulco arat[*](arat dv. om. r.) , cum multifariam[*](multifaria E.) in Italia octoni boves ad singulos vomeres anhelent. in omni

[*]((v. Schneider. ad Col. II 4, 6 et Varr. I 29, 2).) Vomerum plura genera: culter vocatur inflexus[*](inflexus S. infelix ll. inferius Brot. ex ed. pr. locus nondum sanatus. an infixus prae dentali?) praedensam[*](praedensa E2.), priusquam[*](priusquam F2dv. prius r.) proscindatur, terram secans futurisque sulcis vestigia praescribens incisuris, quas resupinus in arando mordeat vomer. alterun genus est volgare rostrati[*](rostrati G. rostra uti dE. rostratum uti FvD. -rati uti S.) vectis. tertium in solo facili, nec[*](nec F1dEv. non F2D.) toto porrectum dentali, sed exigua cuspide in rostro. latior haec quarto generi et acutior in mucronem fastigata eodemque gladio[*](glandio FE.) scindens solum et acie laterum radices herbarum secans[*](secans v. se- cant ll.). non pridem inventum in Raetia[*](retia E.) Galliae duas[*](duas FEv. ut duas dH.) addere[*](addere tali ego. -erent alii (ali F1) ll. -erent tali H. addiderunt (tali add. G) v.) tali rotulas, quod genus vocant plaumorati[*](plaumorati ll. Brot. planarati v. plaustrarati coni. H. ploum Raeti Baist apud Wölfflin. (Archiv III 285).). cuspis effigiem palae habet[*](habet v. -ent ll.). serunt ita[*](ita FEv. tamen d.) non nisi culta terra[*](culta terra dv. cultatra FE2. cultratatra E1. cultrata vel cultro arata terra Strack. inculta terra Frobeen quaest. Plin. p. 91. an fulcata terra?) et fere[*](an fere nouali?) nova. latitudo vomeris caespites versat. semen protinus iniciunt cratesque dentatas supertrahunt. nec sarienda sunt hoc modo sata, sed protelis[*](porcellis B.) binis ternisque sic arant. uno boum iugo censeri[*](conseri T.) anno facilis[*](facili Fd.) soli quadragena iugera, difficilis tricena iustum est.

[*](Cato 61, 1. (cfr. Th. C. III 20, 2. Pallad. II 3, 1).) <1> In arando magnopere servandum[*](reseruandum FE.) est Catonis oraculum: quid[*](quod est F2E2. quid est primum v. a. S.) est bene agrum colere? bene[*](bene arare del. v. a. S.) arare[*](arare S e Cat. om. ll. bene arare v.). quid secundum? arare. quid tertium

[*](Col. II 4, 5. Pallad. II 3, 2. (cfr. Varro I 44, 2. 29, 1. 2).)<2> Sunt et huic[*](huic ego. cfr. § 192. 254. hic ll. v. his U 360.) suae leges: lutosam terrain ne tangito. vi[*](ui dv. ut r.) omni arato. prius quam ares[*](ares dv. aras rS.) proscindito. hoc utilitatem habet, quod inverso caespite herbarum radices necantur. quidam utique ab aequinoctio verno proscindi volunt.—quod vere semel aratum est, a temporis argumento vervactum[*](uerum actum E.) vocatur. hoc in novali aeque[*](aeque F2TH. atque r.) necessarium est[*](est om.ES.).[*](Col. II 2, 22. Cato 54, 4. Col. II 2, 28. 27.) novale est quod alternis annis seritur.—araturos boves quam artissime iungi oportet, ut capitibus sublatis arent—sic minime colla contundunt —; si inter arbores vitesque aretur, fiscellis[*](fistellis dE.) capistrari[*](capistrari dv. -rati E. -ratu F1. -rantur F2D.), ne germinum tenera praecerpant; securiculam[*](securiculam dv. sericulam r. serri- Brot.) in stiva[*](in stiua P. insitiuam ll. v. a. S.) pendere, qua intercidantur radices—hoc melius quam convelli aratro bovesque luctari —; in arando versum peragi nec strigare [*](striare B.) in actu[*](actu saepius B.) spiritus.[*](Verg. Georg. I 95. Col. II 2, 25. 4, 10.) iustum est proscindi sulco dodrantali iugerum uno die, iterari sesquiiugerum, si sit facilitas

[*](Varro I 29, 2. Pallad. VI 4, 1.)<3> Aratione per traversum[*](trauersum d. trans- v. tracta uersum r.) iterata occatio sequitur [*](sequitur dv. seritur r.), ubi res poscit, crate vel rastro, et sato semine iteratur[*](iteratur Schneider ad Varr. I 29, 2 p. 325. iteratio ll. v.) haec quoque, ubi consuetudo patitur, crate contenta [*](contenta ll. Brot. dentata v.) vel tabula aratro adnexa—quod vocant lirare — operiente[*](operiente coni. Dal. -tes FTv. a. H. -tis r. del. D.) semina[*](semina ni operiantur quae ego. semina operianturque (quae d) ll. se- mina nnde v. operianturque semina unde D. dist. ego.); ni operiantur, quae primum appellata, deliratio est.[*](Verg. Georg. I 47.) quarto seri sulco Vergilius existimatur voluisse, cum dixit optimam esse segetem, quae bis soles[*](soles FdTJ. solem Ev. cfr. § 184.), bis frigora[*](figura E.) sensisset. spissius solum, sicut plerumque in Italia, quinto sulco seri melius est, in Tuscis vero nono. at[*](at Fdv. ad E.) fabam et viciam non proscisso serere sine damno conpendium operae est.

<4> Non omittemus unam etiamnum arandi rationem in transpadana[*](trapadana E.) Italia bellorum iniuria excogitatam. Salassi[*](Salassi v. salsasi ll.) cum subiectos Alpibus depopularentur agros, panicum miliumque iam excrescens temptavere. postquam respuebat natura, inararunt. at illae messes multiplicatae docuere quod nunc vocant artrare, id est aratrare, ut credo, tune dictum. hoc fit vel incipiente culmo, cum[*](cum iam ll. G. uel tum v.) iam se[*](se ego. si ll. v. is G.) ad[*](ad dTS. at F. aut Ev. del. G.) bina ternave emiserit folia. nec recens[*](recens dv. recesis F. recisis E.) subtrahemus exemplum in Treverico agro tertio ante hunc annum conpertum. nam cum hieme praegelida[*](praegelida v. -dae dE. pregelide F.) captae segetes essent, reseverunt etiam[*](etiam dTS. et scient r. an scili- cet? resarrientes v.) campos mense Martio uberrimasque messes habuerunt.

Nunc reliqua cultura tradetur per genera frugum.