Naturalis Historia

<1> Et praedictis velut armamentis vinearum restat ipsarum natura praecipua[*](an praecipuaque vel ac praecipua?) tradenda cura. vitium surculis et quarundam arborum, quibus fungosior intus natura, geniculati scaporum nodi intersaepiunt medullam . ferulae[*](fistulae coni. Dal. probante Schneidero ad Colum. IV 29, 8.) ipsae breves, et ad summa[*](summam d.) breviores[*](breuio- ris DD.) articuli [*](articuli d. -lis rv.) utrimque[*](utrimque ego. utique ll. v.) sua[*](sua ego. si in D1. dua E. duo d. his in D2D. his S. duobus v.) internodia includunt.[*](Colum. III 10, 2. IV 20, 2.) medulla, sive ilia vitalis anima est, ante se tendit longitudinem inplens[*](inplens ego. inpellens ll. v.),

[*]((ib. IV 16, 3).) <2> Hos ergo in surculis nodos, cum seruntur, medios [*](medio D.) secare oportet ita, ne profluat medulla. et in fico quidem dodrantales, paxillis[*](paxillis coni.J. paxilli D2v. tax- dTE. ta.x.illi D1.) solo patefacto, seruntur sic, ut descendant quae proxima arbori fuerint, II oculi extra terram emineant. oculi autem in arborum surculis proprie vocantur, unde germinantur[*](germinant dv. -nent Brot.).[*](extr.: Plin. XVI 118. Colum. arb. 3, 1. 3.) hac de causa et in plantariis aliquando eodem anno ferunt, quo[*](quo D2D. aquos D1d aquas E. quos v.) fuere[*](fluere E.) laturi fructus in arbore, cum tempestive sati praegnates inchoatos conceptus aliubi pariunt[*](pariant coni. S.). ita satas ficos tertio anno transferre facile[*](facile est dT.). hoc pro senescendi celeritate adtributum huic arbori, ut citissime proveniat.

[*](Iulius Atticus et Celsus ap. Colum. III 17, 3. III 6, 3. (17, 2. 19, 2). III 10, 5. 7 (15. 16. 17. 21). III 17. 3. (18, 2). 10, 21. 19, 1. (arb. 3, 4). 19, 2. (15, 3. arb. 3, 3).) <3> Vitium numerosior satus est. primum omnium nihil seritur ex his nisi inutile et deputatum in sarmenta. opputatur autem quidquid proximo tulit fructum. solebat capitulatus utrimque e duro surculus seri, eoque argumento malleolus vocatur etiamnunc. postea avelli cum sua calce coeptus est, ut in fico, neque est aliud vivacius. tertium genus adiectum etiamnum expeditius sine calce,

[*](Colum. III 5, 3. (13, 8. IV 1, 3). 13, 9. 10. (II 4, 3. III 15, 5. Pallad. III 9, 14). Colum. arb. 3, 4. 5. 9, 1. 2. 3. (Pallad. III 29, 1). Th. C. V 5, 1. (III 14, 6). Geop. IV 7.)<4> Solum apricum et quam amplissimum[*](quam aptissimum Schneider ad Colum. III 5, 3. 13, 8. an quam mollissimum? cfr. Colum. III 13, 7.) in seminario sive in vinea bidente pastinari debet, ternos pedes bipalio alto, marra reici quaternum pedum fermento[*](ferramento C.) , ita ut[*](ut in v. ut ll. S.)in pedes binos fossa procedat, fossum purgari et extendi , ne crudum relinquatur, verum exigi[*](et exigi v.a.G.) mensura. male pastinatum deprendunt scamna inaequalia. metienda est et ea pars, quae interiacet, pulvini. surculi seruntur et in scrobe et in sulco longiore[*](longiore, super v. -iore se su- per E. -iores aesuper D. -iores haec (hac T) super dT. -io- res. desuper D.); super quam[*](quam ll. J. quos v.) tenerrima ingeritur terra, sed in gracili solo frustra nisi substrate[*](substrato dEv. -ata D(?)J.) pinguiore[*](lacunam indicavi cum J, qui explevit gemmas non pauciores coll. § 204. nec minus v.) corio[*](pinguiore corio D2. -iores rv. -iore. corio D.)...... quam[*](quam ll. v. gemmas D.) duas integi oportet et proximam

<5> Est et luxuriosa ratio vites serendi, ut quattuor malleoli vehementi vinculo colligentur ima[*](ima D2D. in rv.) parte [luxuriosa[*](luxuriosae E. -ose d.uncos posui cum Salm. exerc. p. 413bD.)] atque ita vel[*](prius uel om.E.) per ossa bubuli cruris vel per colla fictilia traiecti obruantur binis eminentibus gemmis. uniscunt[*](uniscunt D2D. unesc- D1. umesc- rv. cfr. Colum. arb. 9, 2.) hoc modo recisisque palmitem emittunt. postea fistula fracta radix libere capit vires, uvaque fert omnium corporum suorum acinos. in alio genere invento[*](inuento ego. -tu ll. v. cfr. XXIII 41.) novicio finditur[*](fun- ditur E.) malleolus, medullaque erasa[*](erasa dv. crassa r.) in se colligantur ipsi caules[*](caules v. candales ll.) ita, ut gemmis parcatur omni modo. tum malleolus [*](malleolo Ev. a. G.) in terra fimo[*](fino G. fixo ll. v.) mixta seritur et, cum spargere caules coepit, deciditur foditurque saepius. talis uvae acinos nihil intus ligni habituros Columella promittit, cum vivere semina ipsa perquam mirun sit medulla adempta.

Nasci surculis etiam, quibus non sit articulatio, arbores non omittendum videtur. namque buxi tenuissimis quinis senisve[*](senisue v. senisque TE. semisque r.) colligatis depacti proveniunt. quondam in observatione erat, ut defringerentur ex inputata buxo, aliter vivere non crediti. detraxere hoc[*](haec Ev. a. G.) experimenta.

[*](Colum. V 4, 1. 2. arb. 4, 1. Pallad. III 11. 14. (Colum. IV 12, 2). Colum. IV 17, 8. arb. 4, 2.) <6> Seminarii curam[*](cura E.) sequitur vinearum ratio. quinque

De pastinatione dictum est; sulco latitudo palae satis est, scrobibus ternorum pedum in quamque partem. [*](159) altitudo in quocumque genere tripedalis, ideo nec vitis minor transferri debet, exstatura etiamnum[*](etiamnunc E.) duabus gemmis .[*](Pallad. III 9, 14. Colum. arb. 4, 4. 5. 3. 10, 4. III 13, 8. Pallad. II 13, 7. III 11.) emolliri terram minutis in scrobe imo sulcis[*](sulcis v. sulcisue D2d. salcisue D1. sulcisque E.) fimoque misceri necessarium. clivosa altiores scrobes poscunt, praeterea pulvinatis a devexitate labris. qui ex his longiores fient, ut vites binas accipiant e diverso, alvei[*](aluei D2G. alei D1E. alae dTJ. cfr. Cato 43,1. Colum. IV 4,2.) vocabuntur . esse vitis radicem in medio scrobe oportet, sed

<9> Interesse medio temperamento inter binas vites oportet pedes quinos, minimum autem laeto solo pedes quaternos, tenui plurimum octonos—Umbri et Marsi ad vicenos intermittunt arationis gratia in his, quae vocant porculeta[*](procul et a Ev. a. B.) —, pluvio et caliginoso tractu rariores poni, sicco densiores[*](densiores congruit v. a. S.).[*](Colum. III 16, 1. 2. (III 3, 12). III 3, 9. 4, 2. (Varro I 31, 2. 3). V 5, 10. 12. 13. IV 10, 2. 11, 2–4. 26, 1. 2. (Geop. XI 3, 4). IV 17, 2.) subtilitas parsimoniae conpendia invenit, cum vinea in pastinato seratur, obiter seminarium faciendi,

Viveradix posita in vinea post annum resecatur usque ad terram, ut unus tantum emineat oculus, adminiculo iuxta adfixo et fimo addito. simili modo et secundo anno reciditur viresque concipit et[*](concipit et v. -pit d. -pit ut E. -pitur D.) intra se pascit suffecturas oneri. alias festinatione pariendi gracilis atque eiuncida[*](eiundicia E1. runcida D2.), ni cohibeatur castigatione tali, in fetum exeat tota. nihil avidius nascitur ac, nisi ad pariendum vires serventur, tota fit[*](fit dv. fit r.) fetus.

<10> Pedamenta optuma, quae diximus, aut ridicae[*](radice Ev. a. B.)e[*](e coni. Dal. om. ll. v. a. H.) robore oleaque, si non sint, pali e iunipero, cupresso, [*](147 sqq.) laburno[*](laburno B coll. XVI 76. alburno ll. v. an lauru? cfr. Colum. IV 26, 1. Geop. XI 3,4.), sabuco. reliquorum generum[*](genere d.) sudes omnibus annis reciduntur. saluberrima in iugo harundo conexa fasciculis[*](fasciculus E.) durat[*](durant d.) annis quinis. cum breviores palmites sarmento iunguntur inter se funium modo, ex hoc arcus funeta dicuntur.

[*](Colum. V 5, 13. IV 11, 1. (arb. 5, 6. IV 24, 4. 22, 4).) <11> Tertius vineae annus palmitem velocem robustumque emittit et quem faciat aetas vitem. hic in iugum insilit . aliqui[*](aliqui S. atqui dT. aqui r. quidam v.) tum excaecant eum supina falce auferendo oculos, ut longius evocent, noxia iniuria. utilior enim consuetudo pariendi[*](pariendi dv. -enti r.) satiusque pampinos adiugatae[*](adiudicatae Ev. a. Bas.) detergere usque quo placeat roborari eam. sunt qui vetant tangi[*](tangi dv. tingi r.) proximo anno, quam[*](quam dG. q.L.I. autem D. quo Ev.) tralata sit, neque ante LX mensem falce curari[*](cur- uari d.), tune autem ad III gemmas recidi.

<12> Dabit consilium et soli natura. in macro, etiamsi vires habebit, recisa intra iugum moretur[*](moretur v. -ritur ll.), ut omnis fetura sub eo exeat. minimum id esse debebit intervallum, ut

<13> Palmes duas tresve gemmas habere sub iugo debet, ex quibus materia[*](ex materiis quibus materia dEv. a. Bas.) nascatur, tunc per iugum mergi[*](mergi ll. v. cfr. Colum. IV 26, 3. erigi D.) alligarique, ut sustineatur iugo, non pendeat, vinculo mox adstrictius[*](adstrictus dv. a. S.) a tertia gemma alligari, quoniam et sic coercetur impetus materiae densioresque citra pampini exultant[*](exultent E.). cacumen religari vetant. natura haec est: deiecta pars aut praeligata fructum dat, plurimumque ipsa curvatura. quod citra est, materiem emittit[*](emittit ego. mittit ll. v.), offensante, credo, spiritu et illa quam diximus medulla. quae ita emicuerit materia[*](152) fructum dabit anno sequente.[*](Colum. V 6, 29 (IV 22, 4. arb. 10, 2). IV 21, 3. 24, 3. arb. 5, 1. IV 24, 5. 17 (22, 4).) sic duo genera palmitum: quod e duro exit materiamque in proximum annum promittit , pampinarium vocatur aut[*](aut ubi v. cfr. § 197. aut uti D1dEJ. aut si D2D. at ubi C.), ubi supra cicatricem est, fructuarium; alterum ex anniculo palmite semper[*](semper- que Ev. a D.) fructuarium . relinquitur sub iugo et qui vocatur custos—hic est novellus palmes, non longior tribus gemmis—proximo anno materiam daturus, si vitis luxuria[*](luxoriose E.) se consumpserit, et alius iuxta eum, verrucae magnitudine, qui furunculus[*](ferunculus dE.) appellatur, si forte custos fallat.

[*](Colum. IV 22, 2 (Plin. XVII 206).) <14> Vitis, antequam septumum annum a surculo conpleat , evocata ad fructum[*](fluctum E.) eiuncescit[*](euanescit D2Bas.) ac moritur. nec veterem placet palmitem in longum et ad quartum usque pedamentum emitti, quod[*](ut quod D2D.) alii dracones, alii funiculos[*](funi- culos D2D. iunic- rv.) vocant, ut faciant quae masculeta appellant. cum induruit[*](induruerit dT.) vitis,

[*](Colum. V 5, 7. 8 (IV 24, 9).) <15> Si per se vitis ordinabitur sine pedamento, qualecumque initio adminiculum desiderabit[*](desiderabit dv. -rauit r.), dum stare condiscat[*](dist. Müller emend. III 24.) et recta surgere, cetera a primordio[*](a primordio dG. ad primordio D. -ium ES.) eadem, dividi autem putatione pollices[*](pollices DG. -cis rv.) in aequali examine undique , ne praegravet[*](praegauet D1. pre- cauet E.) fructus parte aliqua. obiter idem deprimens prohibebit in excelsum emicare[*](emitare D1. emittere E.). huic vineae trium pedum altitudo excelsior nutat, ceteris a quinto, dum ne excedat hominis longitudinem iustam. iis quoque, quae sparguntur in terra, breves[*](breues G. breui ll. -uis v.) ad limitandum[*](limitandum J. imita- Dd1E. nita-.d2. innite- v.) caveas[*](cannas H coll. Pall. III 11, 14.) circumdant, scrobibus per ambitum factis, ne vagi palmites inter se pugnent occursantes, maiorque pars terrarum ita supinam in tellure[*](tellurem DES.) vindemiam metit[*](metit v. metuit D1dE. mittit D2D.), siquidem et in Africa et in Aegypto Syriaque ac tota Asia et multis locis Europae hic mos praevalet.[*](Colum. V 5, 18 (arb. 10, 3).) ibi ergo iuxta terram conprimi debet vitis, eodem modo et tempore nutrita radice, quo in iugata vinea, ut semper pollices tantum relinquantur[*](nonne ternis?), fertili solo cum tribus gemmis, graciliore binis[*](binis P e Colum. arb. 10, 3. quinis ll. v.a.S. an gracilioreque binis?), praestatque multos esse quam longos. quae de natura soli diximus, tanto potentiora sentientur, quanto propior fuerit uva terrae.

[*](Colum. III 20, 4. arb. 3, 2. III 21, 1. 6. 5. 11. 19, 2. 3. IV 16, 4. 13, 2.) <16> Genera separari ac singulis conseri tractus[*](tractus U 325. cfr. Colum. III 21, 1. -tum (=== -tuus) DE. -tibus dv.a.D.) utilissimum —mixtura enim generum etiam in vino, non modo in musto, discors—aut, si misceantur, non alia quam pariter maturescentia iungi necessarium. iuga altiora, quo laetior ager et quo planior, item roscido, nebuloso minusque ventoso conveniunt, contra humiliora gracili et arido et aestuoso[*](arido aestuoso dv.a.S.) ventisque[*](uentis dT.) exposito. iuga ad pedamentum quam artissimo nodo vinciri oportet, vitem levi[*](leui dv. leue r. an leni?) contineri. quae genera vitium et in quali solo caeloque essent conserenda , cum enumeraremus naturas earum et vinorum,[*](14,20 sqq.) docuimus[*](docuimus DTfD. notaui- mus rv.).

[*]((Colum. arb. 12. 2). IV 27, 1. Verg. Geo. II 371. lulius Graecinus ap. Colum. IV 28, 2.) <17> De reliquo cultu vehementer ambigitur. plerique aestate tota post singulos rores confodi iubent vineam, alii vetant gemmantem; decuti enim oculos tractuque[*](tactuque v.a.G.) intrantium deteri, et ob id arcendum procul omne quidem pecus, sed maxime lanatum, quoniam facillime auferat gemmas. inimicos et pubescente uva rastros, satisque esse vineam ter anno confodi[*](confodi D2dv. confido D2. -fidi E.), ab aequinoctio verno ad vergiliarum exortum et canis ortu[*](ortu G. ortum ll. H. exortum v.) et nigrescente acino.[*](Colum. arb. 5, 3. 4. 10, 5. (IV 8, 1. Pallad. IX 5, 1). arb. 12, 1. 11, 2. IV 28, 1. Pallad. VI 2, 2.— Colum. IV 23, 1. 29, 4. 5. (24, 2). 23, 2. 3. IV 9, 1. 24, 7. arb. 10,1.3. (5, 2. IV 24, 15. 21. Pallad. III 12, 6. 6, 4). Colum. IV 9, 2. 1. 24, 16.) quidam ita determinant: veterem semel a vindemia ante brumam, cum alii ablaqueare et stercorare satis putent[*](putent v. -tant ll. Brot.), iterum ab idibus Aprilibus[*](aprilibus D2D. -lis dEv. -los D1.), antequam concipiat[*](con- cipit dE.), hoc est in VI idus Maias; dein prius quam florere incipiat et cum defloruerit et variante[*](uariante D2dv. uaria ante r.) se uva. peritiores adfirmant, si iusto saepius

<18> Pampinatio verna in confesso est ab idibus Maiis, intra dies X, utique antequam florere incipiat, et eam[*](eam v. ea ll.) infra iugum debere fieri. de sequente variant sententiae. cum defloruerit, aliqui pampinandum putant, alii sub ipsa maturitate. sed de his Catonis praecepta decernent.[*](17,197) namque et putationum tradenda ratio est.

<19> Protinus hanc a vindemia, ubi caeli tepor indulget , adoriuntur. sed et in hoc[*](et in hoc Müller emend. III 24. in hoc ll. hoc v.) fieri numquam debet ratione naturae ante exortum aquilae, ut in siderum causis docebimus proximo volumine, immo vero favonio, quo- [*](18, 283) niam[*](an est?) anceps culpa sit praeproperae festinationis. si saucias recenti medicina mordeat quaedam hiemis ruminatio, certum est gemmas earum frigore hebetari plagasque findi et caeli vitio exuri oculos lacrima destillante. nam gelu fragiles fieri quis nescit[*](nesciat dv.a.S.)? operarum[*](operariorum dT.) ista conputatio est in latifundis[*](latis fundiis d.), non legitima naturae festinatio. quo maturius putantur aptis diebus, eo plus materiae[*](mate- riam d.) fundunt; quo serius, eo fructum uberiorem. quare macras prius conveniet [*](conueniat dE1H. -nit v.) putare, validas novissime, plagam omnem obliquam fieri, ut facile decidant imbres, et ad terram verti quam levissima cicatrice acie falcis exacuta[*](exacuta P. exacta ll. v. a. D.) plagaque conlevata[*](conleuata P. conuelata ll. v.a.H.), recidi autem semper inter II gemmas, ne sit vulnus oculis[*](uul- neratus oculus coni. Dal.) in recisa parte.[*](Colum. IV 24, 5.) nigram esse eam[*](eam ll. v. laesam coni. Dal. cfr. § 226. an eam noxium?) existimant et, donec ad sincera veniatur, recidendam, quoniam e vitioso materia utilis non exeat. si macra vitis idoneos palmites non

[*](Cato 33, 1. 2. 3. 4.) <20> Cato de omni cultura vitium ita praecipit: Quam altissimam vineam facito alligatoque recte, dum ne nimium constringas. hoc modo eam curato: capita vitium per sementim ablaqueato. vineam[*](per—uineam P e Cat. om. ll. v.a.S.) putatam[*](putata dEv.a.S.) circumfodito, arare incipito, ultro citroque sulcos perpetuos ducito. vites teneras quam[*](quam proximum d.) primum propagato, sicoccato[*](sic occato S e Cat. cato ll. om. v.): veteres quam minimum castrato; potius, si opus erit, deicito biennioque post praecidito. vitem novellam resecari tum erit tempus, ubi valebit. si vinea ab vite calvata[*](calua Cato.) erit, sulcos interponito ibique vivam radicem[*](uiueradicem Cato.) serito. umbram a sulcis[*](ab sulcis Cato.) removeto, crebroque fodito. in vinea vetere serito ocinum, si macra erit—quod granum capit[*](capiat Cato.) ni serito[*](ni serito D. ne ser- dCato v. inser- r.)—, et circum capita addito stercus, paleas, vinaceas, aliquid horumce[*](horum, quo rectius ualeat S e Cat.). ubi vinea frondere coeperit,

[*](Colum. V 6, 24. (Pallad. III 13, 1).) <22> Sequitur arbusti ratio mirum in modum damnata Sasernae[*](Sasernae ego. sasserne T. -na Dd. a Serna E. a Sarsenna v. Sarsennae G.) patri[*](patri TG. patre rv.) filioque, celebrata[*](celebrata dv. -ato r.) Scrofae[*](scrofae D2v. scropae D1. sropae E. scrobe d.), vetustissimis post Catonem peritissimisque[*](peritissimisque dv. -mis r. | ac ne a v. aenea DE. eneas d.), ac ne a Scrofa quidem nisi Italiae concessa, cum tam longo iudicetur aevo nobilia vina non nisi in arbustis gigni et in his quoque laudatiora summis sicut uberiora imis. adeo excelsitate proficitur.[*]((Colum. V 6, 4. arb. 16, 1). V 6, 5. arb. 16, 3. V 7, 1. 6, 15. 7, 2. (6, 10). V 6, 17. (arb. 16, 2. V 6, 11). Pallad. III 10, 5. Colum. V 6, 18. arb. 16, 3. (V 6, 19. 21).) hac ratione et arbores eliguntur[*](eliguntur v. religuntur D. -gantur rH.).

[*](Colum. V 6, 18. (Cato 133, 4. Pallad. III 10, 6. 7). (Colum. V 6, 30. 37. IV 15, 2). arb. 7, 3. 2. arb. 16, 3. IV 15, 3.) <23> In arbusto e[*](e dEBas. et Dv. ex D.) praedictis[*](praedicta v.) sola viveradicum ratio,

[*](Colum. V 6, 19.) <24> Nuper repertum draconem serere iuxta arborem; ita appellamus palmitem emeritum pluribusque induratum annis. hunc praecisum quam maxima amplitudine, tribus partibus longitudinis deraso cortice, quatenus obruatur[*](obseruatur Df.) — unde et rasilem vocant—, deprimere sulco, reliqua parte ad arborem erecta, ocissimum in vite[*](an in uite est?). si gracilis sit vitis aut terra, usitatum est quam proxime solum decidi, donec firmetur radix, sicuti neque roscidam seri neque a septentrionis flatu. vites aquilonem spectare debent ipsae[*](ipse D1. ipsi D2.), palmites autem earum meridiem.

[*](Celsus ap. Colum. V 6, 22. 23.)<25> Non est festinandum ad putationem novellae, sed primo[*](primo dv. -mos r.) in circulos materies[*](mate- riae D. -ria d.) colligenda, nec nisi validae putatio admovenda, seriore anno fere ad fructum arbusta vite quam iugata. sunt qui omnino putari vetent[*](uetent DD. -tant rv. (cfr. § 176).),

<26> Est quorundam inperitia sub ramo vitem vinculo suspendendi, suffocante iniuria. contineri debet vimine , non artari; quin immo etiam quibus salices supersunt , molliore hoc vinculo facere malunt, herbaque Siculi, quam vocant ampelodesmon, Graecia vero universa iunco, cypero, ulva. liberata quoque vinculo[*](an uinculo uolt?) per aliquot dies vagari et incondita spargi atque in terra, quam per totum annum spectaverit, recumbere; namque ut[*](ut v. om. ll.) veterina a iugo et canes a cursu volutatio iuvat, ita tum[*](iuuat ita tum dv. uiuacitatum r.) et vitium porrigi lumbos. arbor quoque ipsa gaudet adsiduo levata[*](leuato d.) onere, similis respiranti, nihilque est in opere naturae, quod non exemplo dierum noctiumque aliquas vices feriarum velit. ob id protinus a vindemia putari et lassas etiamnum[*](etiamnum dv. setiannum E. setiam///// D1. etiam D2.) fructu edito inprobatur. putatae rursus alligentur alio loco, namque orbitas vinculi sentiunt vexatione non dubia.

[*](Colum. V 7, 2. (IV 16, 4). V 6, 30. (cfr. IV 6, 4. 7, 3).)Traduces Gallicae[*](gallicae ll. v. -ica e D cum S. -ca C.) culturae[*](culturae ego. -ra ll. v.) bini utrimque e[*](utrimque e ego. -imque ll. v. an utriusque e?) lateribus, si [*](dist. ego.)par[*](par ego. pars ll. v. pes G. utraque pars D cum U 327.) quadrageno distet spatio, quaterni[*](quater- nis (om. si) E.) , si viceno, inter se obvii miscentur alliganturque una conciliati, virgultorum comitatu obiter rigorati, qua deficiant, aut, si brevitas non patiatur ipsornm, adalligato protenduntur in viduam arborem unco. traducem bimum praecidere solebant— [*](dist. U 327.)onerat[*](oneratis v. a.D.) enim vetustate—; melius donare tempus, ut rasilem [*](ut rasilem U 327. ut (in D) transilem ll. v.) faciant, si[*](si v. ni ll. Brot.) largiatur crassitudo. alias utile toros futuri draconis pasci.

<27> Unum etiamnum[*](etiam D2.) genus est medium inter hoc et propaginem, totas supplantandi in terram vites cuneisque findendi et in sulcos plures simul ex una propagandi, gracilitate [*](gracilitate dv. -tes r.) singularum firmata circumligatis hastilibus nec recisis , qui a lateribus excurrant, pampinis. Novariensis agricola , traducum turba non contentus nec copia ramorum, inpositis etiamnum patibulis palmites circumvolvit; itaque praeter[*](propter D2.) soli vitia cultura[*](curua E1.) quoque torva fiunt vina. alia culpa iuxta urbem Aricinis[*](Aricinis Sab. cfr. XIV 12. uarracinis ll. uara- v. Tarracinis vel Marrucinis coni. H.), quae alternis putantur annis, non quia id viti conducat, sed quia vilitate reditum inpendia exuperent. medium temperamentum in Carsulano[*](Carseolano C. sed cfr. III 113.) secuntur cariosasque[*](cariosas U 328.) tantum vitis partes incipientesque[*](incipientes v. a. H.) inarescere [*](dist. ego.) deputando, ceteris ad uvam relictis. detracto onere supervacuo pro nutrimento omni[*](omni dv. -nis r.) est raritas volneris; sed nisi pingui solo talis cultura degenerat in labruscam.

[*]((Colum. IV 9, 2. 1).) <28> Arbusta arari quam altissime desiderant, tametsi[*](tametsi Brot. cum P. tanta etsi ll. etsi tantum v. tamen, etsi S. etsi U 329.)

[*](Colum. arb. 15.) Viti adminicula addenda, quae scandat adprehensa[*](adprehensa v. -(-praeh- D) sas ll.) , si maiora sint.

vitium generosarum pergulas[*](pergulas Ddv. per singulas E.) quinquatribus [*](quinque (quique D) tribus DE.) putandas et, quarum servare uvas libeat, decrescente luna tradunt; quae vero interlunio sint[*](si sint E.) putatae, nullis animalium obnoxias esse. alia ratione plena luna noctu tondendas, cum sit ea in leone, scorpione, sagittario , tauro, atque in totum serendas[*](serendas v. -dasque ll.) plena aut[*](aut v. ut ll.) crescente utique[*](uti- que v. utque D. utquę dE.) censent. sufficiunt in Italia cultores deni[*](an duodeni? cfr. Colun. III 3, 8. Geop. II 46.) in centena iugera vinearum.

[*](Th. H. IV 14, 1. (C. V 8, 3).—H. IV 14, 2. C. V 9, 1. 7. 11, 3.) <1> Et abunde satu cultuque arborum tractato, quoniam de palmis et[*](et DS. ac rv.) cytiso in peregrinis arboribus adfatim diximus, ne quid desit, indicanda reliqua natura[*](13,26 et 130 sqq.)est[*](est Brot. sit ll.) magno opere pertinens ad omnia ea. infestantur namque et arbores morbis. quid enim genitum caret his malis? et[*](an set?) silvestrium quidem perniciosos negant esse vexarique tantum grandine in germinatione aut flore, aduri

<2> Arborum quidam communes morbi, quidam privati generum. communis vermiculatio et[*](et D2D. est rv.) sideratio ac dolor membrorum, unde partium debilitas[*](debilitas DG. debita r. adhibita v.), societate nominum quoque cum hominis miseriis[*](miseriis dv. -ris rD.). trunca dicimus certe corpora et oculos germinum exustos ac multa simili sorte. itaque laborant et fame et cruditate, quae fiunt umoris quantitate, aliqua[*](aliqua ego. -quae ll. v.) vero et obesitate, ut omnia, quae resinam ferunt, nimia pinguitudine in taedam mutantur et, cum radices quoque pinguescere coepere, intereunt, ut animalia nimio adipe, aliquando[*](aliquando D2C. quanto r. quando v.) et pestilentia per genera, sicut inter homines nunc servitia, nunc plebes urbana vel rustica.

[*](Th. H. IV 14, 2. 5. C. V 9, 4. 10, 5. Pallad. II 15, 3. IV 10, 20.) <3> Vermiculantur magis minusve quaedam, omnes tamen fere, idque aves cavi[*](cani E.) corticis sono experiuntur. iam quidem et hoc in luxuria esse coepit, praegrandesque roborum delicatiore sunt[*](delicatiore sunt Bas. -res ut (uti Ev)ll.) in cibo—cosses vocant—atque etiam farina saginati hi[*](an hi delendum?) quoque altiles fiunt. maxime autem arborum hoc sentient piri, mali, fici, minus quae amarae sunt et odoratae. eorum, qui in ficis existunt, alii nascuntur ex ipsis, alios[*](alios dv. alius r.) parit qui vocatur cerastes,

[*]((Colum. III 2, 4).) <4> Sideratio tota e caelo constat. quapropter et grando in his causis intellegi debet et carbunculatio et quod pruinarum iniuria evenit. haec enim verno tepore[*](tepore G. tempore ll. v.) invitatis et erumpere audentibus satis mollibus insidens adurit lactescentes germinum oculos, quod in flore carbunculum vocant. pruinae perniciosior natura, quoniam lapsa persidit[*](persidit D2D. -det rv.) gelatque ac ne aura quidem ulla depellitur, quia non fit nisi inmoto aëre et sereno. proprium tamen siderationis est sub ortu canis siccitatum[*](siccitatum D2v. -atium S. sittacum G. sit citatium r.) vapor, cum insita[*](insitae dv. a. S.) ac novellae arbores moriuntur, praecipue ficus et vitis.

[*](Th. (C. V 9, 1). H. IV 14, 2. 3. Cato 6, 2. Th. H. IV 14, 3. 4. 5. C. V 9, 12.) Olea praeter vermiculationem, quam aeque ac ficus sentit, clavum etiam patitur, sive fungum placet dici vel patellam. haec est solis exustio. nocere tradit Cato et museum rubrum. nocet plerumque vitibus atque oleis et nimia fertilitas. scabies communis omnium est. inpetigo et, quae adgnasci[*](agnasci DG. agnosci E.) solent, cocleae peculiaria ficorum vitia, nec ubique. sunt enim quaedam aegritudines et locorum.

<5> Verum ut[*](ut E2v. at DGE1. ad d.) homini nervorum cruciatus, sic et arbori , ac duobus aeque modis. aut enim in pedes, hoc est radices, inrumpit[*](erumpit dv. a. H.) vis morbi, aut in articulos, hoc est cacuminum digitos, qui longissime a toto corpore exeunt. nigrescunt[*](nigrescunt coni. Dal. e Theophr. in- arescunt (-cent E) ll. v.) ergo, et sunt apud Graecos sua nomina utrique [*](an utrobique? fortasse huc transponenda sint nigrescunt ergo et [utrobique primo e. q. s.].) vitio. undique primo dolor, mox et macies earum partium fragilis, postremo tabes morsque[*](morbusque Ev. a. H.), non intrante suco

[*](Th. H. IV 14, 6. (C. V 9, 13). 14, 7. 8. 9. (C. V 10, 3). 14, 10. (C. V 10, 1).) <6> Vitibus praeter vermiculationem et siderationem morbus peculiaris articulatio tribus de causis: una vi[*](ui v. uti ll.) tempestatium [*](tempestiuum E1.) germinibus ablatis, altera, ut notavit Theophrastus , in supinum excisis[*](recisis dT.), tertia culturae imperitia laesis. omnes[*](omnis DGED.) enim[*](enim om.ES.) earum iniuriae in articulis sentiuntur. siderationis genus est et his[*](et his DGD. in his dEv. uuis CFW Müller p. 25.) deflorescentibus roratio, aut cum acini[*](cum acini dv. conacini r.), priusquam crescant, decocuntur in callum. aegrotant et cum alsere, laesis uredine attonsarum oculis. et calore hoc evenit intempestivo, quoniam omnia modo constant certoque temperamento. fiunt et culpa colentium vitia[*](colentium uitia ego. uitium (-tia G) colentia ll. uinito- rum (uites H. uitia J) colentium v.) , cum praestringuntur, ut dictum est[*](est om.DGED.) , aut circumfos-[*](209) sor iniurioso ictu verberavit vel etiam subarator inprudens luxavit radices corpusve desquamavit. est et quaedam contusio falcis hebetioris. quibus omnibus causis difficilius tolerant frigora aut aestus, quoniam in ulcus[*](ulcis DG.) penetrat iniuria omnis a foris. infirmissima vero malus, maximeque quae[*](maximeque quae dE1v. -me quaeque (quaque D1)D. -meque quaeque (quaque G)E2G. -me quaequae D.) dulcis est. quibusdam debilitas sterilitatem , non[*](non E1T.) necem, adfert, ut si quis pino cacumen auferat vel palmae. sterilescunt enim nec moriuntur. aegrotant

<7> Sunt ex eadem causa nascentes et urucae[*](uerucae E. erucae dv. a. S.) , dirum[*](dirum DGdv. dicitur E.) animal, eroduntque frondem, aliae florem quoque[*](quoque oli- uarum U 330 coll. Theophr. oliuarum quoque ll. v.) , olivarum , ut in Mileto, ac depastam arborem turpi facie relinquunt . nascitur hoc malum tepore[*](tem- pore dEv. a. G.) umido et lento. fit aliud ex eodem, si sol acrior insecutus inussit ipsum vitium ideoque mutavit. est etiamnum peculiare olivis et vitibus—araneum vocant—, cum veluti telae involvunt fructum et absumunt[*](adsumunt D1GE.). adurunt[*](adurunt v. et adu- ll.) et flatus quidam eas maxime, sed et alios fructus. nam vermiculationem et poma ipsa per[*](uncos ego posui coll. Theophr.) se quibusdam [annis] sentiunt, mala, pira, mespila, punica . in oliva ancipiti eventu, quando sub cute innati[*](sub cute innati (nati H)ego. cfr. § 29. XXII 163. subeunti nati ll. subeunt nati v.) fructum adimunt, augent, si in ipso nucleo fuere[*](fuere D2v. facere r.) erodentes eum[*](eum v. cum ll.). gigni illos prohibent pluviae, quae fiunt post arcturum[*](are- tur rume ędem E.). eaedem si austrinae fuere, generant druppis[*](druppis S. droppis ll. drupis v.) quoque, quae maturescentes tum sunt praecipue caducae. id riguis magis evenit, etiam si non cecidere, fastidiendis.[*](Th. H. IV 14, 10. 11. (C. V 12, 4). 14, 12.13. (C. V 12, 10). IV 15, 1. 16, 5. (C. V 15, 6). (C. II 18, 3).) sunt et culicum genera aliquis[*](ali- quibus dv.a.S.) molesta[*](molesta dv. mode- r.) , ut glandibus, fico; qui videntur ex umore nasci, tum[*](tunc dv.a.S. ad gustum U 331.) dulci[*](dulci dv. -cis r.) subdito corticibus. et aegrotatio quidem fere. in his est.

<8> Quaedam temporum causae aut locorum non proprie dicantur morbi, quoniam protinus necant, sicut tabes

<9> Quae iniuria hominum constant[*](constant D2v. -at r.) , secundum[*](lac. ego indi- cavi. secundum DG. secum dum E1. secum dTE2S. secundas v. alias H. secundum vim D. secandi CFW Müller p. 18. (an potius secundum causas ita se habent?).).. habent causas. pix, oleum, adeps inimica praecipue novellis. cortice in orbem[*](orbe GdEv.a. C.) detracto necantur, excepto subere, quod sic etiam iuvatur; crassescens enim praestringit et strangulat . nec andrachle[*](andrachle S. -cle DGd. -chne v. adracle E. -chne B.) offenditur, si non simul incidatur et corpus. alioqui et cerasus et tilia et vitis corticem mittunt [*](an amittunt?) , sed non vitalem nec proximum corpori, verum eum, qui subnascente alio expellitur.[*](Th. H. IV 15, 2. 3. 2. 3. 4. 16, 1. (C V 17, 3. 6). Varro r. r. I 2, 19. Th. C. V 17, 5. II 15, 1. 2. (Pallad. II 15, 9). Th. H. IV 16, 1. 5. C. V 15, 4. H. IV 16, 6. (Plin. XVI 243. XIX 87. XX 84). Th. C. II 18, 4. (Geop. XII 17, 18). Verg. Geo. II 299. Th. H. IV 15, 1.) quarundam natura rimosus cortex, ut platanis. tiliae renascitur paulo minus quam totus. ergo his, quarum cicatricem trahit, medentur luto fimoque[*](fimoque (quae D2)D2dv. fito- que (quae D1)D1G. fiditoque E.), et aliquando prosunt, si non vehementior frigorum aut calorum[*](calorum uis dv. -ru iis D1G. -ruus E. -ris uis D2D. cfr. XVIII 175. XX 158.) vis secuta est. quaedam tardius ita moriuntur

<10> Necant[*](necant DdG. necat rv.) invicem inter sese umbra vel densitate atque alimenti rapina. necat et hedera vinciens—nec viscum

[*](Th. H. II 3, 3.) Inter vitia arborum est et prodigiis locus. invenimus ficos[*](ficos J coll. Theophr. † † eos G. enim eos r. enim v.) sub[*](sub ll. J. sine v.) foliis natas, vitem et malum punicam[*](punicam dG. -cum r.) stirpe fructum tulisse, non palmite[*](palmitem DG.) aut ramis, vitem uvas sine foliis, oleas quoque amisisse folia bacis haerentibus. sunt et[*](sunt et v. sunt ll. S.) miracula fortuita. nam et oliva in totum ambusta[*](combusta dT.) revixit et in[*](et in dEv. etiai D1G. etiam in D2.) Boeotia derosae locustis fici[*](fici D2S. ficisi D1E. ficusi G. cytisi dT. ficus v. fetus U 335 coil. Theophr.) regerminavere[*](iterum germinauere v. a. S.). [*](Th. H. II 2, 4. 3, 2. C. V 7, 2. H. II 2, 10. 3, 1. 2.)mutantur arbores et colore[*](colo- res DG.) fiuntque ex nigris candidae, non semper prodigio, sed eae[*](prodigio sed eae dD. -osae deae (de ea D2. eae E)r. -osae et v. -ose eae H.) maxime, quae ex semine nascuntur. et populus alba in nigram transit. quidam et sorbum, si in calidiora loca venerit, sterilescere putant. prodigio autem fiunt ex dulcibus acerba[*](acerba dv. -rua r.) poma aut dulcia ex acerbis, e caprifico fici aut contra, gravi ostento, cum in deteriora mutantur, ex olea in oleastrum, ex candida

[*](Th. H. II 7, 1.) Nunc expositis arborum morbis consentaneum est dicere et remedia. ex his quaedam sunt communia omnium, quaedam propria quarundam. communia

[*](Colum. II 8, 3. XI 2, 82. Th. C. V 15, 3.) Rigua aestivis vaporibus utilia, hieme inimica, autumno varie[*](uarie TD. -iae DGd. -ia Ev.) et e natura soli, quippe cum vindemiator[*](uindemitor DGf.) Hispaniarum stagnante solo uvas demetat. cetero[*](ceterum v. a. G.) maiore in parte orbis etiam pluvias autumni aquas[*](aut omnia aquas d. aut omnia qua (omni aqua v) Ev. a. G.) derivare[*](deriuare D2D. cfr. Colum. eriuare TBrot. -ari G. erieuare d. eriaeuare D1G. se- ria uere E. seri et arari v. a. G.) convenit . circa canis ortum rigua maxime prosunt ac ne tum quidem nimia, quoniam inebriatis radicibus nocent. et aetas modum temperat, novellae enim minus sitiunt.

[*](Ovid. Trist. IV 10, 3.) Asperiora vina rigari utique cupiunt in Sulmonense Italiae agro, pago Fabiano, ubi et arva rigant. mirumque , herbae aqua ilia necantur, fruges aluntur, et riguus [*](riguis v. a. G. frigus D2.) pro sarculo est. in eodem agro bruma—tanto magis, si nives[*](si niues D2v. sinuessa r.) iaceant[*](iaceant D2dG. taceant (-cent E1)r. scateant v.) geletve—, ne frigus vites adurat, circumfundunt riguis, quod ibi tepidare vocant[*](uo- cant v. uocem DGd. uoce E.), memorabili natura in amne solis, eodem aestate[*](solis eodem aestate J. so- lis edem aestate d. soli sede maiestate r. solo sed idem aestate G.) vix tolerandi rigoris.

Carbunculi[*](carbunculi dv, -lum r.) ac robiginum remedia demonstrabimus [*](demonstra- bimus D2dv. -animus r.) volumine proximo. interim est et scariphatio[*](scariphatio S. -acio DG. -ifica- tio G. chariphacio E. castratio dTind. libri.)[*](18,279 sqq.) quaedam in remediis, cum macie[*](macie dv. acie r.) corticis ex aegritudine adstringente se iustoque plus vitalia arborum conprimente exacutam[*](exacutam U 335. exactam ll. v. cfr. § 192. 265.) falcis aciem utraque[*](utramque D1GE.) manu inprimentes perpetuis incisuris diducunt[*](diducunt P. ded- ll. v.) ac veluti cutem laxant. salutare id fuisse argumento sunt dilatatae cicatrices et internato corpore [*](dist. U 335.)expletae[*](expletae dv. -eto r.) ,[*]((Pallad. III 25, 4). Th. H. II 7, 7 (C. II 14, 1). Geop. X 59. Pallad. II 15, 11. Colum. V 6, 17.) magnaque ex parte similis hominum medicina et arborum est, quando earum quoque terebrantur ossa. amygdalae ex amaris dulces fiunt, si circumfosso stipite et ab ima parte circumforato defluens pituita abstergeatur . et ulmis detrahitur sucus inutilis, supra terram foratis usque ad medullam, in senecta[*](senecta v. -tam ll.) aut cum alimento nimio abundare sentiuntur.[*](Th. H. II 7, 6. (Pallad. III 10, 3). Colum. V 10, 17. Pallad. It 15, 3.) idem[*](idem Ddv. id est E.) et ficorum turgido

[*](Th. H. II 8, 2. 3. Colum. V 10, 9. 10. arb. 20, 3. Pallad. IV 10, 29.) In ea culices nasci e grossis manifestum[*](manifestum est dv. a. S.), quoniam , cum evolavere, non inveniuntur intus grana, quae in eos versa apparet. exeundi tanta est aviditas, ut plerique aut pede relicto aut pinnae parte erumpant. est et aliud genus culicum, quos vocant, centrinas, fucis apium similes ignavia malitiaque cum pernicie verorum et utilium ; interemunt enim illos atque ipsi commoriuntur[*](commoriuntur fS. mor- ll. v. an inmoriuntur?ἐναποθνήσκουσινTheophr.). vexant et tineae semina ficorum, contra quas[*](quas dv. quos r.) remedium in eodem[*](eodem dG. eadem rv.) scrobe defodere taleam[*](taleam P e Colum. ita- liam ll. -licam v. a. H.) lentisci inversa parte, quae fuerit a cacumine. uberrimas autem ficus rubrica[*](rubrica DdB. lub- rv.) amurca diluta et cum fimo infusa radicibus frondere incipientium[*](frondere incipientium v. -de (-dere d) recipientium ll.) facit. caprificorum laudantur maxime nigrae et in petrosis , quoniam frumenta plurima habeant. caprificatio ipsa post imbrem.

[*]((Colum. IV 10, 3. arb. 10, 1. 2. Pallad. XII 4, 1. 2).) In primis autem cavendum, ne ex remediis vitia

[*]((Th. C. III 9, 3. 5).) Similis fimi ratio[*](fimi ratio G. firmatio ll. sterco- ratio v.). gaudent eo, sed cavendum, ne in fervore solis admoveatur, ne inmaturum[*](immaturius dTv.a.G. inmutarum E.), ne validius quam opus sit. urit vineas suillum nisi quinquennio interposito , praeterquam si riguis diluatur, et e coriariorum sordibus nisi admixta aqua, item largius[*](lar- gius. iustum v. largiosius tum ll.). iustum existimant in denos pedes quadratos III modios. id quidem soli natura decernet.

[*](Colum. V 10, 15. 16. 10. II 10, 1. Pallad. IV 10, 3. 4. 30. XI 12, 1. III 25, 5. IX 2. III 25, 16. VII 5, 1. VIII 3, 1.) Columbino ac suillo plagis quoque arborum medentur . si mala punica acida nascantur, ablaqueatis radicibus fimum suillum addi iubent[*](addi iubent (-bend D2) D2D. adiubend D1. -bent G. adiuuent dE2. aduenit E1. adhi- bent v.). eo anno vinolenta, proximo dulcia futura. alii urina hominis aqua mixta riganda censent quater[*](quaternis dT.) anno, singulis amphoris, aut cacumina spargi vino lasere[*](lasare DGEJ.) diluto; si findantur in arbore, pediculum intorqueri ; ficis utique amurcam adfundi, ceteris arboribus aegris faecem vini[*](uini dv. uine DG. uinea E.), aut lupinum circum radices earum seri. aqua quoque lupini decocti circumfusa pomis prodest. fici, cum Volcanalibus tonuit, cadunt. remedium est, ut ante stipula hordeacea areae stringantur. cerasos praecoces

[*](Colum. III 1, 9. Verg. Geo. II 238. Th. C. II 5, 3. III 17, 1. Pallad. XI 12, 2. Geop. V 39, 2. 37, 1. Colum. arb. 8, 4. 5.)

Quaedam poena emendantur aut morsu excitantur, ut[*](ut dv. et r.) palmae ac lentisci; salsis[*](salsis C. salis ll. v.) enim aquis aluntur. salis vim et cineres[*](cineres TEH. cinis rv.) , sed leniorem, habent[*](habet v. a. H.); ideo ficis adsperguntur rutaeque[*](rutaeque coni. Dal. rutaque ll. v. ruta G.) , ne[*](ne dv. nec r.) fiant vermiosae[*](uerminosae C.) neve radices putrescant . quin et vitium radicibus aquam salsam iubent adfundi , si sint lacrimosae; si vero fructus earum decidant, cinerem aceto conspergi ipsasque inlini aut sandaraca, si putrescat uva; si vero fertiles non sint[*](sint U 336. sunt ll. v.), aceto acri subacto cinere rigari atque oblini;[*](Geop. V 37, 1. (Cato 93. Colum. V 9, 16). Pallad. IV 7, 4. Th. H. IV 11, 13. Colum. IV 32, 5.) quod si fructum non maturent prius inarescentem, praecisarum ad[*](ab DG.) radices plagam fibrasque aceto acri et urina vetusta madefacere atque eo luto obruere, saepe fodere. olearum, si parum promisere fructus , nudatas radices hiberno frigori opponunt, eaque castigatione proficiunt. omnia haec annua caeli ratione constant et aliquando serius poscuntur, aliquando celerius. nec non ignis aliquis[*](aliquibus dT. -quid Ev. a. S.) prodest, ut harundini. ambusta namque densior mitiorque surgit[*](an resurgit? cfr. § 248. XVI 163.).[*](Cato 86 extr. 93. 94. 95. (Pallad. I 35, 6).) Cato et medicamenta quaedam conponit, mensurae quoque distinction, ad maiorum arborum radices amphoram, ad minorum urnam, amurcae et aquae portione[*](portionem E1v. a. D.) aequa[*](aqua DG. aequam v. a. D.), ablaqueatis prius radicibus paulatim [*](an paulum? cfr. XIX 158. XXIX 46. non alte Cato.), adfundi iubens, in olea hoc amplius stramentis ante circumpositis, item fico; huius praecipue vere[*](uere DGdTfP. uetere E. -rem v. a. H.) terrain adaggerari

Sequitur natura frugum hortorumque ac florum quaeque alia praeter arbores aut frutices benigna tellure proveniunt, vel per se tantum herbarum inmensa contemplatione , si quis aestimet varietatem, numerum, flores, odores coloresque et sucos ac[*](ac dEv. aut r.) vires earum, quas salutis aut voluptatis hominum gratia gignit. qua[*](qua in D2dv. quam D1GF. qua E.) in parte primum omnium patrocinari terrae et adesse cunctorum parenti iuvat, quamquam inter initia[*](interitia E.) operis defensae. quoniam[*](2,154 sqq.) tamen ipsa materia accedimus[*](accedimus ego. -dit intus ll. Brot. intus accedit v. in- tus accendit B. accedit interius D.) ad reputationem eiusdem parientis et noxia: nostris eam criminibus urguemus [*](urguemur DFE1. -etur E2.) nostramque culpam illi inputamus. genuit venena.

[*](Masurius Sabinus ap. Gell. VII 7, 8.) Arvorum sacerdotes Romulus in primis instituit seque duodecimum fratrem appellavit inter illos Acca Larentia[*](larentia fS. fauentia DFdE. fauue- G. Laurentia v.) nutrice sua genitos[*](genitos dTfH. -tus r. om. v.), spicea corona, quae vitta alba colligaretur, sacerdotio ei pro religiosissimo insigni data; quae prima apud Romanos fuit corona, honosque is[*](his ES. iis Par.) non nisi vita finitur[*](fini- tus dTE.) et exules etiam captosque comitatur. bina tunc iugera p. R. satis erant,[*](Varro I 10, 2.) nullique maiorem modum adtribuit, quo servorum paulo ante principis Neronis contento huius spatii[*](spatii v. patii DGF. spatio rS.) viridiariis? piscinas iuvat maiores habere, gratumque, si non aliquem culinas. Numa instituit deos fruge colere et mola salsa supplicare atque, ut auctor est Hemina[*](hemina dv. emina D2. aem- D1GF. eam- E.) , far torrere, quoniam tostum cibo salubrius esset[*](salubrius esset dv. salubribus (sarl- D1GF) esse r.), id uno modo consecutus[*](consecutus J. -tum ll.v.), statuendo non esse purum ad rem divinam nisi tostum.[*](Ovid. Fast. 11525. (Macrob. Sat. I 16. Augustin. de civ, dei IV 8).) is et Fornacalia[*](fornacalia Merula. fortunacalla ll.) instituit farris torrendi ferias et aeque religiosas Terminis agrorum. hos enim deos tum maxime noverant, Seiamque a serendo, Segestam a segetibus appellabant, quarum simulacra in circo videmus—tertiam[*](tertiam dv. -tia r.) ex his

[*](Varro I 10, 1. Col. V 1, 5. 6.)

Iugum[*](iugum Ursinus e Varrone. Par. iugerum ll. v. a. H.) vocabatur, quod uno iugo boum in die exarari posset; actus, in quo boves agerentur cum aratro uno impetu iusto. hic erat CXX pedum duplicatusque in longitudinem iugerum faciebat. dona amplissima imperatorum ac fortium civium quantum quis uno die plurimum circumaravisset, item quartarii[*](quartarius F2.) farris aut heminae[*](eminae E.), conferente populo. cognomina etiam prima inde: Pilumni, qui pilum pistrinis invenerat, Pisonis a pisendo[*](pisendo D2F2v. pisce- r.), iam Fabiorum , Lentulorum[*](Lentulorum B. -tinorum ll. v.), Ciceronum, ut quisque aliquod optime genus sereret. Iuniorum e[*](e ego. an in? om. ll. v.) familia[*](familiae dv. -liam FD.) Bubulcum nominarunt, qui[*](quia F2D.) bubus optime utebatur. quin et in sacris nihil religiosius confarreationis[*](confarreationis coni. Dal. -rationis v. conferretationis ll.) vinculo erat, novaeque nuptae farreum praeferebant. [*](Gellius IV 12, 1 (e Catone). Cato praef. 2. 3. (Nigidius ap. Gell. X 5, 2). Varro II 1, 9. Col. VI praef. 4.) agrum male colere censorium probrum iudicabatur, atque, ut refert Cato, cum virum bonum[*](bonum ego e Catone. om. ll. v.) laudantes[*](Laudantes bonum agricolam D2D.om. rv. bonum agricolam S e Catone.) bonum agricolam[*](bonum colonum dTv. a. S.) bonumque colonum dixissent, amplissime laudasse existimabantur. hinc et locupletes dicebant[*](dicebantur E.) loci, hoc est agri, plenos. pecunia ipsa a pecore appellabatur. etiam[*](et etiam F2D.) nunc in tabulis censoriis pascua dicuntur omnia, ex quibus populus reditus habet, quia diu hoc solum vectigal fuerat. multatio quoque non[*](non v. nec F2D. nunc r. cfr. § 35.) nisi ovium boumque inpendio dicebatur, non omittenda priscarum legum benivolentia: cautum quippe est, ne[*](ne quis bouem F2fD.) bovem prius

[*]((cfr. Col. I praef. 19. 20). Varro II praef. 3. Liv. IV 16.) Ergo his moribus non modo sufficiebant fruges Nulla[*](nulla v. nulli ll.) provinciarum pascente Italiam, verum etiam annonae vilitas incredibilis erat. Manius Marcius aedilis plebis[*](plebis dv. -bilis r.) primum [*](primus S cum Bentl. ad Hor. sat. II 3, 156.) frumentum populo in modios[*](modios v. medios D2d. -dio r.) assibus[*](passibus GF.) datavit[*](dotauit d. donauit Ev. a. S.). L[*](L. om. E v. a. Brot.). Minucius

[*](Varro I 1, 8. 10 (cfr. Col. I 1, 8).) Igitur[*](iugitur G. -iter F.) de cultura agri praecipere principale fuit etiam apud exteros, siquidem et reges fecere, Hiero, Philometor, Attalus, Archelaus, et duces, Xenophon et Poenus etiam Mago, cui quidem tantum honorem senatus noster habuit Carthagine capta, ut, cum regulis[*](regulus E.) Africae bibliothecas donaret, unius eius duodetriginta volumina

Apud Romanos multo serior vitium cultura esse coepit, primoque, ut necesse erat, arva tantum coluere[*](coluere F2dv. colere F1. colore r.), quorum a nobis nunc ratio tractabitur, non volgari modo, verum, ut adhuc fecimus, et vetustis et postea inventis omni cura perquisitis[*](per- quisitis D2v. -tio r.) causaque rerum et ratione simul eruta. dicemus[*](dicemus v. dicimus ll.) et sidera siderumque ipsorum terrestria[*](207 sqq.) signa dabimus indubitata, quandoquidem qui[*](qui Ev. om. r.) adhuc diligentius ea tractavere, quibusvis potius quam agricolis scripsisse possunt videri. ac primum omnium oraculis maiore ex[*](ex dv. a E. e rD. del.D2.) parte agemus, quae non in alio vitae genere plura certiorave sunt. cur enim non videantur oracula, a certissimo deo[*](deo P. die ll. v. cfr. XXVI 11. Col. I 4, 4.) maximeque veridico, usu, profecta?

[*](Cato praef. 4. 1, 1. 3. (Col. I 3, 3).) Principium autem a Catone sumemus: Fortissimi viri et milites strenuissimi ex agricolis gignuntur minimeque male cogitantes.—Praedium ne cupide emas. in re rustica operae[*](opere E. operari dT. operi v. a. G.) ne parcas, in agro emendo minime. quod male emptum est, semper paenitet. agrum paraturos ante omnia intueri oportet aquam[*](aquarum F2v. a. H. an aquarium? cfr. Cato.), viam[*](uiam S. uiam aut D2. uim aut rv. uim et Verc. uiam et H.),

[*](Cato 1, 3. 4. 6. 7. Varro I 7, 9. 10. Cato 1, 6. (Col. II 2, 6). Varro I 7, 10. Col. II 16, 2. Cic. de off. II 25, 89. Col. VI praef. 4.)Cato inter prima spectari iubet, ut solum sua virtute valeat[*](ualeat D2dv. aleat D1FE.om.G.) qua dictum est positione, ut operariorum copia[*](17,36) prope sit oppidumque validum, ut navigiorum evectus vel itinerum, ut bene[*](ut bene D2dv. ui bene D1GF. tum bene E.) aedificatus et cultus. in quo falli plerosque video; segnitiem[*](segnitiem Gv. -iam d. -tio r.) enim prioris domini pro emptore esse arbitrantur[*](arbitrantur v. -atur ll.). nihil est damnosius[*](damnosius D2v. damno (dampno d) eius r.) deserto[*](deserto v. -tius d. -tus r.) agro[*](ager E. agrum F2.). itaque Cato, de bono domino melius emi, nec temere contemnendam alienam disciplinam, agroque[*](agrorum qui d.) ut homini, quamvis quaestuosus sit, si tamen et sumptuosus, non multum superesse. ille in agro quaestuosissimam iudicat vitem, non frustra, quoniam ante omnia de inpensae[*](inpensa E.) ratione cavit[*](cauet U 339.); proxime hortos irriguos[*](irri- guos F2v. cfr. Cato. riguos rG.), nec id falso, si sub oppido sint; et prata antiqui parata dixere, idemque Cato interrogatus , quis[*](an qui?) esset certissimus quaestus, respondit: si bene pascas; qui[*](quis v. a. J.) proximus: si sat[*](si sat S. sit. at ll. v. si arat B. (si mediocriter pascat C e Col.)) bene.[*](Cato 2, 7.) summa omnium

[*](Cato 3, 1. Col. I 4, 8. Varro I 11, 1. Col. I 4, 6) <1> Modus hic probatur, ut neque fundus villam quaerat neque villa fundum, non, ut fecere[*](fecere ego. (-re id coni. S). fecerit ll. -rint v. -runt Bas.) iuxta diversis[*](diuersis in ego. -sum DFdEv. om.G. -sis Bas.)in eadem aetate exemplis L. Lucullus et[*](et Q. G. et que DG. atque d. et quae F. equę E.Q. v.) Q. Scaevola, cum villa[*](uilla v.a. S.) Scaevolae fructus non caperet[*](caperet Turnebus. caret ll. careret v.a.S.), villam Luculli ager, quo in genere censoria castigatio erat minus arare quam verrere[*](uertere P.). nec hoc sine arte quadam est. novissimus villam in Misenensi[*](Misenensi C. misin- ll. v.) posuit C. Marius VII cos., sed peritia castra metandi[*](metanti E. -ntis S.) sic, ut conparatos[*](comparatos ei G. -tus et (ei v.) ll. v.) ei ceteros[*](ceteros dG. -rus DGF. -ri E. in caeteris v.) etiam Sulla Felix caecos[*](caccos E.) fuisse diceret[*](diceret G. -re ll. v.).[*](Col. I 5, 6. 4. Varro I 12, 2. 1. Homerus ε 469. Col. I 5, 5. Varro I 12, 1.) <2> convenit neque iuxta paludes ponendam esse neque adverso amne, quamquam Homerus omnino e[*](e v. om. ll.) flumine semper antelucanas auras insalubres verissime tradidit. spectare in aestuosis[*](aestiuosis f.) locis septentriones debet, meridiem in frigidis, in temperatis[*](in temperatis F2v. temp- r.) exortum aequinoctialem.

[*](Col. II 2, 20. 14.)Agri ipsius bonitas quibus argumentis iudicanda sit, quamquam de terrae genere optimo disserentes abunde dixisse possumus videri, etiamnum tamen traditas notas[*](17,25 sqq.) subsignabimus Catonis[*](Catonis ll. v. Columellae P. Magonis Klotz.) maxime verbis: ebulum vel prunus silvestris vel rubus, bulbus minutus, trifolium , herba pratensis, quercus, silvestris pirus malusque[*](malus- que Ev. malus r.) frumentarii soli notae[*](frumentari soli notae E. frumentis habilis linoque F2.), item nigra terra et[*](terreat et E. terra, at et S.) cinerei coloris. omnis creta coquet, nisi permacra , sabulumque[*](sabulum- que F2fdH. -lum rv.), nisi id etiam pertenue est, et multo campestribus magis quam clivosis respondent eadem.

[*](Col. I 3, 8. Verg. Georg. II 412. Mago ap. Col. I 1, 18.)<3> Modum agri in primis servandum antiqui putavere , quippe ita censebant, satius esse minus serere et melius arare; qua in sententia et Vergilium fuisse video. verumque confitentibus latifundia[*](latifundia Dv. -diam GF1d. -di iam F2. -dium E.) perdidere Italiam, iam vero[*](dist. U chrest. 227.) et provincias—sex domini semissem africae possidebant , cum interfecit eos Nero princeps—, non fraudando [*](frau- dandus F2. fraudabo v.a.G.) magnitudine hac quoque sua Cn. Pompeio[*](pompeius F2. -ium v.a.G.), qui numquam agrum mercatus est conterminum. agro empto domum vendendam inclementer atque non ex utilitate publici status Mago censuit[*](mago statuit dT.), hoc exordio praecepta pandere ingressus, ut tamen appareat adsiduitatem desideratam ab eo.

[*](Cato 5. ib. § 3. Col. I 8, 10. 13. XI 1, 27.) <4> Dehinc peritia vilicorum in cura habenda est, multaque de his Cato praecepit. nobis satis sit dixisse, quam proximum domino corde[*](corde DGF1Ev. -da d. -di F2C.) esse debere et tamen sibimet ipsi[*](semetipsi E.) non videri. coli rura ab[*](ab F2fdH. om. rv.) ergastulis pessumum

[*](val. Max. IV 4, 6.) <1> Quonam[*](quonam dEv. qm??? r.) igitur modo utilissime colentur[*](coluntur dEv. a. G.) agri? ex oraculo scilicet: malis bonis. Sed defendi[*](de- fendi Ev. -endendi r.) aequum est abavos[*](abauis E.), qui praeceptis suis prospexere vitae. namque cum dicerent malis, intellegere voluere vilissimos, summumque [*](summumque D2D. -mum rv. -ma p.) providentiae illorum fuit, ut quam minimum esset[*](esset dv. esse r.) inpendii[*](inpedi DGF.). praecipiebant enim ista, qui triumphales denas argenti libras in supellectile crimini dabant, qui mortuo vilico relinquere victorias et reverti in rura sua postulabant, quorum heredia[*](heredia dTBrot. herendia r. praedia v.) colenda suscipiebat res p.,

[*](cato 4.-5, 2. 7. Col. I 8, 14. XI 1, 28. 30.—cato 5, 6.) <3> Reliqua praecepta reddentur suis locis, quae propria

[*](Col. II 6, 1. Th. H. VIII 1, 1.) Et quoniam praeparatus est ager, nunc indiCabitur natura frugum. Sunt autem duo prima earum genera: frumenta, ut triticum, hordeum[*](triticum, far, hordeum v. a. D.), et legumina, ut faba, cicer. differentia notior, quam ut indicari deceat.

[*](th. H. VIII 1, 2. 4.) <1> Frumenti ipsius totidem genera per tempora satu divisa: hiberna, quae circa vergiliarum occasum sata terra per hiemem nutriuntur, ut triticum, hordeum; aestiva, quae aestate ante vergiliarum exortum seruntur, ut milium, panicun, sesama[*](sesama D2C. (sis- v.) sesima GES. sisima r.), horminum[*](horminum v. orm- D2. Torm- F2. Urm- r.), irio[*](irlio E. milio D2.), Italiae dumtaxat ritu. alioquin in graecia et in Asia omnia a[*](a DTS. om. rv.) vergiliarum occasu seruntur, quaedam autem utroque tempore in Italia, ex his quaedam et tertio veris.[*](Verg. Georg. I 215. Th. H. VIII 1, 3. Col. I 10, 31.) aliqui verna milium, panicum , lentem, cicer, alicam appellant, sementiva[*](sementiua F2dTG. (-tica v.) -tiuam r.) autem triticum, hordeum, fabam, rapam[*](rapam ll. D. napum, rapam v.). et in tritici genere pars aliqua pabuli est quadripedum causa sati, ut farrago, et in leguminibus, ut vicia[*](uitia Ev. a. C.); ad[*](ac F2. at v. a. D.) communem[*](communem D2D. -ne rG.) quadripedum hominumque usum[*](usum D2D. usui rv.) lupinum.

[*](th. H. VIII 2, 3. 1, 5. (Varro I 45, 1). 2, 1.) <2> Legumina omnia singulas habent radices praeter fabam, easque surculosas, quia non in multa[*](an multas?) dividuntur,

[*](Th. H. VIII 2, 4. 3, 2.) <3> Frumenta hieme[*](hieme Fdv. -mi r.) in herba sunt, verno tempore fastigantur[*](fastigantur dTv. fa//tig- E. fatig- D1GF1. Fastigiantur D2Par. spicantur F2f.) in stipulam quae sunt hiberni generis, at milium et[*](et om.d.) panicum in culmum[*](culmen Ev. A. Bas.) geniculatum et concavum, sesama[*](sesama D2C. sis- F2v. sesima dS. sisemina r.) vero in ferulaceum.[*](ib. 3, 4. I 11, 2.) omnium satorum[*](satorum D2in ras.dv. saturorum GF1E. satiuorum F2fTD.) fructus aut spicis continetur, ut tritici[*](aut tritici E.), hordei, muniturque vallo aristarum contra aves et parvas quadripedes[*](contra aues et paruas quadripedes D2S. ob F2. om. rv.), aut includitur Siliquis, ut leguminum, aut vasculis, ut sesamae[*](sesamae D2F2C. sesimae dES. sesemae r.) ac papaveris . milium et panicum tantum pro indiviso et parvis avibus expositum est; indefensum[*](indefensū ego. -sa ll. v.) quippe membranis continetur [*](continentur F2v.).

Panicum a paniculis dictum, cacumine languide nutante , paulatim extenuato culmo paene in surculum, praedensis acervatur granis, cum longissima, pedali phoba[*](phoba Turneb. coll. Theophr. obfa D1GF1dTE. offa D2F2Salm. loba B. obba G.). milio[*](milio D2S. mili F1. Miliae r. milii G.) comae granum complexae fimbriato[*](fibriato E.) capillo curvantur. sunt et panico genera mammosa[*](mammoso E1v. a. H.),[*](Col. II 9, 19.) e pano parvis racemata panculis, et cacumine gemino; quin et colore distinguntur[*](distinguitur dfv. a. G.) candido, nigro, rufo, etiam purpureo. panis multifariam[*](multifariam DS. -riae F2. -rie dv. -ria r.) et

[*](Th. H. VIII 2, 4. 5 (cfr. Col. II 11, 10). Varro 32, 1.) <4> Frumenta quaedam in tertio genu spicam incipiunt concipere, quaedam in quarto, sed etiamnum occultam. genicula autem sunt tritico quaterna, farri[*](farri F2v. -ris r.) sena, hordeo octona. Sed non ante supra dictum geniculorum numerum conceptus est spicae, qui ut spem sui fecit, iiii aut V tardissime[*](an cum tardissime?) diebus florere incipiunt totidemque aut paulo pluribus deflorescunt, hordea vero[*](uero om.dt.), cum tardissime, diebus[*](diebus D2D. om. rv) VII. Varro quater novenis[*](quinquies nouenis p e varr.) diebus fruges absolvi tradit et mense nono meti.

[*](Th. VIII 3, 2. 2, 3.) <5> Fabae in folia exeunt ac deinde caulem[*](caulem Ev. -les Ffd. -lis r. An caulem cavum? Cfr. Theophr.) emittunt nullis distinctum[*](distinctus f1. -ctas F2.) internodiis. Reliqua legumina surculosa sunt. Ex his ramosa cicer, ervum[*](erbum DGF.), lens. Quorundam caules sparguntur in terram, si non habeant adminiculum; at[*](at ego coll. Theophr. ut ll. V.) pisa scandunt, si habuere, aut[*](pisa scandunt si habuere aut ego. piscandum (-unt d) nisi habuere aut DGF1dE. pisarum Et F2d. pisa scandunt aut nisi habuere u 343. pisorum quod si non habuere v.) deteriora fiunt. Leguminum unicaulis faba sola, unus et lupino, sed[*](lupino sed D2d. -inos et D1GF1. -inis Et (sed S) EdTs. -inis v.)...., ceteris[*](lac. Ego indicavi. Deest non rectus.)

<6> frumenta cum defloruere, crassescunt maturanturque , cum plurimum, diebus XL, item faba[*](faba XL F2.), paucissimis cicer. Id enim a sementi diebus XL perficitur. Milium et panicum et sesama[*](sesama c. sisama f2v. sesima gds. sesina E2. semina r.) et omnia aestiva xl diebus maturantur a flore, magna terrae caelique differentia. in aegypto enim hordeum sexto a satu mense, frumenta septumo metuntur, in hellade VII[*](VII FfS. om. rv.) hordeum, in peloponneso octavo, et frumenta etiamnum tardius. grana in stipula crinito textu spicantur. In faba leguminibusque

[*](Th. H. VIII 4, 1.) <7> Tunicae frumento plures. hordeum maxime nudum et arinca[*](aruncas et E.), set praecipue avena. calamus altior frumento quam hordeo, arista mordacior hordeo. in area exteruntur triticum et siligo[*](silico E.) et hordeum. Sic et seruntur pura, qualiter moluntur[*](moliuntur DEC. mori- F.), quia tosta[*](torta E2. tota E1.) non sunt. e diverso far, milium, panicum purgari[*](purgari om.d.) nisi tosta non possunt. Itaque haec cum suis folliculis seruntur[*](seruntur D2v. serantur rs.) cruda. et far in vaginulis suis servant ad satus[*](ad satus GF2dv. assuetus D2(?). at satus r.) atque non torrent.

Levissimum ex his hordeum raro excedit XV libras et faba XXII. Ponderosius far magisque etiamnum triticum . far in aegypto[*](farina in aegypto F2D.) ex olyra conficitur. tertium genus spicae hoc ibi est. Galliae quoque suum genus farris dedere , quod illic bracem[*](bracum f. brance v. a. H.) vocant, apud nos scandalam[*](scandalum d. sandalam EH. -lum C. scandulam Ge- orges ex edicto dioclet. ed. Momms. 1 nr. 8. Isidor. 17, 3. 11.), nitidissimi grani. Est et[*](est et F2fD. est dTS. et rv.) alia differentia, quod fere quaternis libris plus reddit panis quam far aliud. Populum romanum farre tantum e frumento CCC annis usum verrius [*](uerius D1G. uarrius E. uarro dTP.) tradit.

[*](cfr. Ib. 4, 5. 3. 4.) <1> Tritici genera plura, quae fecere gentes. Italico nullum equidem comparaverim candore ac pondere, quo maxime decernitur. montanis modo comparetur ltaliae agris externum, in quo principatum tenuit Boeotia, dein Sicilia, mox Africa. tertium pondus erat Thracio, Syrio[*](Assyrio U 344 e Theophr.), deinde et aegyptio, athletarum [cum[*](uncos ego posui. tum U 344. an olim vel quidem?)] decreto, quorum capacitas iumentis similis quem diximus ordinem fecerat. Graecia et Ponticum laudavit, quod in italiam non pervenit

<2> Nunc ex his generibus, quae Romam[*](Romam v. roma DG. romae FdEBrot.) invehuntur, levissimum est Gallicum atque Chersonneso advectum[*](aduentum D1GF1. adpensus F2.), quippe non excedunt[*](exce- dit F2dT.) modii[*](modii D2dTD. -dius F2. -dium E. in modium v. mod G. modo r.) vicenas libras, si quis[*](si quis D2v. silique F1. siliqui r.) granum ipsum ponderet. Sardum adicit[*](sar- dum adiecit (-cis d)dT. sardinia dicit E.) selibram[*](selibram F2D. -ras rG.), Alexandrinum et trientem[*](trientem F2D. -tes rv.)—hoc et Siculi pondus—, Baeticum[*](Baeticum U 346. boet- DGFE. boeot- dv.) totam libram addit, Africum et dodrantem[*](dodrantem F2D. -tes rv.). in transpadana Italia scio vicenas quinas libras farris modios pendere, circa Clusium et senas. lex certa[*](certe dEH.) naturae[*](natura DGF1.), ut in quocumque genere pani[*](pane dEv. a. C.) militari[*](miliari D coll. §§ 55. 102. 73. 74. sed cfr. Vopisc. Aurel. 9, 6. panis nauticus ap. Plin. XXII 138. praeterea dicendum esset miliario vel miliaceo: cfr. herba miliaria XXII 161. Varro r. r. III 5, 2.) tertia portio ad grani pondus

[*](Th. H. IV 4, 9.) primum ex omnibus frumentis seritur hordeum. dabimus et dies serendo cuique generi natura[*](matura E.) singulorum[*](201 sqq.) exposita. hordeum Indis[*](indi E.) sativum et silvestre[*](silurē E.), ex[*](ex Gdv. in r.) quo panis apud eos praecipuus et alica[*](et alica H coll. Theophr. et XXII 136. italica DGF1dEG. itali F2. -lici fv.). maxume quidem[*](quidem v. quidam ll. S.) oryza gaudent, ex qua tisanam conficiunt, quam reliqui mortales ex hordeo. oryzae folia carnosa, porro similia, sed latiora , altitudo cubitalis, flos purpureus, radix gemmeae[*](gemmeae Ddv. geminae fED. -ne GF.) rotunditatis.

[*](Pl. iun. p. 8, 15–20.) Antiquissimum in cibis hordeum, sicut Atheniensium ritu[*](ante mensium ritum E.) Menandro auctore apparet et gladiatorum cognomine , qui hordearii[*](hordiarii E.) vocabantur. polentam quoque Graeci non aliunde praeferunt. pluribus fit haec modis. Graeci perfusum aqua hordeum siccant nocte una ac postero die frigunt, dein molis frangunt. sunt qui vehementius tostum rursus exigua aqua adspergant et siccent[*](et siccent F2fH. siccent r. siccentque v.), priusquam molant . alii vero virentibus spicis decussum hordeum recens purgant madidumque in pila tundunt atque in corbibus eluunt ac siccatum[*](siccatum D2F2in ras.dv. -arum r.) sole rursus tundunt et purgatum molunt . quocumque autem genere praeparato vicenis hordei

Panem ex hordeo antiquis usitatum vita damnavit, quadripedumque [*](quadrupedum quis D2. -dum quorum F2.) fere cibus[*](fere cibus D2dTfH. refe cibus D1F1G. cibus F2. refectibus E. tradidit refectibus v.) est, cum tisanae inde usus validissimus saluberrimusque tanto opere probetur.[*](cfr. Geop. III 9.) unum laudibus eius volumen dicavit Hippocrates e clarissimis medicinae scientia[*](scientiae E1v. a. G.). tisanae bonitas praecipua Uticensi. in Aegypto vero est quae fiat ex hordeo, cui sunt bini anguli . in Baetica et Africa genus, ex quo fiat, hordei glabrum appellat Turranius. idem olyran et oryzan[*](oryzan Verc. orygan DFE2. origan (am d) r.) eandem[*](ean- dem dEv. eadem r.) esse existimat[*](existimant E1.). tisanae conficiendae volgata ratio est.

[*](Diosc. II 123. Cato 87.) Simili modo e[*](e S. et ll. ex v.) tritici semine tragum[*](tragum D2v. -grum d. trangum r.) fit, in Campania dumtaxat et Aegypto, amylum vero ex omni tritico ac siligine[*](sigiline E.), sed optimum[*](et optimum ES.) e[*](e F2G. ex dv. et r.) trimestri. inventio eius Chio[*](dist. ego.) insulae debetur; et hodie laudatissimum inde. est[*](inde est D2dEv. idem F2. id est r.) appellatum ab eo quod sine mola fiat. proximum trimestri quod[*](quod de dT. quodam G.) e minime ponderoso tritico. madescit dulci aqua in[*](aqua in D2F2dv. aquam r. aqua C.) ligneis vasis, ita ut integatur[*](intinguatur F2.) quinquies in die mutata; melius, si et noctu[*](noctu F2G. in noctu r.), ita ut misceatur pariter. emollitum priusquam acescat, linteo aut sportis saccatum[*](saccatum dH. sicc- rv.) tegulae infunditur inlitae fermento, atque ita in sole densatur. post Chium maxime laudatur Creticum, mox Aegyptium—probatur

[*](Th. H. VIII 4, 2.) Hordei farina et ad medendum utuntur, mirumque in usu iumentorum ignibus durato ac postea molito offisque humana manu demissis in alvum maiores vires[*](in aluum maiores uires (esse uires F2S. eis uires J) F2v. maiores esse in aluum uires r.) torosque corporis fieri. spicae quaedam binos ordines habent, quaedam plures usque ad senos. grano ipsi aliquo t[*](aliquot v. -quod DGF1D. -quid dE. -quae F2.) differentiae: longius leviusque aut brevius ac[*](ac ego. aut ll. v. et U 349.) rotundius , candidius nigriusve[*](nigriusue D. -iusque uel DS. -ius uel rv.), cui purpura est opimo[*](opimo ego e Theophr. (cfr XXII 92). opti-D2D. ulti-rv.) ad polentam. contra tempestates candido maxima infirmitas. hordeum frugum omnium mollissimum est.[*](Col. II 9, 3 (14). Th. H. VIII 4, 1 extr.) seri non volt[*](uolt S. uult dTG. uolet DGF1E. ualet F2v.) nisi in sicca et soluta terra ac nisi laeta. palea ex optimis , stramento vero nullum conparatur. hordeum ex omni frumento minime calamitosum, quia[*](quia F2dEv. qui r.) ante tollitur quam triticum occupet rubigo—itaque sapientes agricolae triticum [*](dist. ego.) cibariis tantum serunt, hordeum sacculo seri dicunt—, propterea[*](prop- terea quod S.) celerrime redit, fertilissimumque[*](fertilissimumque dv. -mum quae F1. -mum- que est F2D. -mum S. -miquae (-que D2E)r.) quod in[*](in del.F2.) Hispaniae [*](hispania E.) Carthagine Aprili mense collectum est. hoc seritur eodem mense in Celtiberia, eodemque anno bis[*](anno bis Ddv. a nobis r. a del.F2f2.) nascitur. rapitur omne a prima statim maturitate festinantius quam cetera. fragili enim stipula et tenuissima palea granum continetur. meliorem etiam polentam fieri tradunt, si non excocta maturitate tollatur.

Frumenti genera non eadem ubique nec, ubi eadem sunt, isdem nominibus. volgatissima ex his[*](ex his atque D2D. om. rv.) atque

[*](Col. II 9, 13.) <1> Tritici semine avidius nullum est nec quod plus[*](dist. D.) alimenti trahat. siliginem proprie dixerim tritici delicias candore sive virtute sive pondere[*](candore siue uirtute siue pondere ego. candore uirtute pondere D2D. candor (-ore F1) est et sine uirtute sine, (et sine v) pondere rv. (an candore, etsi uincitur pondere?)). conveniens umidis

e siligine lautissimus[*](lautissimus D2dv. lat- r.) panis pistrinarumque opera laudatissima . praecellit[*](prae- cellit dEv. -llet r.) in Italia, si Campana Pisis natae misceatur. rufior illa, at Pisana candidior ponderosiorque cretacea. iustum est e grano Campanae[*](Campanae v. -aniae ll.), quam vocant castratam, e modio redire sextarios IV siliginis vel e gregali sine castratura sextarios V, praeterea floris semodium et cibarii, quod secundarium vocant, sextarios IV, furfuris sextarios totidem, e Pisana autem siliginis sextarios V, cetera paria sunt. Clusina Arretinaque etiamnum sextarios siliginis adiciunt[*](adiciunt coni. H. adsiunt E. adsciunt r Brot. assumunt v.), in reliquis pares. si vero pollinem[*](pollionem E.) facere libeat, XVI pondo panis[*](panes E.) redeunt et cibarii III[*](III ego. tres F2D. tria rv. (scribendum erat terna).) furfurumque semodius. molae discrimine hoc constat. nam quae[*](namque d1E. si add.d2.) sicca moluntur, plus farinae reddunt, quae salsa aqua sparsa, candidiorem medullam, verum plus retinent in furfure. farinam a farre dictam nomine ipso apparet. siligineae farinae modius[*](modius PF2dv. -ios r.) Gallicae XX[*](xx PD. XXII rv.) libras panis reddit, Italicae duabus tribusve amplius in artopticio pane. nam furnaceis binas adiciunt libras in quocumque genere.

<2> Similago[*](dist. D.) e tritico fit, laudatissima ex Africo[*](laudatissimo ex africa PD.). iustum est e modiis redire semodios et pollinis sextarios V—ita[*](ita PF2D. ita ut r. ita autem (enim v)G.) appellant in tritico quod florem in siligine; hoc aerariae[*](aerariae dv. era- P. haera- DF. ara- E. heccrarie G.) officinae chartariaeque utuntur—, praeterea secundarii sextarios IV furfurumque tantundem, panis vero e modio similaginis p. XXII[*](p. XXII U 351. // XXII P. CXXII r v. a. D.), e floris modio p. XVI[*](p. XVI PD. CXVII rv.). pretium huic annona media in modios farinae XL asses,

[*](extr.: cfr. Th. C. 14, 1.—Homerus E 195. Herodot. II 36. (Diosc. II 113).)<3> Siligo numquam maturescit pariter, nec ulla segetum minus dilationem patitur propter teneritatem, iis quae maturuere[*](mature E.) protinus granum dimittentibus. sed minus quam cetera frumenta in stipula periclitatur, quoniam semper rectam habet spicam nec rorem continet, qui robiginem faciat[*](facit P.). <4> Ex arinca[*](arinca C. ari///// P. africa rv.) dulcissimus panis. ipsa spissior quam far, et maior spica, eadem et ponderosior. raro modius [*](modius dv. -ios r.) grani non XVI libras implet. exteritur in Graecia difficulter, ob id iumentis dari ab Homero dicta[*](umero dictam E.). haec enim est quam olyram vocat. eadem in Aegypto facilis fertilisque.

[*](Th. H. II 4, 1.)Far sine arista est, item siligo, excepta quae Laconica appellatur. adiciuntur his genera[*](an genere?) bromos et tragos[*](bromos et tragos D cum Salm. exerc. p. 154aE. bro.....trago P. bromos siligo excepta (exceptitia v) et tragos rH. cfr. v. 17.), externa omnia, ab oriente invectae[*](in- uecta v. a. D.) oryzae[*](oryzae Pv. -za r.) similia. tiphe[*](tiphe dEv. etii////e P. thipe r.) et ipsa[*](ipsa Pv. pisa r.) eiusdem est generis, ex qua fit in nostro[*](nostra///urbe d.) orbe oryza. apud Graecos est et zea[*](zea B. ixia ll.), traduntque eam ac[*](ac v. om. ll. an et?) tiphen, cum sint

[*]((cfr. XVII 41).) Tritico nihil est fertilius—hoc ei natura tribuit ,[*](dist. ego.) quoniam eo maxime alebat[*](alat v. a. H.) hominem —, utpote[*](utpote PD2F2dv. pote E.om. r.) cum e modio, si sit aptum solum, quale in Byzacio Africae campo, centeni quinquageni modii reddantur. misit ex eo loco divo Augusto procurator[*](procuratore P.) eius ex uno grano, vix credibile dictu, cccc paucis minus[*](paucis minus PD2dv.del.F2. pau- cissimis r.) germina, exstantque de ea re epistulae. misit et Neroni simililer CCCLX[*](CCLX P.) stipulas ex uno grano. cum centesimo quidem et Leontini Siciliae campi fundunt aliique et. tota Baetica[*](Baetica C. bet- PD2v. boet- E. biet- r.) et in primis Aegyptus. fertilissima tritici genera ramosum ac[*](ac ego. aut ll. v. et S.) quod centigranium vocant. inventus est iam et scapus unus[*](unus om.P.) centum fabis onustus.

[*]((cfr. XV 28). Diosc. II 121. Th. H. VIII 5, 1. C. IV 15, 1. H. VIII 7, 3. C. VI 12, 12.) Aestiva frumenta diximus sesamam[*](sesamam dC. ses//mam P. sisimam E. sisisimam D1. sissimam r.), milium,[*](49) panicum. sesama[*](sesama dC. sesima PDS. sisima r.) ab Indis venit. ex ea et oleum faciunt; colos eius candidus. huic simile est in Asia Graeciaque erysimum, idemque erat, nisi pinguius[*](pinguius Pv. -guis r.) esset, quod apud nos vocant irionem[*](irionem Pv. trio- D2. -onum E. irionum r.), medicaminibus adnumerandum potius quam frugibus. eiusdem naturae et[*](est et F2.)horminum[*](horminum v. orm- ll. D. cfr. index libri et XIX 151. XXII 159.) Graecis dictum , sed cumino simile; seritur cum sesama[*](sesama PC. sisima F2. sesima rS.). hac[*](hac F2Brot. hec G. haec r. hoc v.) et irione nullum animal vescitur virentibus.

Pistura non omnium facilis, quippe Etruria spicam farris tosti pisente pilo praeferrato[*](praeferrata E.) fistula serrata et stella intus denticulata, ut[*](ut DGdfv. u/// P. aut r.), si[*](nisi v. a. J.) intenti[*](intenti v. ini//////// P. interiti r. intentius J.) pisant, concidantur

[*](Col. II 9, 14. Verg. Georg. II 463.) Milio Campania praecipue gaudet pultemque candidam ex eo facit. fit et panis praedulcis[*](praedulcis D2F2dv. -ci D1F1. predulci r.). Sarmatarum quoque gentes hac maxime pulte aluntur et cruda etiam farina, equino lacte vel sanguine e[*](e v. om. ll.) cruris venis[*](cruris uenis del.F2.) admixto

[*](Th. H. VIII 7, 3.) Panico et Galliae quidem[*](quidem dH. -dam r. quaedam v.), praecipue Aquitania utitur, sed et circumpadana Italia addita faba, sine qua[*](sine aqua D. del.F2. sine qua nihil conficiant v. lacunam ego indicavi. an potius solida? cfr. § 117.).... Ponticae gentes nullum panico praeferunt cibum.—Cetera aestiva frumenta riguis magis etiam quam imbribus gaudent , milium et panicum aquis minime, cum[*](cum v. q???m d. quō E. quoniam r(?)D. at cfr. Theophr.φυλλοβολοῦσιν.an quoniam folia exuunt?) in folia exeunt . vetant ea inter vites arboresve frugiferas seri, terram emaciari[*](emaciari S cum H coll. Col. II 10,1. emactari DGF1f1E. emace- rari F2f2D. emacrari dv.) hoc satu existimantes.

[*](cfr. Didymus in Geop. II 33, 3. Pallad. XI 21.) Mili praecipuus ad fermenta usus e musto subacti in annuum tempus. simile fit e[*](e F2fS. et r. ex v.) tritici ipsius furfuribus minutis[*](mini- mis dT.) et optimis e musto albo triduo maceratis[*](maceratis P. -ato F2dT. maturato r. v.a.D.), subactis ac sole siccatis. inde pastillos in pane faciendo dilutos cum similagine[*](milagine D2F2dv. -geni E. -ligine D. -geni r.) seminis[*](seminus F2.) fervefaciunt atque ita farinae miscent, sic optimum panem fieri arbitrantes. Graeci in binos[*](binos F2v. binos et r.) semodios farinae satis esse bessem[*](bessem S. besē F2f. beses r. bes- ses v.) fermenti constituere . et haec quidem genera vindemiis tantum fiunt; quo libeat vero tempore ex aqua hordeoque bilibres offae ferventi foco vel fictili patina torrentur cinere et carbone, usque dum rubeant. postea operiuntur in vasis, donec acescant. hinc fermentum diluitur. cum fieret autem panis hordeacius[*](hordeaceus dv. a. S.), ervi[*](erui dTfH. eruiliae C. herui E. heruilae v. herbi r.) aut cicerculae farina[*](farina TfH. -nae FdEv. -ne r. -na ei G.) ipse[*](ipsae FEv. a. S.) fermentabatur; iustum erat II[*](II ego. duae ll. v. scribendum fuit binae. an binas libras?) librae in v[*](quinque ll.v (pro quinos).) semodios. nunc fermentum fit ex ipsa farina, quae subigitur priusquam addatur sal, ad

Panis ipsius varia genera persequi supervacuum videtur, alias ab[*](alia sub E. alias sub d.) opsoniis appellati[*](appellati C. -ari GdEv. apellari r.), ut ostrearii[*](ostre- arii v. uostrearii F2. -ari r.), alias a deliciis , ut artolagani, alias a festinatione, ut speustici[*](speustici G. (speusici v.) sceptrici F2. -ice r. an idem quiστρεπτίκιοςAthenaei IIIp. 113a, ut sit fastigatione pro festinatione substituendum?), nec non[*](non del.F2.) a coquendi ratione, ut furnacei vel artopticii[*](ar- topticii dB. cfr. Athen. III p. 113d. -icei rS.) aut in clibanis[*](inuectus F2Brot.) cocti, non pridem etiam e Parthis invecto quem aquaticum[*](aquaticam E.) vocant, quoniam aqua trahitur ad[*](ad D2F2dTD. a rv. del. G.) tenuem[*](tenue E. -ui v. a. G.) et spongiosam[*](spongiosam GF2dTD. -sum F1. -sa v. -geosam D. -sa ES.) inanitatem[*](inanitate GEv. a. D.), alii Parthicum. summa laus siliginis bonitate et cribri tenuitate constat. quidam ex ovis aut lacte subigunt, butyro vero gentes etiam pacatae, ad[*](at F2.) operis pistorii genera[*](genere F2.) transeunte cura.[*](cfr. Martial. XIII ep. 47.) durat sua Piceno in panis inventione gratia ex alicae materia. eum[*](eum G. cum DGF1dTv. cui F2.) novem diebus maceratum[*](maceratum S. -rato ll. -rata v. -rant G.) decumo ad speciem tractae subigunt[*](tracta subigunt D2G. tracta es ubi tune D1GF1E. tractae subigi tunc dT. tracto (-cta v) et subacto (-cta v)F2v.) uvae passae suco, postea in furnis ollis inditum[*](inclitum E.), quae rumpantur ibi, torrent. neque est ex eo cibus[*](clibus E.) nisi madefacto, quod fit lacte maxime mulso[*](maxime uel mulso F2D. sed cfr. X 52. XIX 64.).

[*](Plauti Aulul. II 9, 4.) Pistores Romae non fuere ad Persicum usque bellum annis ab urbe condita super DLXXX. ipsi panem faciebant Quirites, mulierumque id opus maxime[*](maxime om.Ev. a. D.) erat, sicut etiam nunc in plurimis gentium. artoptas iam[*](artoptas iam D. -ptasiam ll. -ptam B.) Plautus appellat in fabula, quam Aululariam[*](aululariam dv. auru- r.)inscripsit[*](inscripsit S cum Ursino. scripsit ll. v. cfr. XIV 92.), magna ob id concertatione[*](cum certatione fE.) eruditorum, an is[*](an is v. annis E. anni is D1GF. annui d. ennii D2.) versus poetae[*](poeta E.) sit illius, certumque fit Atei Capitonis sententia cocos tum[*](cocos tum H cum Turnebo adv. 28, 42. costum D1GFdT. tostum D2Ev.) panem lautioribus coquere solitos, pistoresque[*](piscatoresque E1.) tantum eos, qui far pisebant, nominatos. nec cocos vero habebant in servitiis, eosque ex macello conducebant. cribrorum[*](criborum GFE.) genera Galliae[*](galli e d G. galliae ex (e J) D2D.) saetis[*](saetis S. setis D2F2dv. sextis r.) equorum invenere, Hispaniae[*](hispaniae fEv. diis panie (-iae GD1GF. dii ispanię d. dii hispani e T. ispani e D2. Hispani e G. -niae e J. -nia e D.) lino excussoria et pollinaria[*](pollinaria v. apoll- DGd. opoll- r.), Aegyptus papyro[*](e pa- pyro v.) atque iunco.

<1> Sed inter prima dicatur et alicae ratio praestantissimae [*](praestantissime TE.) saluberrimaeque[*](saluberrimaeque quae v. -imam quae DF. -imamque GE. -ima quae d. -ima que T.), quae palma[*](palmam E.) frugum indubitata Italiae[*](italiae fS. -lia ll. -liam v.) contingit[*](contin- git FdEVerc. contigit DGfv.). fit sine dubio et in Aegypto, sed admodum spernenda, in Italia vero pluribus locis, sicut Veronensi Pisanoque agro, in Campania tamen laudatissima[*](laudatissimus Ev. a. G.). campus est subiacens montibus nimbosis, totus[*](totus GJ. totis rv.) quidem XL p.[*](XL p. D. XL. p. DG. XL pre F.dedEparurm constat. XL M passuum v.) planities[*](planities StrackJ. -itia est dT. -itiae DFE2. -icie Gv. -itie H. tinitiae E1.). terra eius, ut protinus soli natura dicatur , pulverea summa, inferior bibula et pumicis vice fistul osa[*](fistulosa H cfr. XVII 34. -las ll. -lans v.) quoque. montium culpa in bonum cedit. crebros

[*](Diosc. II 118 init.) <2> Alica fit e zea, quam semen appellavimus. tunditur[*](82) granum eius in pila lignea, ne[*](ne D2fH. ue D1GF. uel r. nam v.) lapidis duritia conterat,[*](82) mobili[*](mobili ut D2S. -ilius D1dT. nobilius r (add. ut) v.), ut notum est, pilo vinctorum poenali opera. primori inest pyxis ferrea. excussis inde[*](inde v. in ll.) tunicis iterum isdem armamentis nudata conciditur medulla. ita fiunt alicae tria genera: minimum ac secundarium, grandissimum vero aphaerema appellant. nondum habent candorem suum, quo praecellunt[*](procellunt E.), iam tamen Alexandrinae praeferuntur[*](proferuntur E.). postea, mirum dictu, admiscetur creta, quae transit in corpus coloremque et teneritatem adfert. invenitur haec inter Puteolos et Neapolim in colle[*](colle D2v. cole et G. colle et (eth d)r.) Leucogaeo[*](leucogaeo dH. -geo rv. cfr. XXXI 12.) appellato, extatque

[*](Geop. III 7. Diosc. II 118 extr.)<3> Alica adulterina fit maxime quidem e zea, quae in Africa degenerat. latiores eius spicae nigrioresque et brevi stipula. pisunt cum harena et sic quoque difficulter deterunt utriculos, fitque dimidia nudi mensura, posteaque gypsi pars quarta inspargitur atque, ut cohaesit, farinario cribro subcernunt. quae in eo remansit, excepticia appellatur et grandissima est. rursus, quae transit, artiore cernitur et secundaria vocatur, item[*](uocatur item D2dv. uocum ritem (ritę E)r.) cribraria, quae simili modo in tertio remansit cribro angustissimo et tantum harenas transmittente.[*](Geop. III 8. (Cato 86).) alia ratio ubique adulterandi ex tritico: candidissima et grandissima eligunt grana ac semicocta in ollis postea arefaciunt sole[*](solem D.) ad dimidium[*](ad dimidium ego. cfr.§ 115. XXIII 142. ad initium dv. ad initum D1GFE. admit- tunt D2D.) rursusque leviter adspersa molis frangunt. ex zea pulchrius quam e[*](e D2ES. ex dv. et r.) tritico fit tragum[*](tragum Turnebus D.cfr. Schneider ad Cat. 86. grana cum E. gracum r. granum v. graneum vel granaeum coni. H.), quamvis id alicae vitium sit. candorem autem ei[*](ei dv. et r.) pro creta lactis incocti mixtura confert.

Sequitur legunminlum natura, inter quae maxime [*](maximae E. -mus F2v.) honos fabae, quippe ex qua temptatus sit etiam panis . lomentum appellatur farina ex ea[*](ex ea ego. ea D1GF1dEv. del.D2. eius F2D.), adgravaturque pondus [*](dist. D.) illa et omni legumine, iam vero et pabulo[*](pabulo DdTv.cfr. §§ 142.143. -la F1E. -lum G. ad pabula F2. ad pabulum D.), in pane[*](in pane DGdTD. om. rv.)

Ex leguminibus autumno vereve[*](autumno uereue J. autumno uere DGFdT. autem nouę re E. autem nouembri v. (et uere coni.H.an uel uere?)) seruntur lens et in Graecia pisum. lens amat solum tenue magis quam pingue, caelum utique siccum. duo genera eius Aegypto, alterum rotundius nigriusque, alterum sua figura, unde vario usu tralatum est in lenticulas nomen. invenio apud auctores[*](auctorem DF1E.) aequanimitatem fieri vescentibus ea. pisum in apricis seri debet frigorum inpatientissimum. ideo in Italia et in austeriore caelo non nisi verno tempore terra facili, soluta[*](ac soluta v.a.S).

[*](Th. H. VIII 6, 5. Col. II 10, 20. Geop. II 36, 1.—Th. H. VIII 5, 1. Diosc. II 126. —Col. II 10, 19. Th. H. VIII 6, 5.) Ciceris natura est gigni cum salsilagine, ideo solum urit nec nisi madefactum pridie seri debet. differentiae plures, magnitudine, colore, figura, sapore. est

[*](Th. H. VIII 5, 2. 3. Diosc. II 175. Col. XI 2, 72. (Pallad. XI 1, 3).) Siliquae rotundae ciceri, ceteris leguminum Iongae et ad figuram seminis. latae, piso cylindratae[*](cilindratie Ev. -aceae C.). passiolorum [*](faseolorum v. phasio- S.) cum ipsis manduntur[*](mandunt FfE2S. manducent E1.) granis. serere eos qua velis terra licet ab idibus Octobr[*](octobr. ego. -bris ll. v. at plene scribendum erat octobribus: cfr. etiam XI 42. XV 19.XXI 111.). in kal. Novembris. legumina, cum maturescere coeperunt[*](coeperint F2Ev.a.H.), rapienda sunt, quoniam cito exiliunt latentque, cum decidere, sicut et lupinum.