Naturalis Historia

Glande[*](glande J. grande DG. -des dE. glandes v.) opes[*](oppes DG.) nunc[*](nunc dJ. sunt r. sunt nunc S. esse nunc v.) quoque multarum gentium etiam pace gaudentium constant[*](constat v. a. S.). nec non et inopia frugum arefactis emolitur[*](emollitur D. molitur dEv. a. D.) farina spissaturque in panis usum; quin et hodieque per Hispanias secundis mensis glans inseritur. dulcior eadem in cinere tosta. cautum est praeterea lege XII tabularum, ut glandem in alienum fundum procidentem liceret colligere.

[*](Th. H. III 8, 2.)Genera earum multa. distant fructu, situ, sexu, sapore . namque alia[*](alia dv. in alia r.) fageae glandi figura, quernae[*](queronae DG. alia quernae v. a. J.) alia[*](alia et J. et alia ll. v.) et ilignae[*](iligneae E.), atque inter se quoque generum singulorum differentiae . praeterea sunt aliquae silvestres, aliae placidiores, quae culta optinent[*](optinent v. -net ll.). iam[*](iam ego. iam in ll. v.) montuosis planisque distant, sicut et sexu, mares ac feminae, item sapore: dulcissima omnium fagi, ut qua obsessos etiam homines durasse in oppido Chio tradat Cornelius Alexander. genera distinguere non datur nominibus, quae sunt alia alibi, quippe cum robur quercumque vulgo nasci videamus, aesculum non ubique, quartam vero generis eiusdem, quae cerrus[*](currus D1G. eurrus d.) vocatur, ne Italiae quidem maiore ex parte notam[*](notam v. -ta ll.) esse. distinguemus[*](distinguemus v. -guimus ll. S.) ergo proprietate naturaque et, ubi res coget[*](cogit dJ.), etiam Graecis nominibus.

Fagi glans nucleis similis triangula cute includitur . folium tenue atque e levissimis, populo[*](populeo D2D.) simile,

[*](milaces: Th. H. III 16, 2.—Homerus K 242. Th. H. III 8, 1.) Glandem, quae proprie intellegitur, ferunt robur, quercus, aesculus, cerrus, ilex, suber. continent hispido calyce per genera plus minusve[*](minusue D2dS. -nus ite D1G. -nus item Ev. minus C. -nus cutem G. -nusve cutem J.) complectente. folia praeter ilicemn gravia, carnosa, procera, sinuosa lateribus, nec, cum cadunt, flavescentia, ut fagi, pro differentia generum breviora vel longiora.

Ilicis duo genera. ex his in Italia folio non[*](non v. non t D2. non ut rS. non ita J.) multum ab oleis distant milaces a quibusdam Graecis dictae; in provinciis[*](dist. Salm. exerc. 192a G.) aquifoliae sunt ilices[*](ilices D2 Salm. -cis dEv. a. D. -ci r.). glans utriusque brevior et gracilior[*](et gracilior dv. e (del. E2) grac- E.om.DG.), quam Homerus aculon appellat eoque nomine a glande distinguit. masculas ilices negant ferre.

[*](ibid. 2. 3.) Glans optima in quercu atque grandissima, mox aesculo. nam robori[*](robori D2dD. -ris rv.) parva, cerro tristis, horrida[*](horrid d.), echinato[*](echinato v. ecyn- DGd. cin- E.) calyce ceu[*](ceu EVerc. seu r.) castaneae. sed et in querna alia dulcior, molliorque feminae, mari spissior. maxime autem probantur latifoliae ex argumento dictae. distant inter se magnitudine et cutis tenuitate, item quod aliis subest tunica robigine scabra, aliis protinus candidum corpus. probatur et ea, cuius in balano utrimque ex longitudine extrema lapidescit duritia[*](duritiam E. in dur- v. a. G.), melior cui in cortice quam cui in corpore , utrumque non nisi mari. praeterea aliis ovata, aliis

[*](ibid. 5. 7 extr. V 9, 1. 4.) Ab hac[*](hac dv. haec r.) proxima latifoliae proceritas, sed minus utilis aedificiis atque carboni: dolata[*](dotata D1GEv. a. H.) vitiis obnoxia est, quamobrem solida utuntur; carbo in[*](11 carbo in H. -oni ll. G. -one v. -one in U 257.) aerariorum[*](aerariorum dv. -iarum E. era- r.) tantum officinis compendio, quoniam desinente flatu protinus emoriens saepius recoquitur, cetero plurimus scintillis. idem e novellis melior. acervi consertis taleis[*](paleis D2v. a. B.) recentibus luto caminantur , accensa strue contis pungitur durescens calyx[*](calix E (ut semper) D.) atque ita sudorem emittit.

[*](Th. H. II 8, 5. 7 init.) Pessima et carboni et materiae haliphloeos dicta, cui crassissimus cortex atque caudex et plerumque cavus fungosusque. nec alia[*](an nec alia pariter (vel ita)? cfr. Theophr. h. pl. III 8, 5.) putrescit ex hoc genere, etiam cum vivit. quin et fulmine saepissime icitur[*](icitur v. iacitur ll. D. cfr. II 146. XV 134.), quamvis altitudine non excellat. ideo ligno eius nec ad sacrificia uti fas habetur[*](habetur om. d.). eidem rara[*](rare E. raro v.a.S.) glans et, cum tulit, amara, quam praeter sues nullum attingat[*](atongat G. attingit Ev.a.G.) animal, ac ne hae quidem , si aliud pabulum habeant. hoc quoque inter reliqua neglectae religionis est, quod emortuo carbone sacrificatur.

Glans fagea suem hilarem facit, carnem cocibilem[*](coquibilem dG.) ac levem et utilem stomacho; iligna suem angustam, nitidam,

[*](Th. H. III 8, 6.) Quae glandem ferunt, omnes et gallam alternisque annis glandem, sed gallam hemeris optimam et coriis perficiendis aptissimam, similem huic latifolia, sed leviorem multoque minus probatam. fert et nigram—duo enim genera sunt—; haec tinguendis lanis[*](lanis D2Pe Theophr. om. r v. a. S.) utilior.[*](Th. H. III 5, 2 (Diosc. I 146).)

nascitur autem galla sole de geminis exeunte erumpens noctu semper universa. crescit uno die candidior et, si aestu excepta est, arescit protinus neque ad iustum incrementum pervenit, hoc est ut nucleum fabae magnitudine habeat . nigra diutius viret crescitque, ut interdum mali compleat magnitudinem. optima Commagena, deterrima ex robore. signum eius quod cavernae[*](cauernae v. -na ll. D.) tralucent[*](tralucent D1G. -cet D2D. translucent rv.).

[*](Th. H. III 7, 4. 5.) Robur praeter fructum plurima et alia gignit. namque fert et gallae utrumque genus et quaedam[*](quaedam v. quae iam ll. S.) veluti mora, ni distarent arida duritie, plerumque et[*](et ego. om. ll. v. cfr. Theophr.) tauri caput imitantia, quibus fructus inest nucleis[*](nucleis dv. -eus r.) olivae similis. nascuntur in eo et pilulae nucibus non absimiles, intus habentes floccos molles, lucernarum luminibus aptos. nam et sine oleo flagrant, sicuti galla nigra. fert et aliam inutilem pilulam cum capillo, verno tamen tempore melliginis suci[*](suci plenam U 258.). gignunt et alae[*](alae Be Theophr. aliae ll. C. alii v.) ramorum eius pilulas corpore , non pediculo adhaerentes, candicantes[*](candicantibus D2D.) umbilicis, cetera nigra varietate dispersa; media cocci colorem

[*](Th. H. III 5, 5.)Ferunt[*](ferunt v. ferunt ll.), robora et cachrym; ita vocatur pilula in medicina urendi vim habens. gignitur et in abiete, larice, picea, tilia, nuce, platano, postquam folia cecidere, hieme durans. continet nucleum pineis similem. is crescit hieme[*](uero D1G.)[*](dist. D coll. Theophr.), aperitur vere. pilula tota cadit, cum folia coepere[*](coeperit E. -rint v. a. H.) crescere.[*](Hesiodus ἔργα καὶ ἡμ. 233. Th. H. III 7, 6.) tam multifera sunt, tot res praeter glandem pariunt robora, sed et boletos suillosque—gulae novissima inritamenta—, qui circa radices gignuntur, quercus probatissimos[*](probatissimos D2v. -mum rS.), robur autem et cupressus et pinus noxios. robora ferunt et viscum et mella, ut auctor est Hesiodus, constatque rores melleos e caelo, ut diximus,[*](11,30) cadentes non aliis magis insidere frondibus. crematoque[*](crematoque ego. craemato (crem- D) quoque D2D. cremati (craem- D1. graem- G) quoque rv.) robore[*](robore D2D robi r. roboris v.) cinerem nitrosum esse certum est.

Omnes tamen has eius dotes ilex solo provocat cocco. granum hoc[*](hic GED.) primoque ceu scabies[*](scabies dTH. scaptes r. scapus G. spectes v.) fruticis[*](fruticis G. -ces ll. v.), parvae[*](paruae G. parua DdE. -ui G. -uos v.) aquifoliae ilicis[*](ilices GdEv. a. G.). cusculium[*](cusculium DGG. cuscolium EJ. esciiscolium d. quis- quilium v. scolecium D coll. XXIV 8.) vocant. pensionem alteram tributi pauperibus Hispaniae donat. usum eius ac[*](ac rationem D. grationem DG. -iorem dv. generationem E.an grani et ratio- nem?) rationem

[*](Th. H. III 8, 6.) Galliarum glandiferae maxime arbores agaricum ferunt. est autem fungus candidus, odoratus, antidotis[*](antidotus DGd.) efficax, in summis arboribus nascens, nocte relucens. signum hoc eius, quo[*](quo G. que DG. quae E.om.dT. quod v. an qui?) in tenebris decerpitur. e glandiferis sola quae vocatur aegilops[*](aegilops v. cfr. § 22. aezops (ez- d) ll.) fert pannos arentes, muscoso villo canos, non in cortice modo, verum et e ramis dependentes cubitali magnitudine, odoratos[*](odoratos v. -tus ll.), uti[*](uti D. ut Ev. ubi r.) diximus[*](12,108) inter unguenta.[*](Th. H. III 17, 1. 16, 3.) suberi minima arbor, glans pessima, rara[*](et rara D2D.), cortex tantum in fructu, praecrassus ac renascens atque etiam in denos pedes undique explanatus. usus eius ancoralibus maxime navium piscantiumque tragulis et cadorum obturamentis, praeterea in hiberno feminarum calceatu. quamobrem non infacete Graeci corticis[*](cortices arborum EVerc.) arborem appellant . sunt et qui feminam ilicem vocent atque, ubi non nascitur ilex, pro ea subere utantur in carpentariis praecipue fabricis, ut circa Elim et Lacedaemonem. nec in Italia tota nascitur aut in Gallia omnino.

Cortex et fagis, tiliae, abieti, piceae in magno usu agrestium. vasa eo[*](eo D2D.om. rv.) corbesque ac patentiora quaedam messibus convehendis vindemiisque faciunt atque protecta[*](protecta D2dTS. -exta D1G pretexta E. praet- v. proiecta coni. H coll. Vitruv. IV 2, 1.) tuguriorum. scribit in recenti[*](recenti v. -tia ll.) ad duces explorator incidens litteras a suco. nec non et in quodam usu sacrorum religiosus est fagi cortex. sed non durat arbor ipsa.

Scandula[*](scandulae... aptissimae dv. a. S.) e robore aptissima, mox e glandiferis aliis fagoque, facillima[*](facillima fS. -me DGE. -mae dv.) ex omnibus, quae resinam

Peregrinae tum videbantur, quoniam non erant suburbanae, pinus atque abies omnesque, quae picem[*](pice DG.) gignunt.[*](dist. ego. cfr. Pliniana p. 30.) de quibus nunc dicemus, simnul ut tota condiendi vina origo cognoscatur, quae ferunt[*](quae ferunt v. quae ferrunt DG. quae ferrent dES. quaedam ferunt Bas.) in Asia aut[*](14,122) oriente praedictis.[*](praedictis ll. v. e praed- B.)

Picem in Europa sex genera cognatarum arborum ferunt. ex his pinus atque pinaster[*](pinastri DG.) folium habent capillamenti modo praetenue longumque et mucrone aculeatum. pinus fert minimum resinae, interdum et nucibus ipsis, de quibus dictum est, vixque ut adscribatur generi.

Pinaster nihil est aliud quam pinus silvestris minor[*](minor D. miror DG. mira rv.) altitudine et a medio ramosa, sicut pinus in vertice . copiosiorem dat haec resinam quo dicemus modo.[*](57 sqq.) gignitur et in planis. easdem arbores alio nomine esse per oram Italiae quas[*](quas D2v. quos rG.) tibulos[*](stibulos E.) vocant,plerique arbitrantur, sed graciles succinctioresque et enodes liburnicarum ad usus, paene sine resina.

Picea montes amat atque frigora, feralis arbor et funebri indicio ad fores posita ac rogis virens, iam tamen et in domos recepta tonsili facilitate. haec plurimam fundit interveniente candida gemma, tam simili turis, ut mixta visu[*](uisu D2v. a uisu r Lugd.) discerni non queat; unde fraus Seplasiae[*](seplasiae TB. sepra- r.).

Similiter[*](dist. Külb.) abieti expetitae navigiis situs in excelso montium, ceu maria fugerit, nec forma alia.[*]((Th. H. III 9, 5).) materies vero praecipua est[*](praecipua est fS. -puaes G. -pues D. -pue E. -pua dv.) trabibus et plurimis vitae operibus. resina[*](resina in ea ego. resinae ll. -na ei v. -na est D.) in ea vitium, unde fructus piceae, exiguumque sudat aliquando contactu solis. e diverso materies, quae abieti pulcherrima, piceae ad fissiles scandulas cupasque et pauca alia secamenta.

[*](Vitruv. II 9, 14.) Quinto generi est[*](est coni. J. et DGET.om.dv.) situs idem, facies eadem. larix vocatur. materies praestantior longe, incorrupta aevis[*](incorrupta aeuis ego. cfr. XXIV 17.XVI 6. Pliniana p. 31. -ptae uis DGd. -pte uis E. -pta uis v. -pta ei uis J. -pta est usu S.), umori[*](umori DGEv. u maiori d mori Verc. umore J.) contumax, rubens praeterea et odore acrior. plusculum huic erumpit liquoris melleo colore atque lentore [*](lentore coni. S. -tiore dv. ren- tiore D1G. recentiore D2ED.), numquam[*](dist. J.) durescentis.[*](durescenti coni. S. durascentis Ev. a. Bas.)

[*](Th. H. III 9, 3. 5. Vitruv. l. l.)Sextum genus est taeda proprie dicta, abundantior suco quam reliqua, parcior liquidiorque quam picea, flammis ac lumini sacrorum etiam grata. hae, mares dumtaxat , ferunt et eam, quam Graeci sycen vocant, odoris gravissimi. laricis morbus est ut taeda fiat.

Omnia autem haec genera accensa fuligine inmodica carbonem repente exspuunt cum eruptionis crepitu eiaculanturque longe, excepta larice, quae nec ardet nec carbonem facit nec alio modo ignis vi consumitur quam lapides . omnia ea perpetuo virent nec facile discernuntur in fronde etiam a peritis;[*](a peritis v. apertis ll.) tanta natalium mixtura est.

Similis his etiamnunc aspectu est, ne quid praetereatur, taxus minime virens gracilisque et tristis ac dira, nullo[*](nullus DG.) suco, ex omnibus sola bacifera.[*](bacifera mas D2v. bacis fera mas D1G. bacis fert ramos d. bacas fert. Mas ES.) mas noxio fructu; letale quippe bacis in Hispania praecipue venenum inest,[*](uas DG.) vasa etiam viatoria ex ea vinis in Gallia facta mortifera fuisse compertum est.[*](Diosc. IV 80.) hanc Sextius milacem[*](milacem DGdG. cfr. § 19. smillacem E. smilacem B coll. Diosc. IV 80.) a Graecis vocari dicit et esse in Arcadia tam praesentis veneni, ut qui obdormiant sub ea cibumve capiant moriantur . sunt qui et taxica hine appellata dicant venena— quae nunc toxica dicimus—, quibus sagittae tinguantur. repertum[*](reperto DGD.an re- perio?) innoxiam fieri, si in ipsam arborem[*](ipsa arbore dES.) clavus aereus adigatur.[*](adicatur d. addicatur Ev.a. C.)

[*](Herodotus 1187.) Pix liquida in Europa e[*](e v. om. ll.) taeda coquitur, navalibus muniendis multosque alios ad usus. lignum eius concisum furnis undique igni extra circumdato fervet.[*](feruet dG. fero (ferro D2 ) ex DG. ferro- ut Ev. a. C.) primus sudor aquae modo fluit canali. hoc in Syria cedrium [*](cedrium B e Vitruv. II 9,13 (ubi nunccedreum legitur). cedrum ll.) vocatur, cui tanta vis est, ut in Aegypto corpora hominum defunctorum perfusa eo serventur.

[*]((Dion. Halic. frgm. XX 15 [20, 6] Kiess].).) Sequens liquor crassior iam picem fundit. haec rursus in cortinas aereas coniecta aceto spissatur ut coagulo [*](ut coagulo et dTS. et coagulo et DGf. et coagulat E. -lata v.) et Bruttiae cognomen accepit, doliis dumtaxat vasisque ceteris utilis, lentore[*](lento E.) ab alia pice differens, item colore[*](dist. ego. cfr. XIV 127.) rutilante et quod pinguior est reliqua omni. illa[*](omni illa D2. illa omni D1GdfD. illa omnia TEAruncd. v.)

[*](Diosc. 193. 91. Th. H. IX 2, 2.)Huius expressum pingue praecipua resina fit atque rara nec nisi paucis in locis subalpinae Italiae, conveniens medicis. resinae albae congium in II[*](II ego. duobus ll. v.nonne binis?) aquae pluviae cocunt . alii utilius putant sine aqua coquere lento igne toto die, utique[*](utrique DGdv. a. Bas.) vase aeris albi, item terebinthinam in sartagine [*](sartagine v. cart- ll.) cinere ferventi[*](cinere feruenti dTBrot. ref- rv.), hanc ceteris praeferentes. proxima e[*](e ego. et ll. ex v.) lentisco.[*](Th. H. IX 2, 7.)[*](Diosc. I 98.)

non omittendum apud eosdem zopissam [*](zopissam B e Diosc I 98. zosippam ll.) vocari derasam navibus maritimis picem cum cera[*](cera dB. cetera r.), nihil non experiente vita, multoque[*](multo dC.) efficaciorem ad omnia, quibus pices resinaeque prosunt, videlicet adiecto salis callo.

Aperitur picea e parte solari, non plaga, sed vulnere[*](uulnere dv. -ra r.) ablati corticis, cum plurimuin bipedali hiatu, ut a terra cubito cum minimum absit. nec corpori ipsi parcitur, ut in ceteris, quoniam astula in fructu est. verum haec proxima laudatur, altior amaritudinem adfert. postea umor

Inter haec genera propriam[*](proprium dv. a. S.) quidam fecere sappinum[*](sappinum J. sapi- dT. sappium rv.), quoniam ex cognatione[*](cognatione D2dArund. v. cogita- r.) harum seritur, qualis dicta est in[*](in C. om. ll.)[*](15,36) nucleis, eiusdemque arboris imas partes taedas vocant, cum sit illa arbor nil aliud quam picea feritatis paulum mitigatae satu, sappinus[*](sapinus (sapp- D) DGGD. -ni EC. -na dT. sapii Arund.) autem materies caesurae[*](caesurae D2D. -sare r. -sarum e v.) genere[*](generata EArund.) fiat[*](fiat DGG. fit TEArund. v. fit dH.), sicuti docebimus.

[*](Homerus υ 277.) Materiae enim causa reliquas arbores natura genuit copiosissimamque fraxinum. procera haec ac teres, pinnata et ipsa folio, multumque Homeri praeconio et Achillis hasta nobilitata. materies est ad plurima utilis;

[*](Th. H. III 10, 4. I 12, 4.) In tilia mas et femina differunt omni modo. namque et materies maris dura rufiorque ac nodosa et odoratior, cortex quoque crassior ac detractus inflexibilis. nec semen fert aut florem ut femina, quae crassior arbore, materie candida praecellensque est. mirum in hac arbore fructum a nullo animalium adtingi, foliorum corticisque sucum esse dulcem. inter corticem ac lignum tenues tunicae[*](tunicae coni. Dal. -cas dv. tonicas r. tuni- cae sunt D.) multiplici membrana, e quibus vincula tiliae vocantur tenuissimumque eorum[*](tenuissimumque eorum ego. -mum quorum DGD. -mum eorum Ev. -mae earum dG.) philyrae, coronarum lemniscis celebres antiquorum honore. materies teredinem non sentit, proceritate perquam modica, verum utilis.

Acer eiusdem fere amplitudinis, operum elegantia ac subtilitate citro secundum. plura eius genera: album, quod praecipui candoris, vocatur Gallicum in transpadana Italia transque Alpes nascens. alterum genus crispo macularum discursu, qui cum excellentior fuit, a similitudine caudae pavonum nomen accepit, in Histria Raetiaque praecipuum. e viliore genere crassivenium vocatur .[*](Th. H. III 1, 1.2 (III 3, 1).) Graeci situ discernunt, campestre enim candidum esse nec crispum—quod glinon[*](glinon v e Theophr. alinon D2dTE. -ono r.) vocant—, montanum vero crispius duriusque, etiamnunc e mascula crispius ad lautiora opera, tertium genus zygian rubentem, fissili ligno[*](ligno v. -ni ll.), cortice livido[*](liuido ego. -do de ll. -do et v. -do ac D.), scabro. hoc alii generis proprii esse malunt et Latine carpinum appellant.

Pulcherrimum vero est bruscum, multoque excellentius etiamnum molluscum. tuber utrumque arboris eius, bruscum intortius crispum, molluscum simplicius sparsum et, si magnitudinem mensarum caperet, haud dubie praeferretur citro; nunc intra pugillares lectorumque solidos[*](solidos Salm. exerc. 296aD. solicios DGf. sili- dE2V. sibli- E1. cfr. U 263.) aut lamnas raro usu spectatur. e brusco fiunt et mensae[*](an mensae, sed nigrescentes?) nigrescentes. reperitur et in alno[*](alni D1Gd.) tuber[*](tuber D2v. -ber et ES. -bere r. -ber set J.), tanto deterius, quantum ab acere alnus ipsa distat. aceris mares prius florent. etiamnum in siccis natae praeferuntur aquaticis , sicut et fraxini. est trans Alpes arbor simillima aceri albo materie, quae vocatur staphylodendron. fert siliquas et in iis nucleos sapore nucis abellanae.

[*](extr.: Th. H. III 3, 3.) In primis vero materies honorata buxo est raro crispanti[*](crispi//canti E.)[*](lacunam ego indicavi. Excidit fortasse simplicis.) nec nisi radice[*](radice ll. v. cortice Arund.), de ceteo..... levisque est[*](leuisque est ego. lenis qui est EArund. lenis quies rv. lenis quies est S. leui cuius U 264.)

[*](Th. H. III 14, 1. Colum. V 6, 2. de arb. 16,1. Tremellius Scrofa ap. Colum. l.l. (IX 13, 2).) Inter has atque frugiferas materie vitiumque amicitia accipitur ulmus. Graeci duo genera eius novere: montanam[*](montanam ego. -tuosam ll.v. cfr. §48. 63. 67. 128. XVIII 63. 179. XX 173. XXI 160. XXIV 34.) quae sit amplior, campestrem quae fruticosa. Italia Atinias vocat[*](uocat dv. -ant r.) excelsissimas et ex iis siccan eas[*](siccaneas vet. Dal. cfr. Index libri et Colum. II 2, 4. 16, 3. IV 30, 5. siccanas ll. v.) praefert, quae non sint riguae, alterum genus Gallicas, tertium nostrates, densiore folio et ab eodem pediculo numerosiore, quartum silvestre. Atiniae[*](Ati- niae v. rat- ll.) non ferunt samaram [*](samaram dH. -riam Ev. -rim D. -ritim G. -ra B.)—ita vocatur ulmi semen—, omnesque radicum plantis proveniunt, reliquae semine.

[*]((Th. H. III 3, 1).) Nunc celeberrimis arborum dictis quaedam in universum de cunctis indicanda sunt. montes amant cedrus, larix, taeda et ceterae, e quibus resina gignitur, item aquifolia, buxus, ilex, iuniperus, terebinthus, populus, ornus, carpinus. est[*](est D. est et ll. v.) in Appennino et[*](et om.dEv.) frutex, qui vocatur cotinus, ad linamenta[*](linamenta H. ligna- ll. linea- v.) modo conchylii colore insignis. montes et valles diligit abies, robur, castaneae, tilia, ilex, cornus. aquosis montibus gaudent acer, fraxinus, sorbus[*](sorbus dv. soruus D2. oruus D1G. ornus E.), tilia, cerasus. non temere in montibus visae sunt prunus, punicae, oleastri, iuglans, mori[*](mori fS. -ris D1GE. -rus D2dv.), sabuci. descendunt et in plana cornus, corylus, quercus, ornus, acer, fraxinus, fagus, carpinus. subeunt et in montuosa ulmus, mains, pirus, laurus, myrtus, sanguinei frutices[*](fruticis DG(?)D.), ilex tinguendisque vestibus nascentes[*](nascentis DG(?)E2D. -ndis E1.) genistae. gaudet frigidis sorbus, sed magis etiam betulla. Gallica haec arbor mirabili candore atque tenuitate, terribilis magistratuum virgis, eadem circulis flexilis, item corbium costis[*](costis D2dfH. cortis r. sportis v.). bitumen ex ea Galliae[*](galli D2D.) excoquunt. in eosdem situs comitantur[*](comitatur v.sed cfr. IX 110. XXI 65.) et spina, nuptiarum facibus auspicatissima, quoniam inde fecerint pastores qui rapuerunt Sabinas, ut auctor est Masurius. nunc facibus carpinus, corylus familiarissimae.

[*](Th. C. V 15, 3. H. II 7, 1.) Aquas odere[*](aquas odere v. aqua sudore ll.) cupressi, iuglandes, castaneae, laburnum . Alpina et haec arbor, nec vulgo nota, dura ac candida materie, cuius florem cubitalem longitudine apes non adtingunt. odit et quae appellatur Iovis barba, in opere topiario tonsilis et in rotunditatem spissa, argenteo folio. [*](Cato 9. Th. H. III 3, 2.)non nisi in aquosis proveniunt salices, alni, populi, siler, ligustra tesseris utilissima, item vaccinia Italiae in aucupiis sata, Galliae vero etiam purpurae tinguendae causa ad

[*](Th. H. I 9, 3.) Praeterea arborum aliis decidunt folia, aliae sempiterna coma virent, quam differentiam antecedat necesse est prior. sunt enim arborum quaedam omnino silvestres , quaedam urbaniores, quoniam[*](quoniam DGS. Quõ E. qllm d. quas v.) his placet nominibus distinguere ac[*](ac ego.cfr. p. 27, 7. hae ll. H. h. e. Müller emend. III 8. ergo v.) mites, quae fructu aut aliqua dote umbrarumque officio humanius iuvant, non improbe dicantur urbanae.

Harum generis[*](generis ego. cfr. § 80. -ri ll. v.) non decidunt oleae, lauro, palmae, myrto, cupressis[*](cupresso dEv. a. S.), pinis, hederae, rhododendro et, quamvis herba dicatur, sabinae. rhododendron, ut nomine apparet, a Graecis venit. alii nerium vocarunt, alii rhododaphnen , sempiternum fronde, rosae similitudine, caulibus fruticosum. iumentis caprisque et ovibus venenum est, idem homini contra serpentium venena remedio.

Silvestrium generis folia non decidunt abieti, larici, pinastro, iunipero, cedro, terebintho, buxo, ilici, aquifolio, suberi, taxo, tamarici. inter utraque genera sunt andrachle[*](andrachle Salm. exerc. 362aF. (cfr. Theophr). -acile ll. -achne v. adrachne B.) in Graecia et ubique unedo; reliqua enim folia decidunt iis praeterquam in cacuminibus. non decidunt autem et in fruticum genere cedro cuidam[*](cedro cuidam ego coll. Theophr.h. p. I 9, 4. cuidam dEv. cudam DG, del. D. quibusdam S.), rubo, calamo[*](calami E. calam G.). in Thurino agro,[*](ibid. 5. I 3, 5.) ubi Sybaris fuit, ex ipsa urbe prospiciebatur quercus una numquam folia demittens nec ante

[*](Th. H. I 9, 4.) Ceterae omnes extra praedictas—etenim enumerare longum est—folia deperdunt, observatumque non arescere nisi tenuia et lata et mollia, quae vero non decidant, callo crassa et angusta esse. falsa definitio est non decidere iis, quarum pinguior sucus sit. quis enim potest in ilice intellegere? decidere Timaeus mathematicus sole scorpionem transeunte sideris vi et quodam veneno aëris putat. cur ergo non eadem causa adversum omnes polleat, iure miremur.[*](ibid. 6. 7.) cadunt plurimis[*](plurimi E. -ma Arund.) autumno, quaedam amittunt tardius[*](amittunt tardius ego. tardius amittunt dv. tardius r Arund. S.) atque in hiemes prorogant moras, neque interest maturius germinasse, utpote cum quaedam primae germinent[*](germinent dv. -nant r.) et inter novissimas nudentur, ut amygdalae ,[*](dist. D.) fraxini, sabuci, morus autem[*](aut G. haud E.) novissima germinet[*](germinat dEv.), cum primis folia demittat[*](demittat D. -ttet DG. dimittit rv.). magna et in hoc vis soli[*](solis E.). prius decidunt in siccis macrisque, et vetustae[*](uetustae dv. -tate r.) prius arbori , multis etiam antequam maturescat fructus, ut[*](ut D2dS. in rv.) serotinae [*](serotina v. a. S.)[*](dist. D.) fico et hibernae[*](hibernae D2s. -na Ev. -no r.) piro et malo[*](malo Ev. -la r.), granatumque[*](granatumque DGD. -tum d. -tum quod ES. -to v.) est pomum tali[*](tali ego. om. ll. v) tantum aspici[*](aspicit E. -citur J.) in matre[*](matrem E.). neque iis autem, quae[*](dist. D.) semper retinent comas, eadem folia durant[*](durant sed d (?) v. a. S.) subnascentibus alis; tum arescunt vetera, quod evenit circa solstitia maxime.

[*](Th. H. I 10, 1.) Foliorum unitas in suo cuique genere permanet, praeterquam populo, hederae, crotoni, quam et cici diximus[*](15,25)

populi tria genera: alba ac nigra et quae Libyca appellatur[*](appellatur v. -antur ll.), minima folio ac nigerrima fungisque enascentibus laudatissima. alba folio bicolor, superne candicans, inferiore parte viridi. huic nigraeque et crotoni[*](crotoni Tv. -tam G. cotoni d. -tam D. -ta E.) in iuventa circinatae rotunditatis sunt, vetustiora in angulos exeunt. e contrario hederae angulosa rotundantur. populorum foliis grandissima lanugo evolat candida et radiata[*](candida et radiata D2J. -dae traditae dH. -dae tradita rv.), folio[*](filo TJ.) numerosiore candicant ut[*](candicant ut ego. candida et ut ll. v. -dae fiunt J.) villi[*](uilli v. uillae ll. J. iuli B. iulus C.). folia granatis et amygdalis rubentia.

Mirum in primis id quod ulmo tiliaeque et oleae et populo albae et salici evenit. circumaguntur enim folia earum post solstitium, nec alio argumento certius intellegitur sidus confectum.[*](ibid. 2.)

est et publica omnium foliorum in ipsis differentia. namque pars inferior a terra herbido viret colore, ab eadem leviora nervos callumque et articulos in superiore habent parte, incisuras vero subter, ut manus humana. oleae superne candidiora et minus levia, item hederae. sed omnium folia cotidie ad solem oscitant, inferiores partes tepefieri volentia[*](uolentia dv. uiol- r.). superior pars omnium lanuginem quantulamcumque habet, quae in aliis gentium lana est.

In oriente funes validos e foliis palmae fieri dictum est, eosque in umore utiliores esse. et apud nos[*](13,30) vero[*](uero D. uere DGEv. fere dG.) palmis a messe decerpuntur[*](decerpuntur dv. -pantur r.). ex his[*](ex his D2G. iis D1. eis r.) meliora quae sese[*](sese D2dG. esse r.) non diviserint[*](diuiserint dG. -rit G. deuiserit D. diuisis erit E.). siccantur sub tecto quaternis diebus, mox in sole expanduntur et noctibus relicta, done candore inarescant, postea in opera finduntur.

[*](ibid. 4. 5. 6. 7.) Latissima fico, viti, platano, angusta myrto, punicae[*](punicae v. -co ll. D.), oleae, capillata pino, cedro, aculeata aquifolio et