Naturalis Historia

[*](Cato 48.151. Th. C. I 8, 4. Geop. XI 5, 5.) Cupressus advena et difficillime nascentium fuit, ut de qua verbosius saepiusque quam de omnibus aliis prodiderit Cato, satu[*](satu D. sato D2. yato D1GE. raro d. natu v.) morosa[*](morosa Ev. mur- r.), fructu supervacua, bacis torva, folio amara, odore violenta ac ne umbra quidem gratiosa, materie rara, ut paene fruticosi[*](fruti- cosi dv. -sis r.) generis, Diti sacra et ideo funebri signo ad domos posita.[*](Verg. Aen. III 680. Varro r. r. I 15.) femina[*](lacunam ego indicavi coll. XVII 73. exciderunt fert femen, mas. cfr. §247.) .... sterilis.[*](dist. U 275.) diu metae demum aspectu non repudiata distinguendis tantum pinorum[*](pi- norum ll. v. cfr. Varr. de re rust. I 15. uinearum P parum apte coll. Varr. I 26.) ordinibus, nunc vero tonsilis facta in densitatem[*](densitatem ego. -ate ll. v.) parietum coercitaque gracilitate perpetuo teres[*](teres Salm. exerc. 122aA. tere G. tera D1. terra D2. tenera dEv.) trahitur etiam in picturas[*](pictura DG.) operis topiarii[*](operis topiarii P. operistoriarii (-ri D) DG. operi istoriarum E. operi historiari dT. -iali v.a.H.), venatus classesve et imagines rerum tenui folio brevique et virente semper vestiens.[*](Varro r. r. I 126. Colum. IV 26, 1.) duo genera earum: meta in fastigium convoluta, quae et femina appellatur. mas spargit extra se ramos deputaturque et accipit vitem. utraque autem immittitur in perticas[*](persicas E.) asseresve amputation ramorum

[*](Th. H. III 1, 5. 6. C. 15, 1.) Nec terrae tantum natura circa has[*](has v. hos ll.) refert aut perpetua[*](dist. ego.) caeli, verum et quaedam temporaria vis. imbres[*](imbres DGdG. imbrium Ev.) aliqua[*](aliqua ego. -quae Ev. -que DG. aquae dH.) plerumque semina adferunt et certo[*](certo dv. certe rS.) fluunt genere, aliquando etiam incognito, quod accidit Cyrenaicae regioni, cum primum ibi laserpicium natum est, ut[*](ut v. om. ll.) in herbarum [*](19,41) natura dicemus. nata est et silva urbi ei proxima imbre piceo crassoque. *

[*](Th. H. IV 4, 1. III 18, 10.) Hedera iam dicitur in Asia nasci. *circiter urbis Romae annum ccccxxxx[*](circiter—ccccxxx in. ll. leguntur post crassoque (v, 19); transposuit et numerum corr. U 277.)* negaverat Theophrastus, nec in[*](in v. om. ll.) India nisi in monte Mero, quin et Harpalum omni modo laborasse, ut sereret eam in Medis[*](medis D2dv. -diis r.) frustra, Alexandrum vero ob raritatem ita coronato exercitu victorem[*](uictore DG.) ex India

[*](Th. H. VI 2, 1.)[*](Th. H. III 18, 6.) Duo genera prima, ut reliquarum, mas atque femina. maior traditur mas et corpore et folio, duriore etiam ac pinguiore et[*](pinguiore et Ev. -ore set D2D. -orem et r. an -ore ut et?) flore ad purpuram accedente; utriusque autem similis est rosae silvestri, nisi quod caret odore. species horum generum tres: est enim candida ant nigra hedera tertiaque[*](tertia quae E. -tiaque quae v. sed cfr. § 70. 177. XVII 112.) vocatur helix. etiamnum haec[*](hae D2v.) species dividuntur in alias, quoniam est aliqua fructu tantum candida, alia et folio. fructum quoque candidum ferentium aliis densus acinus et grandior, racemis in orbem circumactis, qui vocantur corymbi, iidem[*](idem DGD. item rv.). Silenici, cum est minor acinus, sparsior[*](dist. ego.) racemus, simili modo ut in[*](ut in ego. cfr. Theophr. in DGEv. om.d.) nigra.[*](Diosc. II 210.) alicui et semen nigrum, alii crocatum, cuius coronis poetae utuntur, foliis minus nigris, quam quidam Nysiam, alii Bacchicam vocant, maximis inter nigras corymbis. quidam apud Graecos etiamnum duo genera huius faciunt a colore acinorum, erythranum et chrysocarpum.

[*](Th. H. III 18, 7–9.) Plurimas antem habet[*](habet v. -ent ll.) differentias helix, quoniam folio maxime distat. parva sunt et angulosa concinnioraque, cum[*](quam d.) reliquorum generum simplicia sint[*](sunt DGd.). distat et longitudine internodiorum, praecipue tamen sterilitate, quoniam fructum non gignit. quidam hoc aetatis esse, non generis existimant primoque[*](primoque dv. primo qui r.) helicem esse, fieri hederam vetustate. horum error manifestus intellegitur, quoniam helicis plura

[*](Th. H. III 18, 11. 12 (Diosc. IV 142).) Similis[*](similis dv. -le r.) est hederae e[*](hederae e v. -reae E1. -rae (ed- G) r.) Cilicia quidem primum

E smilace fiunt codicilli, propriumque materiae est, ut admota auribus lenem sonum reddat.—Hederae mira proditur natura ad experienda vina, si vas fiat e ligno eius, vina transfluere ac remanere aquam, si qua fuerit mixta.

Inter ea, quae frigidis gaudent, et[*](gaudent et D2dG. -dentes r. gaudent v.) aquaticos frutices dixisse conveniat. principatum in his tenebunt harundines belli pacisque experimentis necessariae atque etiam deliciis gratae.

Tegulo earum domus suas septentrionales populi operiunt , durantque aevis tecta talia[*](talia D2coni. S. alta rv.); et in reliquo vero orbe et camaras levissime suspendunt. chartisque[*](chartisque v. trhacisque D. thra- r. an chartis quoque?) serviunt calami , Aegyptii maxime cognatione quadam papyri. probatiores tamen Cnidii[*](Cnidii S. gnidi DGE. -dii dv.) et qui in Asia circa Anaeticum lacum nascuntur. nostratibus fungosior subest natura, cartilagine bibula, quae cavo corpore intus, superne tenui inarescit

Calamis orientis populi bella conficiunt, calamis* mortem adcelerant pinna addita, calamis *spicula addunt inrevocabili hamo noxia[*](spicula—noxia ll. v. habent post alterum calamis (v. 8), transposui auctore U 280.)[*](noxia v. noxiae D1GE. noxie d. noxia et D2D.)* fitque et ex ipso telum aliud fracto in vulneribus. his armis solem ipsum obumbrant[*](obumbrant v. -rat ll.). propter hoc maxime serenos dies optant, odere ventos et imbres, qui inter illos pacem esse cogunt. ac si quis[*](quis dv. quid r.) Aethiopas, Aegyptum, Arabas, Indos, Scythas, Bactros, Sarmatarum tot gentes et orientis omniaque Parthorum regna diligentius conputet, aequa ferme pars hominum in toto mundo calamis superata degit.[*](init.: Th. H. IV 11, 13. Herodot. III 98.) praecipuus hic usus[*](usus D2dv. uisus rS.) in Creta bellatores suos nobilitavit[*](nobilitauit D2S. praecipitauit rv.). sed in hoc quoque, ut ceteris in rebus, vicit Italia, quando nullus sagittis aptior calamus quam in Rheno Bononiensi amne, cui plurima inest medulla pondusque volucre et contra flatus quoque pervicax libra. quippe non eadem gratia Belgicis[*](Belgicis v. bellicis ll.) haec[*](dist. ego.) et Creticis commendatioribus[*](commendatioribus dB (cfr. XXV 130). -ationibus D1GE. -atio D2. -atio. omnibus coni. S.). quamquam praeferuntur Indici, quorum alia quibusdam videtur natura, quando et hastarum vicem praebent additis cuspidibus.[*](Solin. 52, 48.) harundini quidem Indicae arborea[*](arborum D2.) amplitude, quales vulgo in templis videmus. differre mares ac feminas in his quoque Indi

Harundo omnis ex una stirpe numerosa, atque etiam recisa fecundius resurgit. radix natura vivax, geniculata et ipsa. folia Indicis tantum brevia, omnibus vero a nodo orsa conplexu[*](conplexu D2dv. con (cum E) conplexo r.) tenues per ambitum inducunt tunicas, atque a medio internodio cum plurimum desinunt vestire procumbuntque . latera harundini calamoque in rotunditate bina, super nodos alterno semper inguine, ut[*](ut dv. om. r.) alterum a[*](a S. ad ll. v.) dextera[*](dexteram d1v.a.G. -ras d2.) fiat, alterum superiore geniculo ab laeva[*](ableua EVerc. ad laeua v.) per vices. inde exeunt aliquando rami, qui sunt calami tenues.

[*](Th. H. IV 11, 10–13.) Plura autem genera. alia spissior densiorque geniculis, brevibus internodiis, alia rarior maioribus, tenuiorque et ipsa. calamus vero alius totus concavus, quem vocant syringian, utilissimus fistulis, quoniam nihil est ei cartilaginis atque carnis. Orchomenio[*](orchomenio ll. D. -ius v.) et nodi[*](nodi D2D. om. ll. v.) continuo foramine pervii[*](peruii D. peruit Gd1. perum E. perui//t D1. aperuit d2. perui//s D2. pervius v.), quem auleticon vocant. hic tibiis utilior, fistulis ille. est alius crassiore ligno et tenui foramine. hunc totum fungosa replet[*](replet v. -leet D2. -leeti D1. -leti GE. -leuit dS.) medulla. alius brevior, alius procerior[*](procerior et tenui fora- mine D2.), exilior crassiorque. fruticosissimus, qui vocatur donax, non nisi in aquaticis natus[*](natus D2dv. natis r.), quoniam et haec differentia est, multum praelata harundine quae in siccis proveniat[*](proueniat v. -nit d. praeueniat (pre- G) r.). suum genus sagittario calamo, ut diximus, sed Cretico longissimis internodiis, obsequiumque quo libeat [*](161) flecti calefacto. differentias faciunt et folia non multitudine tantum et longitudine,[*](tantum et longitudine ego e Theophr. om. ll. v. tantum P (non modo multitudine coni. J).) verum et colore. varia[*](uaria B e Theophr. ualida ll. v.) Laconicis

[*](Th. H. IV 11, 1. 2.) De Orchomenii[*](orchomenii Ev. orcomeni DG. comenti d.) lacus[*](lacus v. flacus DG. flaccus E. raciis d.) harundinetis accuratius dici cogit admiratio antiqua. characian vocabant crassiorem firmioremque , plocimon[*](plocimon U 283 e Theophr. plocian DGfEv. politian d. plotiam Bas.) vero subtiliorem, hanc in insulis fluvitantibus natam[*](natas dE.), illam[*](illam v. illas ll.) in ripis exspatiantis lacus.[*](ib. 8. 9, 3.) tertia est harundo tibialis calami, quem auleticon dicebant. nono hic anno nascebat.ur. nam et lacus incrementa[*](an incrermento.. spatium?) hoc temporis spatio servabat, prodigiosus, si quando amplitudinem biennio extendisset, quod notatum apud Chaeroniam infausto [*](dist. ego; lacunas indicaverunt J. U 283.) Atheniensium proelio[*](praelio D2v. om. r H.) est... aepe[*](Est aepe DG. et saepe dTEv. Est prope D.)... Lebadia[*](Lebadia D. lebaida (laeb- DG) ll. H. apud Lebadiam B.)... vocatur [*](notatur v. a. H.) influente Cephiso. cum igitur anno permansit inundatio , proficiunt in aucupatoriam[*](an aucupatoriae?) quoque amplitudinem. vocabantur[*](dist. U 284 coll. Theophr.) zeugitae, contra bombyciae maturius reciproco[*](an reci- proca (sc. inundatione)?); graciles, feminarum latiore folio atque candidiore, modica lanugine; at[*](at ego. aut ll. v.) omnino nulla spadonum nomine insignibus[*](insigni// D1. -gnis D2D.).

Harundinis Italiae usus ad vineas maxime. Cato seri eam iubet in umidis agris bipalio subacto prius solo, oculis dispositis intervallo ternorum pedum, simul et corrudae [*](cor- rudae ego. -dam ll. v.), unde asparagi[*](asparagi v. aspargi D2. -git D1G. aspergit r.) fiant, concordare amicitiam, salicis[*](salicis dv. sil- r. salices S. -cem Bas.) vero circa.

qua nulla aquaticarum utilior, licet populi vitibus placeant et Caecuba educent, licet alni[*](alni v. alnis D2dE. alny r.) saepibus [*](saepes v. a. G. epirus D2.) muniant contraque erumpentium amnium impetus riparum muro in tutela ruris excubent in aqua satae densius caesaeque[*](densius caesaeque U 285. caesaeque densius ll. v.) innumero herede prosint.

Salicis etiam[*](etiam ego. statim ll. v. autem U 285. an utilitatum?) plura genera. namque et in proceritatem magnam emittunt iugis vinearum perticas pariuntque [*](pariuntque dv. paritque r. pariterque D.) balteo corticis vincula, et aliae virgas sequacis[*](sequaces E.) ad vincturas[*](iuncturas Ev. a. G.) lentitiae[*](lentitiae v. laet- DG. let- r.), aliae[*](aliae v. -ias ll.S.) praetenues[*](praetenuae DG.) viminibus texendis spectabili subtilitate, rursus aliae firmiores corbibus ac plurimae agricolarum supellectili, candidiores ablato cortice lenique [*](lenique dH. leuique rv.) tractatu[*](tractatu D2dv. tractat ut D1G. -tatu ut E.) maioribus[*](maioribus (an am- plioribus?) ego. Melio///ribus E. molioribus DG. mollio- dT.v.S. uilio- G.) vasis, quam ut e[*](quam ut e v. quae (que dT) ut ne ll. quae sine Salm.) corio fiant eadem, atque[*](eadem, atque ego. eodem atque ll. v. atque eodem U 285.) etiam supinarum in delicias cathedrarum aptissimae. caedua[*](aptissimae caedua (-uas D1G) DGG. -ma ecce duas E. -ma haec eduas d.) salici fertilitas densiorque tonsura ex brevi pugno verius quam ramo, non, ut remur, in novissimis curanda arbore. nullius quippe tutior reditus est minorisve inpendi ant tempestatium securior.

[*](Cato 1, 7.) Tertium locum ei in aestimatione ruris Cato adtribuit prioremque quam olivetis quamque frumento aut pratis, nec quia desint alia vincula. siquidem et genistae et populi et ulmi et sanguinei frutices et betullae et harundo fissa et harundinum folia, ut in Liguria, et vitis ipsa recisisque aculeis rubi alligant et intorta corylus— mirumque contuso ligno alicui maiores ad vincula esse vires—, salici tamen praecipua dos.[*](Colum. IV 30, 4. Th. H. III 13, 7.) finditur Graeca rubens, candidior Amerina, sed paulo fragilior, ideo solido ligat nexu. in Asia tria genera observant: nigram utiliorem viminibus, candidam agricolarum usibus, tertiam, quae brevissima est, helicem vocant. apud nos quoque multi totidem generibus nomina inponunt, viminalem vocant eandemque purpuream, alteram nitelinam a colore[*](colore dv. cal- r.), quae sit tenuior[*](an est tenuior?), tertiam Gallicam, quae tenuissima.

Nec in fruticum nec in veprium cauliumve neque in herbarum aut alio ullo quam suo genere numerentur iure scirpi[*](scirpi v. -pis ll.) fragiles palustresque*, e quibus[*](e quibus ll. v. habent post tegetesque; transposui cum U 286.) *[et[*](et del. U ad v.a.D.)] tegulum tegetesque[*](stragulum tegetesque texuntur U.)*, detracto cortice candelae luminibus et funeribus serviunt. firmior quibusdam in locis eorum[*](eorum Dal. earum ll. v.) rigor. namque iis velificant non in Pado tantum nautici, verum et in mari piscator Africus praepostero more velum[*](ue- lum D2D. uela dEv. leua G.inD1ras.) intra malos suspendens, et mapalia sua Mauri tegunt, proximeque aestimanti[*](aestimanti dB. -ati rS.) hoc videantur[*](uideantur EB. -atur rv.) esse, quod[*](quo TB.) in interiore parte[*](inferiore parte Nili B.) mundi papyrum[*](papyrum. Sui S. -rum usui ll. -rum usu Brot. -ri sunt usu B.).

Sui, sed frutectosi generis sunt inter aquaticas et rubi atque sabuci, fungosi generis, aliter tamen quam ferulae, quippe plus ligni est[*](ligni est D2dS. -gnist D1G. -gnit E. -gni G.), utique sabuco, ex qua magis canoram[*](canoram v. -rum ll.) bucinam tubamque credit pastor ibi caesa[*](caesa C. -sae dv. cau- sae r.), ubi gallorum cantum frutex ille non exaudiat.[*](Diosc. IV 38. Th. H. III 13, 6.) rubi mora[*](mora D2dv. more r.) ferunt et alio genere similitudinem rosae quae[*](quae ego. cfr. XXIV 121. qui ll. v.) vocatur cynosbatos [*](cynosbatos v. cynusbatos D2E. -tus d. -tis r.). tertium genus Idaeum vocant Graeci a loco, teneri us[*](tenerius ego. teneriores D2. tenuiores r. cfr. XXIV 123 et Diosc. tenuior est v. tenerior est B. tenuius est C. tenerioribus D.) quam cetera minoribusque spinis[*](spinis dv. pinis DE. -nus G.) et minus aduncis. flos eius contra lippitudines inlinitur ex melle et igni sacro; contra stomachi quoque vitia bibitur ex aqua. sabuci acinos habent nigros atque parvos, umoris lenti, inficiendo maxime capillo[*](capillos D2D. sed cfr. XXIV 54.). qui et ipsi aqua decocti manduntur .

[*](Th. H. I 12, 2 (cf. ib. IX 1, 2).) Umor et corpori[*](corpori ego cfr. Theophr. (τῶν δένδρων αὐτῶν) et infra v. 6. cortici ll. v. del. P.) arborum est, qui sanguis earum intellegi debet, non idem omnibus: ficis lacteus[*](lacteus dv. acteus f. lactens rS.)— huic ad caseos figurandos coaguli vis—, cerasis cumminosus ,[*](dist. D. cfr. Theophr.) ulmis salivosus, lentus ac[*](ac D2dEv. e r.)[*](ac piris dv.a. D.) pinguis, malis, vitibus, piris aquosus. vivaciora quibus lentior. atque in totum corpori[*](corpori dHack. -re rv.) arborum, ut reliquorum animalium, cutis, sanguis, caro, nervi, venae, ossa, medullae.[*](Th. H. I 2, 4–6.) pro cute cortex. mirum , is in moro medicis sucum quaerentibus vere hora diei secunda lapide incisus[*](incisus dT. incussus rv.) manat, altius fractus siccus videtur. proximi plerisque adipes. hi vocantur a colore alburnum,[*](arbornum DG. -borum d.) mollis ac pessima pars ligni, etiam in robore facile[*](facile dEv. facre (-rae D2)r.) putrescens, teredini obnoxia, quare semper amputabitur . subest huic caro, carni[*](carni ego. cui ll. v.) ossa, id est materiae optimum. alternant fructus quibus siccius lignum, ut olea, magis quam quibus carnosum, ut cerasus. nec omnibus adipes carnesve largae, uti nec animalium acerrimis. neutrum habent buxus, cornus, olea, nec medullam minimumque etiam sanguinis, sicuti ossa non habent sorba, carnem sabuci—at[*](at ego. et ll. v. sed Dal.) plurimam[*](plurimam dv. -mas D1. -mae r.) ambae medullam—nec harundines maiore ex parte.

In quarundam arborum carnibus pulpae venaeque sunt. discrimen earum facile; venae latiores[*](letiores DGd.) candidioresque . pulpae[*](pulpe G. pulpa (puncto posito) D.) fissilibus insunt. ideo fit, ut aure ad caput trabis quamlibet praelongae admota ictus ab altero capite vel graphii[*](graphii G. grapi DG. graui r. grauis v.) sentiantur[*](sentiatur dv.a.S. sencientur DG.) penetrante rectis meatibus sono, unde deprehenditur, an torta sit materies nodisque concisa. quibus sunt tubera, sicut sunt[*](sic- ut sunt v. sic sunt ll. H. sicut S.) in came glandia,

larix femina[*](femina B e Theophr. -nam DdE. et fem- G.) habet quam Graeci vocant aegida mellei coloris. *hoc lignum[*](hoc lignum - uocant ll. v. habent post rimis (v. 19); transp. ego coll. Theophr.) proximum medullae est. in abiete lusson[*](lus- son Robertus Constant. e Theophr. (λοῦσσον). leuson ll.G. leu- con v.) Graeci vocant*. inventum pictorum tabellis inmortale nullisque fissile[*](fissile v. -lem dE. fyssyle D2. -lem r.) rimis. * cedri quoque durissima quae medullae proxima, ut in corpore ossa, deraso modo limo. et sabuci interiora mire firma traduntur, quidamque[*](qui- damque J. qui namque ll. v.) venabula ex ea praeferunt[*](faciunt praeferunt v. a.J.) omnibus, constat enim ex cute et ossibus.

[*](Th. H. V 1, 1.) Caedi tempestivum quae decorticentur et[*](et P e Theophr. ut ll. v.) teretes

[*](Cato 31, 2.) Cato hominum summus in omni usu de materiis haec adicit: Prelum ex sappino atra potissimum

[*](Th. H. V 1, 6. 9. 10. 11.) <1> Larici[*](larici v. -cis ll. S.) et magis abieti[*](abieti v. -tis ll.S.) succisis umor diu[*](diu dv. dio r.) defluit . haec[*](hae dv.cfr. XVII 5.) omnium arborum altissimae ac rectissimae. navium malis antemnisque propter levitatem praefertur abies. communia his pinoque[*](pino quoque D2. an commune et his et pino quoque?), ut quadripertitos venarum cursus bifidosve[*](bifidos- que Ev.a.D.) habeant vel omnino simplices. fabrorum[*](ad fabrorum B.)in[*](in coni. S. om. ll. v.) intestina opera medulla sectilis optima quadripertitis, .... materies[*](materiis D2Ev. a. G.) et[*](dist. ego et lac. indicavi e Theophr. h. pl. V 1, 10. exciderunt pessima bifidis.) mollior quam ceterae. intellectus in cortice protinus peritis.[*](Vitruv. II 9, 7.—Th. H. V 1, 11; IV 1, 4. Vitruv. II 9, 17.) abietis quae pars a terra fuit, enodis est. haec[*](hac dEv.a.G.) qua diximus ratione fluviata detoratur[*](de- toratur coni. D philol. XXXIp. 391 coll. Vitruvii II 9, 7eiecto torulo. decoratur ll. decorticatur v.) atque[*](186) ita sappinus vocatur, superior pars nodosa duriorque

[*](Th. H. V 2, 1. Vitruv. II 9, 13.)Est per se[*](se dTS.om. rv.) gentium quoque[*](quoque regiones v.a.S.) in his differentia. Alpibus [*](dist. U 289. an Galliae?) Appenninoque laudatissimae, in Gallia Iuribus ac monte Vosego[*](uosago E. Vogeso C.), in Corsica, Bithynia, Ponto, Macedonia. deterior Aenianica[*](Aenianica (vel Aeanica) B e Theophr. aeneatica (ene- G) ll. v. a. D.) et Arcadica, pessima Parnasia et Euboica[*](euboica D2G. eb- d. eubuica D1G. euboea Ev.), quoniam ramosae[*](ramosae D2dv. ramos ac r.) ibi et contortae putrescentesque facile. at cedrus[*](ac cedros DG.) in Creta, Africa, Syria laudatissima. cedri oleo peruncta materies nec tiniam nec cariem sentit.[*](Th. H. V 2, 3.4.) iunipero eadem virtus quae cedro. vasta haec in Hispania maximeque [*](an utique?) Vaccaeis[*](uaccaeis D2H. -ceis dT. -cae eis rv. -cae eius C.). medulla[*](medullae uis D2.) eius ubicumque solidior etiam quam cedris[*](cedris DGf. -rus rv. an cedri?). publicum omnium vitium vocant spiras, ubi convolvere se venae atque nodi. inveniuntur in quibusdam [*](in quibusdam dv. quib- r.), sicut in marmore, centra, id est duritia clavo[*](clauso DG.) similis, inimica serris. et quaedam forte accidunt[*](accidunt dv. acced- r.), ut[*](ut coni. Dal. in ll. v. iis D. del. C.) lapide comprehenso aut recepto[*](an ac recepto?) in corpus aut alterius arboris ramo. <2> Megaris diu stetit oleaster in foro, cui viri fortes adfixerant arma, quae cortice ambiente aetas longa occultaverat, fuitque arbor illa fatalis excidio urbis praemonitae[*](praemonitae v. -tas G. -ta D. -tis dS. post monita E.) oraculo[*](oraculo cum dv. -lum cum E, -lo D2. -lum r. -lorum cum S.), cum arbor arma peperisset, quod succisae accidit ocreis galeisque intus repertis. ferunt lapides ita inventos ad continendos partus esse remedio.

Amplissima arborum ad hoc aevi existimatur Romae visa, quam propter miraculum Tiberius Caesar in eodem ponte naumachiario exposuerat advectam cum reliqua materie, duravitque ad Neronis principis amphitheatrum . fruit autem trabs[*](trabs D2dVerc. traps D1G. trabes Ev.) ea e[*](ea e D1GD. ae D2. e dEv.) larice, longa pedes cxx, bipedali crassitudine aequalis, quo intellegebatur vix[*](uix Ev. uia r.) credibilis reliqua altitudo fastigium ad cacumen aestimantibus . fuit memoria nostra et in porticibus saeptorum a M. Agrippa relicta aeque miraculi causa, quae diribitorio[*](diribitorio B. dilib- DG. del- E. delibat- dv.) superfuerat, XX pedibus brevior, sesquipedali crassitudine. abies admirationis praecipuae visa est in nave, quae ex Aegypto Gai principis iussu obeliscum in Vaticano circo statutum quattuorque truncos lapidis eiusdem ad sustinendum eum adduxit. qua nave nihil admirabilius visum in mari certum est. CXX[*](cxxD. cxxM G. cxx Ev. cxxx DGdf.) modium lentis pro saburra ei fuere. longitudo spatium obtinuit magna ex parte Ostiensis[*](ostensis d. -sus E.) portus latere laevo. ibi namque demersa est Claudio[*](a Claudio dv.a.D. sed cfr. VII 74. 158. VIII 37. IX 10.) principe cum tribus molibus turrium altitudine in ea exaedificatis obiter[*](ob iter Brot. ob id ex D. (cfr. XXXVI 70). ob id ter (advecto) P.) Puteolano pulvere advectisque. arboris eius crassitudo[*](crassitu- dine D2.) quattuor hominum ulnas conplectentium implebat , vulgoque auditur LXXX nummum et pluris[*](pluris v. -res E. -re r.) malos venundari ad eos usus, rates vero conecti[*](connecti dv. con- iecti r.)XL sestertium[*](sestertium J. -tii DGE. HS d(?)H. -tiis v.) plerasque.[*](Th. H. V 7, 1. V 8, 1.) at in Aegypto ac Syria reges inopia abietis cedro[*](uncos ego posui.) ad classes feruntur usi. maxima[*](maxi- mae DG. -me E.) [ea] in Cypro traditur ad undeciremem[*](undeciremem v. un- decumcegem D2. unde cerem r.) Demetri succisa CXXX pedum, crassitudinis vero ad trium hominum conplexum. Germaniae praedones singulis arboribus cavatis navigant, quarum

[*](Th. H. V 9, 6. 7 init.) Exploratorum hoc usus in castris pastorumque repperit, quoniam ad excudendum[*](excudendum D2G. exclud- r. excuti- v.) ignem non semper lapidis occasio est. teritur ergo lignum ligno ignemque concipit

[*](Th. H. V 4, 2. Vitruv. II 9, 13.) Cariem vetustatemque non sentiunt cupressus, cedrus, hebenus, lotus, buxum[*](buxus dTEv.a.G. sed cfr. § 227. 231.), taxus, iuniperus, oleaster, olea, e reliquis tardissime larix, robur, suber, castanea, iuglans. rimam fissuramque non[*](non D2d2v. om. r.) capit sponte cedrus, cupressus , olea, buxum[*](buxus dTH.).

Maxime aeternam[*](eternae G. aeterna dT.) putant hebenum et cupressum cedrumque, claro de omnibus materiis iudicio in templo Ephesiae Dianae, utpote cum tota Asia extruente cxx[*](cxx D2D coll. XXXVI 95. cccc rv.) annis peractum sit. convenit tectum eius esse e cedrinis trabibus. de simulacro ipso deae ambigitur. ceteri ex hebeno esse tradunt, Mucianus III cos. ex iis, qui proxime viso eo[*](eo dEv.om.DGD.) scripsere, vitigineum et numquam mutatum septies restituto templo,[*](Th. H. V 4, 2.) hanc materiam elegisse Endoeon[*](Endoeon S. eandem con ll. Pande- mion H. Endyon Brot.), etiam nomen artificis nuncupans, quod equidem miror, cum antiquiorem[*](mineruam DGEv.a. Verc.) Minerva quoque[*](quo- que non Bas. non quoque ll.v.), non modo Libero patre, vetustatem ei tribuat[*](ei tribuat D2dBas. et trib- D1G. attrib- Ev.). adicit multis foraminibus nardo[*](nardo D2Gv. -di r.) rigari, ut medicatus umor alat teneatque iuncturas—quas et ipsas esse modico admodum miror—, valvas esse e cupresso et iam CCCC prope annis durare[*](durare dv. -ri r.) materiem omnem novae similem. id quoque notandum, valvas in glutinis compage quadriennio fuisse. cupressus in eas electa, quoniam praeter cetera in[*](in om.E.) uno genere materiae nitor maxime valeat aeternus. non et[*](non et ego. non ae DGE. nonne dv.) simulacrum Veiovis in arce e cupresso durat a condita urbe[*](urbe v. om. ll.) DLXI[*](DLXI dTE2. DLI DGG. DCLXI E1v. DLX D cum Merkelio (ad Ovid. fast. CXXVIII).) anno dicatum? memorabile

[*](Th. H. V 4, 4–7.) Infestantium[*](infestantium D2v. -estatiuum E. -ertatiuum r.) quattuor genera: teredines capite ad portionem grandissimo[*](gran- dissimo D2D. grad- D1. graui- rv.) rodunt dentibus. hae tantum in mari sentiuntur, nec aliam putant teredinem proprie dici. terrestres tinias vocant, culicibus vero similes thripas. quartum[*](quartum D2v. qua- rum r.) est[*](est om.E.) et[*](et a E.) e vermiculorum genere, et eorum alii putrescente suco ipsa materie, alii pariuntur sicut in arboribus ex eo, qui cerastes vocatur. cum tantum erosit , ut circumagat se, generat alium. haec nasci prohibet in aliis amaritudo, ut cupresso, in aliis duritia, ut buxo. tradunt et abietem circa germinationes decorticatam[*](decorticatam D2dv. de co- stis (coctis E) aram r.) qua [*](189) diximus luna aquis non corrumpi. Alexandri Magni comites prodiderunt in Tylo Rubri maris insula arbores [*](fuere D2.)[*](dist. U 294 e Theophr.) esse, ex quibus naves fierent; quas ducentis annis durantes[*](durantes del. P.) inventas, etsi mergerentur, incorruptas. in eadem esse fruticem baculis tantum idoneae crassitudinis, varium tigrium maculis, ponderosum et, cum in spissiora decidat, vitri[*](uitri D2v. cuitri D1GE. eyt d1. eyit d2.) modo fragilem.

[*](Th. H. V 5, 6. 6, 1.) Apud nos materiae finduntur aliquae sponte, ob id architecti eas fimo inlitas[*](inlaetas DG.) siccari iubent, ut adflatus ne[*](ne ego. non (ortum e no) ll. v.) noceant. pondus sustinere validae abies, larix, etiam in traversum positae[*](posita et D2.). robur, olea incurvantur ceduntque [*](ne dT.) ponderi. illae renituntur nec temere rumpuntur[*](rumpantur dTES.), priusque carie quam viribus deficiunt. et palmae arbor valida[*](arbor ualida dH. -orum ual- rv. -or inual- G.)[*](uncos posui cum Brot. et Schneidero ad Theophr. h. pl. V 6, 1. at populus v.a.H.); in diversum enim curvatur[*](curuatur dv. -tus r.), [et populus] cetera[*](cetera H. contra ll. v.)

[*](Th. H. V 6, 2 (IV 1, 2).) Firmissima in rectum abies, eadem valvarum paginis et ad quaecumque libeat intestina opera aptissima sive Graeco sive Campano sive Siculo fabricae artis genere [*](dist. ego.), spectabilis ramentorum crinibus, pampinato semper orbe se volvens ad incitatos runcinae[*](runcinae D2dTBrot. -nam r. -narum v.) raptus, eadem e cunctis[*](e cunctis D. e curris DGd. et curris E. et curribus v.) maxime sociabilis glutino[*](glutino dv. -nos r. | findatur dv -antur r.) in tantum, ut findatur ante, qua[*](qua dB. quam rv.) solida est.

[*](Th. H. V 7, 2.) Magna autem et glutinatio propter ea, quae sectilibus laminis aut[*](aut ego. aut in D2Dal. ac in rv.) alio genere operiuntur. stamineam in hoc usu probant venam, et vocant ferulaceam[*](ferulaceam Brot. -cea D2. fertile eam r. feruleam H.) argumento [*](dist. Brot.) similitudinis, quoniam lacunosa[*](lacunosa et EBrot. -osae dPalm. -ose rv. lacrimose B. laciniose H.) et crispa in omni genere[*](genere et DG.) glutinum abdicant[*](abdicant v. -cat ll.). quaedam et inter se et cum aliis insociabilia glutino, sicut robur[*](robur D2dv. robius r.), nec fere cohaerent nisi similia[*](ni similia G. dis- similia U 295.) natura, ut si quis lapidem lignumque coniungat

Oboedientissima quocumque in opere fraxinus, eademque hastis corylo melior, cornu levior, sorbo lentior, Gallica vero etiam ad currus flexili[*](flexili ego. -ibili ll.v.) levitate[*](leuitate D. uita ll. uitem v. cui coni. S.). aemularetur ulmus, ni pondus esset in culpa. facilis et fagus, quamquam fragilis et tenera[*](et tenera D2B. -ro E. e tenore rv.). eadem sectilibus[*](fectilibus D2v. fict- r.) lamnis[*](laminis DGD.) in tenui flexilis capsisque ac scrineis sola utilis. secatur in lamnas praetenues et ilex, colore quoque non ingrata, sed maxime fida iis, quae terantur, ut rotarum axibus, ad quos lentore fraxinus sicut duritia ilex et utroque legitur ulmus[*](taxus P coll. Theophr. h. pl. V 7, 6.).[*](Th. H. V 9, 8. Cato 31, 1.) sunt vero et parvi usus fabriliium ministeriorum insignes, ideoque[*](insignes ideoque ll. v. an insigneque? cfr. § 113.) proditum, terebris vaginas ex oleastro, buxo, ilice, ulmo, fraxino utilissimas fieri, ex iisdem malleos , maioresque e pinu et ilice. et his autem maior ad firmitatem causa tempestivae caesurae quam inmaturae[*](inmaturae v. in nat- DG. mat- dT. in natura E.), quippe cum[*](cum dv. eum r.) ex olea, durissimo ligno, cardines in foribus diutius immoti plantae modo germinaverint. Cato vectes aquifolios, laureos, ulmeos fieri iubet, Hyginus manubria rusticis carpinea, iligna, cerrea.

Quae in lamnas secentur[*](secentur U 295. -cantur ll. v.) quorumque operimento vestiatur alia materies, praecipua sunt citrum, terebinthus,

Vita arborum quarundam inmensa credi potest , si quis profunda mundi et saltus inaccessos cogitet[*](cogitet D2dG. -ite D1G. -itat Ev.). verum ex iis, quas memoria hominum custodit, durant[*](durat D2.) in Liternino Africani prioris manu satae olea[*](satae olea ego. sata olea D2. satae oliuae rv.), item myrtus eodem loco conspicuae magnitudinis—subest specus, in quo manes eius custodire draco traditur—, Romae vero lotos in Lucinae area, anno, qui fuit sine magistratibus, CCCLXXIX[*](CCCLXXIX Pigh. ann. 1, 254. (cfr. Liv. VI 35, 10). CCCLXIX II. V. a. H.) urbis aede condita. incertum, ipsa quanto[*](quanto ipsa dT.) vetustior ; esse quidem vetustiorem non est dubium, cum ab eo luco Lucina nominetur. haec nunc D[*](D D2D. cfr. index libri. om. r. CCCCL V.) circiter annum habet. antiquior[*](antiquiorem E. -ior est S. -ior illa est G.), sed incerta eius aetas, quae capillata

Verum altera[*](altera v. -ter ll.) lotos in Volcanali, quod Romulus constituit ex victoria de[*](de om.GdE.) decumis, aequaeva urbi intellegitur , ut auctor est Masurius. radices eius in forum usque Caesaris per stationes municipiorum penetrant. fuit cum ea cupressus aequalis, circa suprema Neronis principis prolapsa atque neglecta.

Vetustior autem urbe in Vaticano ilex, in qua titulus aereis[*](aereus Hiib-ner.) litteris Etruscis religione arborem iam turn dignam fuisse significant. Tiburtes quoque originem multo ante urbem Romam habent. apud eos extant ilices tres etiam Tiburno coinditore eorum vetustiores, apud quas inauguratus traditur. fuisse autem eum tradunt filium Amphiarai, qui apud Thebas obierit una aetate ante Iliacum bellum.

[*](Th. H. IV 13, 2.) Sunt auctores et Delphicam platanum Agamemnonis manu satam et alteram in Caphya[*](in Caphya ego. -phiae ll. v. -phyis B e Theophr. Caphyae in D.) Arcadiae loco[*](loco U 297. luco ll.v.). sunt hodie ex adverse Iliensium urbis iuxta Hellespontum in Protesilai[*](protesilai D2v. -liai D1G. -lia dE.) sepulchre[*](sepulchro D2v. in sep- d. ipse p-D1. ipsae p- G. ipsa pulchre E.) arbores, quae omnibus ex eo[*](ex eo aeuis D2S. aeuis H. ex foaebis D1G. exfebis d. ephebis E. -biis eius v.) aevis, cum in tantum adcrevere, ut Ilium aspiciant[*](aspi- ciunt (ads- E)DGE.), inarescunt rursusque adolescunt. iuxta urbem autem quercus in Ili tumulo tunc satae dicuntur, cum coepit Ilium vocari.

Argis olea etiamnum durare dicitur, ad quam in tauram[*](tauram U 298. -rum ll. J. vaccam v.) mutatam Argus alligaverit. in Ponto citra[*](citra D. cytra DG. circa rv.) Heracleam arae sunt Iovis στρατίου[*](στρατίουS. Stratiu DG. -atiui E. -tii dB. Statiui v.) cognomine, ibi quercus duae ab Hercule satae. in eodem tractu portus Amyci

Ex diverso brevissima vita est punicis, fico, malis , et ex his praecocibus brevior quam serotinis, dulcibus quam acidis[*](acidis P. acutis ll. v. acerbis U 299. at v. XIII 113 coll. Diosc. I 151. XVII 259. XXIII 109.), et dulciori[*](dulciori codd. G. -ior ll v.) in punicis, item in[*](item in ll. v. a. D. item U 299. at cfr. Theophr. h. p1. IV 13, 2καὶ ἀμπέλων ἔνια γένη.) vitibus, praecipueque fertilioribus. Graecinus auctor est sexagenis annis durasse vites. videntur et aquaticae celerius interire. senescunt quidem velociter, sed e radicibus repullulant laurus et mali et punicae. firmissimae ergo ad vivendum[*](uiuendum dv. uide- r.) oleae, ut quas durare annis cc inter auctores conveniat.

Est in suburbano Tusculani agri colle, qui Corne appellatur, lucus antiqua religione Dianae sacratus a Latio , velut arte tonsili coma fagei nemoris[*](fagei nemoris D2B. fagenei moris D1GE. faginei mori (moris v)dv.). in hoc arborem eximiam[*](arbore eximia EX.) aetate nostra amavit Passienus Crispus bis cos., orator, Agrippinae matrimonio et Nerone privigno clarior postea, osculari conplectique eam solitus, non modo cubare sub ea vinumque illi adfundere. vicina luco est ilex, et ipsa nobilis XXXIV pedum ambitu caudicis, decem[*](decem ceu Müller emend. III p. 13.)

[*](Th. C. V 15, 4.) Hedera necari arbores certum est. similem quidam et in visco, tametsi tardiorem, iniuriam earum arbitrantur . namque et hoc praeter fructus adgnascitur[*](adgnascitur Müller l. l. p. 14. adgnosc- ll. v.), non in novissimis mirabile.[*](Th. C. II 17, 1. 3. 4. 18, 3. Diosc. IV 160 (cfr. Plin. XXVII 92).) quaedam enim in terra gigni non possunt et in arboribus nascuntur. namque cum suam sedem non habeant, in aliena vivunt, sicut viscum et in Syria herba quae vocatur cadytas[*](cadytas B e Theophr. castas ll. cassytias v.), non tantum arboribus, sed ipsis etiam spinis circumvolvens sese, item circa Tempe[*](Tempe B. templi ll. -pla v.) Thessalica[*](thessalica dv. etess- D1GE. edess- D2.) quae polypodion vocatur et quae dolichos ac serpyllum. oleastro quoque deputato quod gignatur , vocant phaunos[*](phaunos ll. v. phaulias Salm. exerc. 911bD. cfr. Theophr. h pl II 2, 12. c. pl. VI 8, 3. 5.); quod vero in spina[*](spina B. hispiria DGdv. hi- spania E.) fullonia, hippopha eston[*](hippophaeston G. -sto B e Diosc. hypo- phacto (-ofa- d) in ll.v.), cauliculis[*](cauliculis D2S. calli- dEv. galli- r. calyc- C. capitulis H.) inanibus, foliis parvis, radice alba, cuius sucus ad detractiones in comitiali morbo utilissimus habetur.

[*](Th. C. 11 17, 1 (cfr. Th. H. III 16, 1 et Plin. XVI 120).) Visci tria genera. namque in abiete, larice stelin dicit Euboea nasci[*](nasci del. B.), hyphear[*](hyphear v e Theophr. hypear DGE. -pea d.) Arcadia, viscum autem in quercu, robore, ilice, piro[*](piro D2coni. H. primo DGE. pruno dv. a. D.) silvestri, terebintho, nec non et[*](nec non et ego. nec ll. v. cfr. Theophr.καὶ ἐν ἑτέροις πλείοσιν.) aliis arboribus adgnasci plerique[*](an plerisque?). copiosissimum in quercu quod hyphear[*](quod hyphear ego. adhisphear D2. adhasphear D1Gd. ada- ES. quod dryos hyphear v. Arcades hyphear U 300.) vocant. in omni arbore, excepta

Viscum fit[*](fit D2V. cum fit E. confit rG.) ex acinis, qui colliguntur messium tempore inmaturi. nam si accessere imbres, amplitudine quidem augentur[*](augetur DGE.), visco vero marcescunt. siccantur deinde et aridi tunduntur ac conditi in aqua putrescunt duodenis fere diebus, unumque hoc rerum putrescendo gratiam invenit. inde in profluente, rursus malleo[*](malleo v. a malleo ll. Brot. aqua malleo Müller emend. III 15.) tusi, amissis corticibus interiore came lentescunt. hoc est viscum pinnis avium tactu ligandis[*](ligandis D2dTH. liglandis D1G. iugl- E. ligandis iuglandis v.) oleo subactum, cum libeat insidias moliri.

Non est omittenda in hac[*](hac D2S. ga r. ea v.) re et Galliarum admiratio . nihil habent Druidae—ita suos appellant magos[*](magis E.) -visco et arbore, in qua gignatur, si modo sit robur, sacratius. iam[*](iam iam d.an cum iam?) per se roborum eligunt lucos nec ulla

Natura arborum terra marique sponte sua provenientium dicta est; restat earum, quae arte et humanis ingeniis fiunt verius quam nascuntur. sed prius mirari[*](mirari v. cfr. index libri. arari ll.) succurrit, quae[*](quae fv. qua ll. H.) retulimus[*](abstulimus v. a. H.) paenuria pro indiviso possessa[*](possessa ego. -essa a D2v. -essas a rH.)[*](16, 1 15.) feris, depugnante cum his homine circa caducos fructus, circa pendentes vero et cum alitibus, in tanta

Fuere ab his et cognomina antiquis: Frondicio[*](fronditio dEv. a. D.) militi illi, qui praeclara facinora Volturnum transnatans fronde[*](fronde DGED. fronde capiti d(?)v.) inposita adversus Hannibalem edidit, Stolonum Liciniae genti. ita appellatur in ipsis arboribus fruticatio inutilis, unde[*](inde dT.) et pampinatio inventa primo Stoloni dedit nomen. fuit et arborum cura legibus priscis, cautumque est XII tabulis ut, qui iniuria cecidisset alienas, lueret in singulas aeris xxv. quid existimamus? venturasne[*](futurasne Ev. a. H.) eas credidisse [*](credidisse v. -set ll.) ad supra dictam aestimationem illos, qui vel[*](uel om.Ev. a. S.) frugiferas tanti taxaverant[*](taxauerant v. tuex- E1. uex- r.)? nec minus miraculum in porno est multarum circa suburbana fructu annuo addicto binis milibus nummum, maiore[*](maiore dv. -res r.) singularum reditu quam erat apud antiquos praediorum. ob hoc insita et arborum quoque adulteria excogitata sunt, ut nec poma pauperibus nascerentur . nunc ergo dicemus[*](dicemus dv. dicimus r.), quonam[*](quonam TS.quoE. quo dv. Qm??? D. qu G.) maxime modo tantum ex his vectigal contingat, veram colendi rationem absolutamque prodituri, et ideo non volgata tractabimus[*](tractauimus EX.) nec quae constare animo advertimus, sed incerta atque dubia, in quibus maxime fallitur vita. nam diligentiam supervacuis[*](in superuacuis d.v. a. D.) adfectare non nostrum est. ante omnia autem [in[*](uncos ego posui.) universum et] quae ad cuncta arborum genera pertinent in commune de caelo terraque dicemus[*](dicimus D1GE.).

[*](Th. H. IV 1, 4. (V 1, 11). Colum. IV 16, 3. Varro r. r. I 26. Th. H. IV 14, 1. Th. C. II 1, 2. 3.)

Aquilone maxime gaudent, densiores ab adflatu eius laetioresque et materie[*](materie D. -riae D2dEv. maturia ore G2. -uriore r.) firmiores[*](firmioris v. a. S.). qua in re plerique falluntur, cum in vineis pedamenta non sint a vento eo[*](ea E.) opponenda[*](ponenda d.) et id tantum a septentrione servandum. quin immo tempestiva frigora plurimum arborum firmitati conferunt, et sic optime germinant, alioqui[*](alioqui dv. alio qua DG. alia qua ES.), si blandiantur austri, defetiscentes[*](defatiscentes Ev. a. D.), ac magis etiam in flore[*](flore G. florem ll. v.).[*](Th. C. II 2, 1. 2. 3. 2. 3. Verg. G. I 100. 101.) nam si, cum defloruere, protinus sequantur imbres, in totum poma depereunt , adeo ut amygdalae et piri, etiam si omnino nubilum fuit[*](fuerit d.) austrinusve flatus, amittant fetus. circa vergilias quidem pluvere[*](pluuere S. puluere DGE. pluere dv.) inimicissimum viti et oleae, quoniam tum coitus est earum. hoc est illud quadriduum oleis decretorium , hic articulus austrinus nubili spurci, quod diximus. fruges quoque peius maturescunt austrinis diebus, [*](16,109) sed celerius. illa sunt noxia frigora, quae septentrionibus aut praeposteris fiunt horis. hiemem[*](hiemem dv. -mes D2E. -nes r.) quidem aquiloniam esse omnibus satis utilissimum. imbres vero tum expetendi evidens causa est, quoniam arbores fetu exinanitas et foliorum quoque amissione[*](amis- sione v. emiss- ll. J.) languidas naturale est avide esurire, cibus autem earum imber. quare tepidam esse hiemem, ut absumpto partu arborum sequatur protinus conceptus, id est germinatio, ac deinde alia florescendi exinanitio, inutilissimum experimentis creditur. quin immo si plures ita continuentur anni, etiam ipsae moriuntur[*](moriuntur v. -iantur ll. H.) arbores, quando nemini dubia poena est in fame laborantium. ergo qui dixit hiemes serenas optandas , non pro arboribus vota fecit;[*](Verg. G. ib. Th. C. II 1, 3. 4. 5. 6. 7. Cato 40, 4.) nec per solstitia imbres vitibus conducunt; hiberno quidem pulvere laetiores fieri

[*](Verg. G. II 298. Colum. III 12, 5. 6.) Conexa et situs vinearum arbustorumque ratio est, quas in horas[*](horas v. (cfr. § 83. 84). oras dVerc. hora r.) debeant spectare. Vergilius ad occasus seri damnavit, aliqui sic maluere quam in exortus[*](exortus vet. Dal. -tu ll. v.). a pluribus meridiem probari adverto, nec arbitror perpetuum quicquam in hoc praecipi posse. ad soli naturam, ad loci[*](ad soli dv. ac soli r.) ingenium, ad caeli cuiusque mores dirigenda sollertia est. in Africa meridiem vineas spectare et viti[*](etsi uiti v. uiti H.) inutile et colono[*](et colono D. col- (eol- G) ll. v.) insalubre[*](salubre v. a. H.) est, quoniam ipsa meridianae subiacet plagae, quapropter ibi, qui in occasum aut septentriones conseret, optime[*](optimi D2G. -mu D1.) miscebit solum caelo. cum Vergilius occasus improbet, nec de septentrione relinqui[*](relinqui dv. -iqui DG. -iqua ES.) dubitatio videtur. atqui in cisalpina[*](an sub- alpina? cfr. XVI 55.) Italia[*](Gallia pro Italia coni. Strack.) magna ex parte vineis ita positis compertum est nullas[*](nulla E.) esse fertiliores. multum rationis optinent et venti. in Narbonensi provincia atque Liguria et parte Etruriae contra circium serere imperitia existimatur , eundemque oblicum accipere providentia. is namque aestates ibi[*](aestatem sibi E.) temperat, sed tanta plerumque violentia, ut auferat tecta.[*]((cfr. Colum. III 12, 6) [Pallad. II 13, 6]. Colum. III 1, 7.)

quidam caelum terrae parere cogunt, ut, quae in siccis serantur, orientem ac septentriones spectent, quae in umidis, meridiem. nec non ex ipsis

aquilonis situm ventorumque reliquorum diximus secundo volumine [*](2,119 18,321 sqq.) dicemusque proximo plura caelestia. interim manifestum videtur salubritatis argumentum, quoniam in meridiem etiam spectantium semper ante decidunt[*](decidunt v. -dant ll. G.) folia. similis et in maritimis causa. quibusdam locis adflatus maris noxii, in plurimis iidem alunt[*](alunt J. aiunt ll. utiles v. a. S.). quibusdam satis e longinquo aspicere maria iucundum, propius admoveri salis[*](satis dEHack.) halitum inutile. similis et fluminum stagnorumque ratio. nebulis adurunt aut aestuantia refrigerant. opacitate atque etiam rigore gaudent quae diximus. quare experimentis optime [*](16,74) creditur.

[*](Colum. III 11, 6. Verg. G. II 217. Colum. III 11, 10. 7.) A caelo proximum est terrae dixisse rationem, haud faciliore tractatu, quippe non eadem arboribus convenit et frugibus plerumque, nec pulla, qualem habet Campania, ubique optima vitibus, aut quae tenues exhalat nebulas, nec rubrica[*](lubrica GdTEv. a. B.) multis laudata. cretam in Albensium Pompeianorum[*](pompeianorumque Ev. a. Bas.) agro et argillam cunctis ad vineas generibus anteponunt, quamquam praepingues[*](praepingues DGv. -guis rS. -gue est D.), quod excipitur in eo genere. invicem sabulum album in Ticiniensi[*](Tici- nensi v. a. J.) multisque in locis nigrum itemque rubrum, etiam pingui terrae permixtum, infecundum est.[*](Verg. G. II 207. 184. 185 (219).) argumenta quoque

[*]((cfr. Varro r. r. I 9, 7. Colum. III 11, 6. 9. [Pallad. I 5, 2. 34, 3.] Verg. G. II 255).)Terram amaram [probaverim[*](uncos ego posui. probauerim ll. D. an probaturis? -averint coni. S. siue macram si quis probare uelit v. a. J.)] demonstrant[*](demonstrantes J.) eius[*](eius ego. eas ll. H. eam v. sata J.) atrae degeneresque[*](degenerisque J.) herbae, frigidam autem retorride nata, item uliginosam tristia, rubricam oculi[*](oculi v. -lis ll. S.) argillamque, operi difficillimas[*](difficillima v. a. G. -mam D.) quaeque[*](quae- quae D.) rastros aut vomeres ingentibus glaebis onerent[*](onerent dG. -ret rv.), quamquam non quod operi, hoc et fructui adversum ; item e contrario cineraceam[*](cinericeam ES. sed cfr. XXVII 44.) et sabulum album. nam sterilis denso[*](denso D. -sa ll.v.) callo facile deprehenditur vel uno ictu cuspidis.[*](Cato 5, 6.) Cato breviter atque ex suo more vitia determinat : Terram cariosam[*](cariofam D2v. -otam d. -ota E. carior iam D1.) cave[*](cave ne ares P e Catone.), neve plaustro[*](plo- strum et pecus Cato.) neve pecore[*](pecores Dd.) inpellas. quid putamus hac appellatione ab eo tantopere[*](tanto opere ab eo dES.) reformidari, ut paene vestigiis quoque interdicat? redigamus ad ligni cariem, et inveniemus illa, quae in tantum abominatur[*](abominatur v. abominantur (abho- D) ll.), vitia aridae, fistulosae, scabrae, canescentis[*](canescentis v. canentientis (-tes DE) ll. canentis J.), exesae[*](exesae v. ex se ll.), pumicosae.[*](Colum. II 1, 2.) plus dixit una significatione quam possit ulla copia sermonis enarrari. est enim interpretatione vitiorum quaedam non aetate (quae nulla in ea intellegi potest), sed natura sua anus[*](an anilis?) terra, et ideo infecunda ad omnia atque inbecilla.[*](Cato 1, 3. 151, 2.) idem agrum optimum iudicat ab radice[*](ab radice D2dTD. -cem D1. ad radicem Ev. sub radice P e Catone.) montium planitie in meridiem excurrente,

[*](extr.: Th. C. III 20, 3. 4.) Alia est ratio, quam Britanniae[*](bri- tanniae dTJ. -nia Ev. brittannia D.) et Galliae[*](gallia Ev. a. J.) invenere , alendi eam ipsa[*](ipsa dv. ipsae DES (indicata lacuna). ipsa. est U 307.), genusque, quod[*](quod genus v.a.S. genus quod U.an quod delendum?) vocant margam. spissior ubertas in ea intellegitur et quidam[*](quidem E.) terrae adipes ac velut glandia in corporibus, ibi densante se pinguitudinis nucleo.

non omisere et hoc Graeci—quid enim intemptatum illis?—leucargillon[*](leucargillon G. -ilion dE. leugargilion D.) vocant candidam argillam, qua in Megarico agro utuntur, sed tantum in umida frigidaque terra. illam[*](illas Ddv. a. H.) Gallias Britanniasque locupletantem [*](locupletantes v. a. H.) cum cura dici convenit.

Duo genera fuerant, plura nuper exerceri coepta proficientibus ingeniis. est enim alba, rufa[*](rufa v. rofa ll.), columbina, argillacea , tofacea, harenacea. natura duplex, aspera aut pinguis; experimenta utriusque in manu. usus aeque[*](manu usus aeque D. manus usaeque Dd. manus usu quae E. manus ususque v.) geminus, ut fruges tantum alant aut eaedem et pabulum. fruges alit

Quae pingues esse sentiuntur, ex his praecipua alba. plura eius genera: mordacissimum quod supra diximus . alterum genus albae creta[*](cretae dEv. a. J.) argentaria[*](argumentaria DdT.) est. petitur[*](43) ex alto, in centenos pedes actis plerumque puteis, ore angusto[*](angusto ego. (an angustiore?) -tur D1. -tatur r Brot. -tatis v. -tis vet. Dal.), intus, ut in metallis, spatiante vena. hac maxime Britannia utitur. durat[*](durat C. -ant ll. v.) annis LXXX, neque est exemplum ullius, qui bis[*](qui bis v. quibus ll.) in vita hanc[*](hanc v. hunc ll.) eidem iniecerit. tertium genus candidae glisomargam vocant. est autem creta fullonia mixta pingui terra, pabuli quam frugum fertilior, ita ut messe sublata ante sementem alteram laetissimum secetur. dum fruges[*](fruges ego. in fruge est ll. v. in frugem exit Müller emend. III 17.), nullum aliud gramen emittit. durat XXX annis. densior iusto Signini modo strangulat solum. columbinam Galliae[*](gallia Ev. a. H.) suo nomine eglecopalam[*](glecopalam d.) appellant[*](appellat v. a. H.). glaebis excitatur lapidum modo, sole et gelatione ita solvitur, ut tenuissimas bratteas faciat. haec ex aequo fertilis. harenacea utuntur, si alia non sit; in uliginosis vero[*](uero DdG. uerti E.), et si alia sit. Ubios[*](ubi hos Ev. a. G.) gentium solos novimus, qui fertilissimum agrum colentes quacumque terra infra pedes tres effossa et pedali crassitudine iniecta[*](intecta DE.) laetificent. sed ea non diutius