Naturalis Historia

Haut procul abesse videantur et praedulces siliquae, nisi quod in iis[*](is F1. his EaS) ipse manditur cortex. digitorum omnis[*](omnis ll.H. hominis v) longitude illis et interim falcata, pollicari latitudine. glandes inter poma numerari non possunt, quam ob rem in sua natura dicentur.

Reliqua carnosi sunt generis, eaque bacis atque carnibus distant. alia acinis caro, alia moris, alia unedonibus , et alia acinis, inter cutem sucumque, alia myxis[*](mixis ll), alia bacis ut olivis. [*](Th. I 12, 1. — (20) Athen. II 51d. Col. X 402. — (21) Th. C I 17, 1. (Pl. XVI 102). — (22) cfr. Pallad. III 25, 30.)[*]((2) Ov. M I 105. (Pl. XVI 180).) moris sucus in came vinosus, trini colores, 20 candidus primo, mox rubens, maturis niger. in novissimis florent, inter prima maturescunt. tingunt manus suco matura [*](maturę (mare F) luunt (ruunt v) ll.va.B), eluunt acerba[*](acerbę Ea). minimum in hac arbore ingenia profecerunt , nec nominibus nec insitis[*](insitu coni. Dal. an insitione?); nec alio mode quam

[*](Ov. ib. 104. Varro II 1, 4. — (5) Th. III 16, 4 extr.) Aliud corpus et[*](et ll. est Bas. est et v. (corpus = caro: cfr. p. 543, 17 et § 112. 113)) terrestribus fragis, aliud congeneri eorum unedoni, quod solum pormum simul[*](simul e ego. simile ll. v) e frutice[*](frutice (-cę Ga) ll. -ci v(H). fructui B) terraeque[*](terrae B) gignitur. arbor ipsa fruticosa. fructus anno maturescit , pariterque floret subnascens et prior coquitur[*](cogitur L). mas sit an femina sterilis, inter auctores non constat. pomum inhonorum,[*]((9) Th. ib. init. (Athen. II 50ef. Diosc. I 175. (Pl. XXIII 151). — Col. VIII 17, 13. 10, 4. VII 9, 6. — Iuba fr. 54 Mü.) ut cui nomen ex argument sit[*](fit EaBrot.) unum tantum edendi. duobus tamen his[*](his ego. hic FGEa. hoc D(?)v) nominibus appellant[*](appellant sc. arborem, non pomum) Graeci comaron et memaecylon[*](memaecylon D. mymęc- F mymec- Ea. memec- v. cfr. Th.), quo apparet totidem esse genera; et apud nos alio nomine arbutus vocatur. Iuba auctor est quinquagenum cubitorum altitudine in Arabia esse eas.

[*]((17) cfr. Th. I 12, 1. 11, 4.) Acinorum quoque magna est differentia, primum inter uvas ipsas callo, teneritate[*](teneritate (DG?) v. temer- FEa), crassitudine, interiore ligno aliis parvo et aliis etiam gemino, qui minime feraces musti[*](mufti v. multi ll). plurimum vero differunt hederae sabucique acini, et[*](et G. ex ll. in v) figura[*](figurae DFG) etiam Punici, angulosi quippe soli. nec cutis[*](cutis D2v. ut is (his Ea) r) ulla singulis praeter communem quae est candida. totisque sucus et caro[*](curo F2ad marg. curę E2superscr. cura a) est, iis[*](his EaS) praecipue quibus parvolum[*](paruulum Eava.S (item § 130)) inest ligni. magna et bacis differentia:[*]((4) Diosc. I 172.) aliae[*](aliae v. -ie DFG. -ia Ea) namque[*](nam quę F. naque a) sunt olivis[*](ouilis E), lauris et alio modo loto, cornis[*](carnis F1), alio myrtis, lentisco. aquifolio enim ac

[*](Athen. II 51a. Tertull. apol. 11. (ad nat. II 16). Isid. XVII 7, 16. (Diosc. I 157. Pl. XXIII 141).) Cerasi[*](an cerasia? cfr. eadem (v. S) et XXIII 141. XVIII 232) ante victoriam Mithridaticam L. Luculli [*](lucilli FEa) non fuere in Italia, ad urbis annum DCLXXX. is primum invexit[*](inuexit ego. uexit ll.v. cfr. XXXVI 54) e Ponto, annisque CXX trans oceanum in Britanniam [*](uncos pos. J) usque pervenere; eadem [ut diximus] in Aegypto nulla cura potuere gigni. cerasorum[*](ceraseorum d) Aproniana maxime rubent, nigerrima sunt Lutatia[*](Lu- tatia H. ut atia d. ut attia DFG. ut actia (-iua E1) Eav), Caeciliana[*](ceciliana FEa) vero et rotunda. lunianis[*](Iunianis zH. uini- D2. iuli- v. iunianus E. uini-r) gratus sapor, sed paene[*](paene H. pene ll.v) tantum sub arbore sua, adeo[*](sua adeo D2v. sua- deo r) teneris, ut gestatum non tolerent. principatus duracinis quae Pliniana Campania appellat, in Belgica vero Lusitanis , in ripis etiam Rheni[*](Rheni v. rheniterni ll). tertius iis[*](iis FC. is v. his EaS) colos e nigro ac rubenti viridique[*](uiridisque E), similis maturescentibus semper. minus quinquennium[*](quinquennio zva.G) est quod prodiere quae vocant laurea,[*]((19) Athen. II 50d. — (20) Pallad. XI 12, 4. 9. Geop. X 41, 1. 42.) non ingratae amaritudinis, insitae in lauru[*](lauro Eava.D). sunt et Macedonica, parvae arboris[*](arbores... excedentes Ea) raroque tria cubita excedentis, et minore etiamnum[*](etiamnunc Eava.Bas.) frutice[*](fruticae Fa. -ca E) chamaecerasi. inter prima hoc e pomis colono gratiam annuam refert. septentrione frigidisque gaudet, siccatur etiam sole conditurque ut oliva[*](oliuae DFG) cadis.

[*]((22) Col. XII 10, 3. Diosc. I 172.) quae[*](sq. dist. ego) cura et cornis atque etiam lentisco adhibetur.

[*](Th. C VI 4,1. (1, 1).) Interim quae sunt communia et[*](an et delendum?) pomis omnibusque sucis saporum[*](uaporum F) genera XIII[*](an X?) reperiuntur: dulcis, suavis , pinguis, amarus, austerus, acer, acutus, acerbus, acidus, salsus. praeter haec tria sunt genera mirabili maxime natura : unum in quo plures pariter sentiuntur[*](sentiunt DFG) sapores, ut vinis[*](binis F.an in uinis?); namque in iis et austerus et acutus et dulcis et suavis , omnes alieni. alterum est genus in quo sit et alienus quidem, sed et suus quidam ac peculiaris, ut in lacte; si quidem inest ei[*](di///// F1. dicitur Ea. dici non potest va. G) quod tamen iure dici dulce et pingue et suave non possit[*](possit D2S(D). -int d. -ssent r. -et G(J). om. v), optinente lenitate, quae ipsa succedit in saporis vicem. [*](Th. C VI 3, 1. 19, 2. 3. cfr. Pl. XXXI 37.) nullus hic aquis nec[*](nec D. ne ll.v) sucus[*](sucus quidem va.D), ut tamen eo ipso fiat aliquis ac suum genus faciat. sentiri quidem aquae[*](aquae v. om.F1. atque DF2G. ęque a. eque E) saporem ullum[*](nullum F1. ilium Brot. errore) sucumve vitium est. magnum his omnibus in odore momentum et[*](et om, H Brot.) magna cognatio; qui et ipse nullus est[*](dist. CFW Müller p. 14) aquis aut, si sentitur omnino, vitium est. mirum tria[*](tria genera E1) naturae praecipua elementa sine sapore esse, sine odore, sine suco: aquas[*](aquas D2G(D). -ua Eav. -uam S. atque r), aëra[*](era ignes F. aer ignis Eava.G), ignes.

[*]((24–547, 2) Th. I 12, 1.) Ergo sucorum vinosi piro, moro, myrto, minime

[*]((15) cfr. Pl. supra 95. — Th. I 11, 2. 1. 3.) Et hactenus[*](actenus FEa) sint species ac genera pomorum: naturas artius colligi[*](colliget F) par[*](pars est E) est. alia siliquis distinguntur[*](distinguntur ego. tinguntur E1. gignu- rv. damn. P) , ipsis dulcibus[*](dist. ego) semenque conplexis amarum, cum in pluribus semina placeant, in siliqua damnentur; alia bacis, quarum intus lignum et extra caro, ut olivis, cerasis; aliquorum[*](aliquorum C. -quarum ll.v(S)) intus bacae, foris lignum, ut iis[*](is F. his EaG. in his v) quae in Aegypto diximus[*](13,60) gigni. [*]((21) Th. ib. 6. — (23. 25) ib. 4.) quae bacis natura, eadem et pomis. aliorum intus corpus et foris lignum, ut nucum; allis foris corpus, intus lignum, ut[*](& (pro ut) F) Persicis et prunis, vitiumque cinctum fructu, cum fructus alibi muniatur vitio. putamine clauduntur nuces , corio castaneae; detrahitur hoc iis, at in mespilis manditur . crusta teguntur glandes, cute[*](cutae uuae (uae F) FEa) uvae, corio[*](corio 548,1 Punica om.F) et membrana

[*]((11) cfr. Pl. XXIII 164. — (12) Plut. qu. conv. IX 733f. (Pl. XII 28. 29). — (14) Varro LL V 110 M.)

Sucorum natura praecipuam admirationem in myrto habet, quando ex una omnium olei vinique bina genera fiunt, item myrtidanum, ut diximus. et alius usus[*](14,104) bacae fuit apud antiquos ante quam piper reperiretur illam[*](illā DaB(S). illa r. illius G. libae v) optinens[*](an optinentis?) vicem, in[*](in ll.D. om. v) quodam etiam genere[*](genere D2D. -rosae D1FG. -rosi Eav) opsonii[*](obsonii FEva.S. -senii a) nomine inde tracto, quod etiam nunc myrtatum vocatur. eademque origine aprorum sapor commendatur, plerumque ad intinctus additis myrtis.

[*](cfr. P. IV 1. 2. — Th. V 8, 3.)[*]((2) Non. 87, 30 sq.) Arbor ipsa in Europae[*](europa Eav.a.G(S)) citeriore[*](citeriore EaVen. tetritiore DFG. -iciore dTP. (cfr. XVIII 123). tetriore v) caelo, quod a Cerauniis montibus incipit, primum Cerceis[*](Cerceis D. cfr. ll 201. III 57. Circ- Domit. ap. B e Th. celceis (celteis Ea) ll. -cei v) in Elpenoris[*](alpenoris Ea) tumulo visa traditur Graecumque ei nomen remanet, quo peregrinam esse apparet. fuit, ubi nunc Roma est, iam cum[*](coni F. tum cum va.S) conderetur; quippe ita traditur, myrtea verbena Romanos Sabinosque, cum[*](enim (pro cum) F1) propter raptas virgines dimicare voluissent,

[*](Cato 8, 2. 133, 2. — (19) cfr. Pl. XXIII 159. 165.) Cato tria genera myrti prodidit, nigram, candidam , coniugulam[*](coniulam F1. -ugalam E1. -lem va.G), fortassis a coniugiis[*](coniugis FE), ex[*](ex v(S). et (et in D2) ll.H) illo Cluacinae genere. nunc et[*](est (pro et) D2U Z p. 45 n. 2) alia distinctio sativae aut silvestris et in utraque latifoliae[*](latifolia Ea), in silvestri propria oxymyrsinae[*](oximyrsynę F. -sine Ea(v)). sativarum genera topiarii[*](genera iopiarii F1. -ratio pia- F2) faciunt Tarentinam folio minuto, nostratem patulo, hexasticham[*](hexasticham (P)H. exasticam ll. exot-v) densissimo, senis[*](senis D2d2v. seminis r) foliorum versibus

[*](Gell. V 6, 20–23. Paul. Festi 195, 7 M.) Bellicis quoque se rebus inseruit, triumphansque de Sabinis P[*](P.D2D. om. rv) . Postumius[*](Postumius (DG?) v. positum ius ll) Tubertus in consulatu, qui primus omnium ovans ingressus urbem est, quoniam rem leniter[*](leuiter va.J) sine cruore gesserat, myrto Veneris victricis coronatus incessit optabilemque arborem etiam hostibus fecit. haec postea ovantium[*](ouantū a. -atum E) fuit corona excepto M. Crasso, qui de fugi- § 122: Th. VI 8,5; CVI 18,4. —

[*](Ov. M I 560 sq. Dio LIII 16, 4. Paul. Festi 367,12 M. — Cato 133, 2. (Pl. XXIII 157). —(12) cfr. Cato 121. Cic. ad Att. V 20, 4. — (15) Isid. XVII 7, 2. —) Laurus triumphis proprie dicatur, vel gratissima domibus[*](domibus damn. S), ianitrix Caesarum pontificumque. sola et domos exornat et ante limina excubat. duo eius genera tradidit[*](tra- dit va.S) Cato[*](cato D2v(D). colito r. coli Cato (coni. S) J) , Delphicam et Cypriam. Pompeius Len a e u s adiecit quam mustacem[*](mult'acem F) appellavit, quoniam mustaceis subiceretur: hanc esse folio maximo flaccidoque[*](flactidoque E2. -iodoque E1) et[*](et om.F) albicante ; Delphicam aequali colore viridiorem, maximis bacis atque e viridi rubentibus ac[*](ac (hac v) uictores D2v. acutio- r) victores Delphis coronare[*](coronare ego. -ri ll.v) ut[*](ut D2D. & r v) triumphantes Romae; Cypriam esse folio brevi[*](breue F), nigro, per margines imbricato crispam. [*](cfr. Pl. XVII 60. Ov. M X 98. Cato 8, 2.) postea accessere genera[*](an genera plura?) : tinus[*](tinus ll.G. cinus Verc. eius C. cuius v) — hanc silvestrem laurum aliqui intellegunt, nonnulli sui generis arborem[*](arbore E. -ris a) — differt colore[*](colore dC. -or ll.v(H)); est enim caerula[*](cęru F1. -ulea va.S) baca. accessit et regia, quae coepit Augusta appellari, amplissima et arbore et folio, bacis gustatu quoque non asperis[*](aspero Eazva. G(SJ)). aliqui negant eandem esse et suum genus regiae faciunt longioribus

[*]((5) Liv. V 27, 13. Ov. am. I 11, 25. Martial. IX 35, 6. — (5. 6) Plut. Pomp. 41 p. med. Martial. VII 6, 6. Caes. BC III 71, 3. —) Ipsa pacifera, ut quam praetendi etiam inter armatos hostes quietis[*](quietis (DG?) v. qui et his ll) sit indicium. Romanis praecipue laetitiae victoriarumque[*](que av. quę FE) nuntia additur litteris[*](lituis B) et militum lanceis pilisque, fasces imperatorum decorat.[*](Plin. paneg. 8, 3. Tac. A II 26. Sil. Ital. XV 119. Stat. silv. IV 1, 41. — (9) Isid. XVII 7, 62. — (10) cfr. Geop. XI 2, 3. 4. — (12) Liv. I 56, 11. 12. Val. M. VII 3, 2. — (15) cfr. Pl. II 146 init. Plut. qu. conv. IV 2, 665d. Geop. XIV 11, 5. Isid. XVII 7, 2. —) ex iis[*](his EaC) in gremio Iovis optimi[*](optime F) maximique[*](maximeque F2. -mi va.H) deponitur, quotiens laetitiam nova victoria adtulit, idque non quia perpetuo viret nec quia[*](non quia Eav. non ex DFG) pacifera est, praeferenda ei[*](ei om.Eava. G (SJ)) utroque olea, sed quia spectatissima in monte Parnaso[*](parnasso EaL. -nas id F) ideoque etiam grata Apollini visa[*](apollini uisa D2in ras. D. -inis FG. -ini Eav), adsuetis eo dona mittere, oracula inde repetere[*](oracula inde repetere D2ad marg. S. om. rv) iam et regibus Romanis teste L. Bruto, fortassis etiam in argumentum, quoniam ibi libertatem publicam[*](publicanis F) is meruisset lauriferam tellurem illam osculatus ex responso et quia manu satarum[*](manu satarum v. -nu satt- D2. -nus at garum r) receptarumque in domos fulmine sola non icitur[*](icitur v. iac- ll). [*](Masurius fr. 19 Huschke.) ob has causas equidem crediderim honorem ei[*](ei G. et ll. eis v) habitum in triumphis potius quam quia suffimentum sit caedis hostium et purgatio, ut tradit Masurius[*](massurius ll.va.H. cfr. § 126), adeoque in profanis usibus pollui laurum et oleam fas non est, ut ne propitiandis quidem[*](quidam F) numinibus accendi ex iis[*](his EaC) altaria araeve debeant. laurus quidem[*](qui F) manifesto abdicat ignes crepitu et quadam[*](qua F)detestatione[*](detestatione v. testa- (-nem F) ll), interaneorum

[*]((1) Suet. Tib. 69. —)[*](Suet. Galba 1. Dio XLVIII 52, 3 sq. (LXIII 29, 3). — (14) Martial. IX 35, 9. —) Sunt et[*](Sed et zva.G) circa Divum Augustum eventa eius digna memoratu . namque Liviae Drusillae, quae postea Augusta[*](Augustam U(D)) matrimonii nomen accepit, cum pacta[*](pacta E2av. capta E1. facta DFG) esset illa[*](illa D2B. illi rv) Caesari[*](caesarea D2), gallinam conspicui candoris sedenti aquila ex alto abiecit in gremium[*](dist. ego) inlaesam, intrepideque miranti accessit miraculum. quoniam teneret[*](teneret in ego. -eret B. -entem ll.v(S). cfr. v. 13 et XXIV 47. XXV 166)in rostro laureum ramum onustum suis bacis, conservari[*](tenentem cum conseruari iunxit (U 254) D) alitem et subolem iussere haruspices ramumque eum seri ac rite custodiri: quod factum est in villa Caesarum fluvio Tiberi inposita iuxta nonum lapidem Flaminiae [*](flaminiae uiae D2D. -nia uia Eav. fluminia aeuae (//uae D1) r) viae, quae ob id vocatur Ad Gallinas, mireque silva[*](siluea G. -ua ea D) provenit. ex ea triumphans postea Caesar laurum in manu tenuit[*](tenuit D2Eav. tentet & F1. tendet r) coronamque capite gessit, ac deinde imperatores Caesares cuncti. traditusque mos est ramos quos tenuerunt serendi, et durant silvae nominibus suis discretae, fortassis ideo mutatis triumphalibus. [*]((20) Varro LL V 152. — (21) cfr. Pl. XVII 61. — Th. II 1, 3.) unius arborum Latina lingua[*](latinę linguę E1) nomen inponitur viris, unius folia distinguntur appellatione; lauream enim vocamus. durat et in urbe inpositum loco, quando Loretum[*](lauretum D2va.G) in Aventino[*](aduentino F1Ea) vocatur ubi silva laurus[*](laurus D2GdTS. -riis D1F. -ris Ea. -ri v) fuit. eadem purificationibus adhibetur, testatumque sit obiter[*](nouiter Ea) et ramo eam seri, quoniam dubitavere Democritus atque[*](atque ll.H(D). et v(J)) Theophrastus.

Nunc dicemus silvestrium naturas.

Pomiferae arbores quaeque[*](quaequae DGPar.) mitioribus sucis voluptatem primae cibis attulerunt et necessario alimento delicias miscere docuerunt, sive illae[*](ille EX.) ultro ab[*](ultro siue ab Arund. v.a.D.) homine didicere blandos sapores[*](blando saporis EX.) adoptione et conubio—idque munus etiam feris[*](a feris D coll. XVII 99.) volucribusque dedimus[*](dedimus D2dv. dedicimus D1. didicimus rArund. D. dididi- mus S.)—, intra praedictas [*](intra praedictas ll. v. ita Arund.) constant[*](constant Arund. v. -stat ll.). proximum erat narrare glandiferas, quae[*](quae D. que D2. quoque r Arund. S. quoque quae v.) primae victum[*](primo uictu Arund. man. Dal. S.) mortalium aluerunt[*](aluorum EArund. man. Dal. S.) nutrices inopis ac ferae[*](ferreae Arund.) sortis, ni[*](ni dEArund. v. in r.) praeverti cogeret[*](congreget DG.) admiratio usu comperta[*](conferta DG.), quaenam qualisque esset vita sine arbore ulla, sine frutice viventium.

Diximus et in oriente quidem iuxta oceanum complures ea in necessitate gentes. sunt vero et in septentrione[*](13,139) visae nobis Chaucorum[*](Chaucorum H. Cauch- C. cauc- ll. v.), qui maiores minoresque appellantur. vasto ibi meatu bis dierum noctiumque singularum intervallis effusus in inmensum agitur oceanus, operiens aeternam[*](alternam D2D.) rerum naturae controversiam dubiamque

Aliud e silvis miraculum: totam reliquam Germaniam operiunt[*](operiunt D. replent B. re- periunt DGdf. referunt EArund. man. Dal. v. an referciunt?) adduntque frigori umbras, altissimae tamen haud procul supra dictis Chaucis[*](Chaucis H. Cauchis C. caucis dv. chausis D2GE. cau- sis D1.) circa duos praecipue[*](2) lacus. litora ipsa optinent quercus maxima aviditate nascendi, suffossaeque fluctibus aut propulsae flatibus vastas complexu[*](complexu dArund. v. conplexa (com- E) r.) radicum insulas[*](in- sulas D2dv. in siluas D1G. siluas EXArund. S.) secum auferunt, atque ita libratae[*](libratae dArund. v. -ta rX.) stantes navigant, ingentium ramorum armamentis saepe territis classibus nostris, cum velut ex[*](ex D2D. om. r G. de v.) industria fluctibus agerentur in proras[*](proras G. -ra d. prospera r Arund. prospectu v.) stantium noctu, inopesque

in eadem septentrionali plaga Hercyniae[*](Hercyniae C. -ciniae D(?). hirciniae G. -caniae EX. hyrcinie dv.) silvae roborum vastitas intacta aevis[*](euis d.om. v. a. G.) et congenita mundo prope inmortali sorte miracula excedit. ut alia omittantur fide caritura, constat attolli colles occursantium inter se radicum repercussu aut, ubi secuta tellus non sit, arcus ad ramos usque et ipsos inter se rixantes curvari portarum patentium modo, ut turmas equitum tramittant.

Glandiferi maxime generis omnes, quibus honos apud Romanos perpetuus.

hine civicae coronae, militum virtutis insigne clarissimum, iam pridem vero et clementiae imperatorum, postquam civilium bellorum profano meritum coepit videri civem non occidere. cedunt his murales vallaresque et aureae, quamquam pretio antecedentes , cedunt et rostratae, quamvis in duobus maxime ad hoc aevi celebres, M. Varrone e piraticis bellis dante Magno Pompeio, itemque[*](itemque D2dEv. quae r.) M. Agrippa tribuente Caesare e Siculis, quae et ipsa piratica fuere. antea rostra navium tribunali[*](publice R.dT.) praefixa fori decus erant, veluti p. R. ipsi corona inposita. postquam vero tribuniciis seditionibus calcari ac pollui coepere, postquam vires ex publico in privatum agi[*](priuatum agi fBrot. -tu magis ll. -tum magis v.) singulisque civium quaeri et sacrosancti[*](sacrosancta Tv.a.S.) omnia profana facere, tum a pedibus eorum subiere[*](subire dE.) in capita civium rostra. dedit hanc Augustus coronam Agrippae, sed civicam a genere humano accepit ipse.

[*](Homerus ς 485. ν 736.) Antiquitus[*](dist. Brunn. p. 26.) quidem nulla nisi deo dabatur—ob id Homerus caelo tantum eam[*](eā DS. ea r. eas v.) et proelio universo tribuit, viritim vero ne in certamine quidem ulli—feruntque primum omnium Liberum patrem inposuisse capiti suo ex hedera. postea deorum[*](eorum E.) honori sacrificantes sumpsere, victimis

Romulus frondea coronavit Hostum Hostilium, quod Fidenam primus inrupisset. avus hic Tulli Hostilii regis fuit. P. Decium patrem tribunum militum frondea donavit exercitus ab eo servatus imperatore Cornelio Cosso cos. Samnitium bello. civica iligna[*](iligna Verc. -no DGE. in ligno d.) primo fuit, postea magis placuit ex aesculo Iovi sacra[*](ioui sacra D2v. iouis ara r.), variatumque[*](uastatumque D1GE.) et cum quercu est ac data ubique quae fuerat, custodito tantum[*](tamen v. a. G.) honore glandis.[*](Masurius Sabinus apud Gellium V 6, 13.) additae leges artae et ideo superbae quasque conferre libeat cum illa Graecorum summa, quae sub ipso love datur cuique muros patria gaudens rumpit: civem[*](ciuem D2Gv. quem r.) servare, hostem occidere, utque[*](ut ne J. -utcumque S.) eum locum, in quo sit actum, hostis optineat eo die, ut servatus fateatur— alias testes nihil prosunt—, ut civis[*](ciuis D2v. ciues r.) fuerit. auxilia quamvis rege servato decus non dant, nec crescit honos idem imperatore conservato, quoniam conditores in quocumque cive[*](ciue dv. -em r S.) summum esse voluere. accepta licet uti perpetuo. ludis[*](ludi E. ludos B.) ineunti[*](ineunti B. sine uentis E. inouentis DG. innouanti d.) semper adsurgi etiam ab senatu in more est, sedendi ius in proximo senatui, vacatio[*](uacatio dv. uoc- r.) munerum[*](numerum DG.) omnium ipsi patrique et avo paterno. XIII eas accepit Siccius Dentatus, ut retulimus suo loco, VI Capitolinus, is quidem[*](7,102) et de duce Servilio. Africanus de patre accipere noluit

Glande[*](glande J. grande DG. -des dE. glandes v.) opes[*](oppes DG.) nunc[*](nunc dJ. sunt r. sunt nunc S. esse nunc v.) quoque multarum gentium etiam pace gaudentium constant[*](constat v. a. S.). nec non et inopia frugum arefactis emolitur[*](emollitur D. molitur dEv. a. D.) farina spissaturque in panis usum; quin et hodieque per Hispanias secundis mensis glans inseritur. dulcior eadem in cinere tosta. cautum est praeterea lege XII tabularum, ut glandem in alienum fundum procidentem liceret colligere.

[*](Th. H. III 8, 2.)Genera earum multa. distant fructu, situ, sexu, sapore . namque alia[*](alia dv. in alia r.) fageae glandi figura, quernae[*](queronae DG. alia quernae v. a. J.) alia[*](alia et J. et alia ll. v.) et ilignae[*](iligneae E.), atque inter se quoque generum singulorum differentiae . praeterea sunt aliquae silvestres, aliae placidiores, quae culta optinent[*](optinent v. -net ll.). iam[*](iam ego. iam in ll. v.) montuosis planisque distant, sicut et sexu, mares ac feminae, item sapore: dulcissima omnium fagi, ut qua obsessos etiam homines durasse in oppido Chio tradat Cornelius Alexander. genera distinguere non datur nominibus, quae sunt alia alibi, quippe cum robur quercumque vulgo nasci videamus, aesculum non ubique, quartam vero generis eiusdem, quae cerrus[*](currus D1G. eurrus d.) vocatur, ne Italiae quidem maiore ex parte notam[*](notam v. -ta ll.) esse. distinguemus[*](distinguemus v. -guimus ll. S.) ergo proprietate naturaque et, ubi res coget[*](cogit dJ.), etiam Graecis nominibus.

Fagi glans nucleis similis triangula cute includitur . folium tenue atque e levissimis, populo[*](populeo D2D.) simile,

[*](milaces: Th. H. III 16, 2.—Homerus K 242. Th. H. III 8, 1.) Glandem, quae proprie intellegitur, ferunt robur, quercus, aesculus, cerrus, ilex, suber. continent hispido calyce per genera plus minusve[*](minusue D2dS. -nus ite D1G. -nus item Ev. minus C. -nus cutem G. -nusve cutem J.) complectente. folia praeter ilicemn gravia, carnosa, procera, sinuosa lateribus, nec, cum cadunt, flavescentia, ut fagi, pro differentia generum breviora vel longiora.

Ilicis duo genera. ex his in Italia folio non[*](non v. non t D2. non ut rS. non ita J.) multum ab oleis distant milaces a quibusdam Graecis dictae; in provinciis[*](dist. Salm. exerc. 192a G.) aquifoliae sunt ilices[*](ilices D2 Salm. -cis dEv. a. D. -ci r.). glans utriusque brevior et gracilior[*](et gracilior dv. e (del. E2) grac- E.om.DG.), quam Homerus aculon appellat eoque nomine a glande distinguit. masculas ilices negant ferre.

[*](ibid. 2. 3.) Glans optima in quercu atque grandissima, mox aesculo. nam robori[*](robori D2dD. -ris rv.) parva, cerro tristis, horrida[*](horrid d.), echinato[*](echinato v. ecyn- DGd. cin- E.) calyce ceu[*](ceu EVerc. seu r.) castaneae. sed et in querna alia dulcior, molliorque feminae, mari spissior. maxime autem probantur latifoliae ex argumento dictae. distant inter se magnitudine et cutis tenuitate, item quod aliis subest tunica robigine scabra, aliis protinus candidum corpus. probatur et ea, cuius in balano utrimque ex longitudine extrema lapidescit duritia[*](duritiam E. in dur- v. a. G.), melior cui in cortice quam cui in corpore , utrumque non nisi mari. praeterea aliis ovata, aliis

[*](ibid. 5. 7 extr. V 9, 1. 4.) Ab hac[*](hac dv. haec r.) proxima latifoliae proceritas, sed minus utilis aedificiis atque carboni: dolata[*](dotata D1GEv. a. H.) vitiis obnoxia est, quamobrem solida utuntur; carbo in[*](11 carbo in H. -oni ll. G. -one v. -one in U 257.) aerariorum[*](aerariorum dv. -iarum E. era- r.) tantum officinis compendio, quoniam desinente flatu protinus emoriens saepius recoquitur, cetero plurimus scintillis. idem e novellis melior. acervi consertis taleis[*](paleis D2v. a. B.) recentibus luto caminantur , accensa strue contis pungitur durescens calyx[*](calix E (ut semper) D.) atque ita sudorem emittit.

[*](Th. H. II 8, 5. 7 init.) Pessima et carboni et materiae haliphloeos dicta, cui crassissimus cortex atque caudex et plerumque cavus fungosusque. nec alia[*](an nec alia pariter (vel ita)? cfr. Theophr. h. pl. III 8, 5.) putrescit ex hoc genere, etiam cum vivit. quin et fulmine saepissime icitur[*](icitur v. iacitur ll. D. cfr. II 146. XV 134.), quamvis altitudine non excellat. ideo ligno eius nec ad sacrificia uti fas habetur[*](habetur om. d.). eidem rara[*](rare E. raro v.a.S.) glans et, cum tulit, amara, quam praeter sues nullum attingat[*](atongat G. attingit Ev.a.G.) animal, ac ne hae quidem , si aliud pabulum habeant. hoc quoque inter reliqua neglectae religionis est, quod emortuo carbone sacrificatur.

Glans fagea suem hilarem facit, carnem cocibilem[*](coquibilem dG.) ac levem et utilem stomacho; iligna suem angustam, nitidam,

[*](Th. H. III 8, 6.) Quae glandem ferunt, omnes et gallam alternisque annis glandem, sed gallam hemeris optimam et coriis perficiendis aptissimam, similem huic latifolia, sed leviorem multoque minus probatam. fert et nigram—duo enim genera sunt—; haec tinguendis lanis[*](lanis D2Pe Theophr. om. r v. a. S.) utilior.[*](Th. H. III 5, 2 (Diosc. I 146).)

nascitur autem galla sole de geminis exeunte erumpens noctu semper universa. crescit uno die candidior et, si aestu excepta est, arescit protinus neque ad iustum incrementum pervenit, hoc est ut nucleum fabae magnitudine habeat . nigra diutius viret crescitque, ut interdum mali compleat magnitudinem. optima Commagena, deterrima ex robore. signum eius quod cavernae[*](cauernae v. -na ll. D.) tralucent[*](tralucent D1G. -cet D2D. translucent rv.).

[*](Th. H. III 7, 4. 5.) Robur praeter fructum plurima et alia gignit. namque fert et gallae utrumque genus et quaedam[*](quaedam v. quae iam ll. S.) veluti mora, ni distarent arida duritie, plerumque et[*](et ego. om. ll. v. cfr. Theophr.) tauri caput imitantia, quibus fructus inest nucleis[*](nucleis dv. -eus r.) olivae similis. nascuntur in eo et pilulae nucibus non absimiles, intus habentes floccos molles, lucernarum luminibus aptos. nam et sine oleo flagrant, sicuti galla nigra. fert et aliam inutilem pilulam cum capillo, verno tamen tempore melliginis suci[*](suci plenam U 258.). gignunt et alae[*](alae Be Theophr. aliae ll. C. alii v.) ramorum eius pilulas corpore , non pediculo adhaerentes, candicantes[*](candicantibus D2D.) umbilicis, cetera nigra varietate dispersa; media cocci colorem

[*](Th. H. III 5, 5.)Ferunt[*](ferunt v. ferunt ll.), robora et cachrym; ita vocatur pilula in medicina urendi vim habens. gignitur et in abiete, larice, picea, tilia, nuce, platano, postquam folia cecidere, hieme durans. continet nucleum pineis similem. is crescit hieme[*](uero D1G.)[*](dist. D coll. Theophr.), aperitur vere. pilula tota cadit, cum folia coepere[*](coeperit E. -rint v. a. H.) crescere.[*](Hesiodus ἔργα καὶ ἡμ. 233. Th. H. III 7, 6.) tam multifera sunt, tot res praeter glandem pariunt robora, sed et boletos suillosque—gulae novissima inritamenta—, qui circa radices gignuntur, quercus probatissimos[*](probatissimos D2v. -mum rS.), robur autem et cupressus et pinus noxios. robora ferunt et viscum et mella, ut auctor est Hesiodus, constatque rores melleos e caelo, ut diximus,[*](11,30) cadentes non aliis magis insidere frondibus. crematoque[*](crematoque ego. craemato (crem- D) quoque D2D. cremati (craem- D1. graem- G) quoque rv.) robore[*](robore D2D robi r. roboris v.) cinerem nitrosum esse certum est.

Omnes tamen has eius dotes ilex solo provocat cocco. granum hoc[*](hic GED.) primoque ceu scabies[*](scabies dTH. scaptes r. scapus G. spectes v.) fruticis[*](fruticis G. -ces ll. v.), parvae[*](paruae G. parua DdE. -ui G. -uos v.) aquifoliae ilicis[*](ilices GdEv. a. G.). cusculium[*](cusculium DGG. cuscolium EJ. esciiscolium d. quis- quilium v. scolecium D coll. XXIV 8.) vocant. pensionem alteram tributi pauperibus Hispaniae donat. usum eius ac[*](ac rationem D. grationem DG. -iorem dv. generationem E.an grani et ratio- nem?) rationem

[*](Th. H. III 8, 6.) Galliarum glandiferae maxime arbores agaricum ferunt. est autem fungus candidus, odoratus, antidotis[*](antidotus DGd.) efficax, in summis arboribus nascens, nocte relucens. signum hoc eius, quo[*](quo G. que DG. quae E.om.dT. quod v. an qui?) in tenebris decerpitur. e glandiferis sola quae vocatur aegilops[*](aegilops v. cfr. § 22. aezops (ez- d) ll.) fert pannos arentes, muscoso villo canos, non in cortice modo, verum et e ramis dependentes cubitali magnitudine, odoratos[*](odoratos v. -tus ll.), uti[*](uti D. ut Ev. ubi r.) diximus[*](12,108) inter unguenta.[*](Th. H. III 17, 1. 16, 3.) suberi minima arbor, glans pessima, rara[*](et rara D2D.), cortex tantum in fructu, praecrassus ac renascens atque etiam in denos pedes undique explanatus. usus eius ancoralibus maxime navium piscantiumque tragulis et cadorum obturamentis, praeterea in hiberno feminarum calceatu. quamobrem non infacete Graeci corticis[*](cortices arborum EVerc.) arborem appellant . sunt et qui feminam ilicem vocent atque, ubi non nascitur ilex, pro ea subere utantur in carpentariis praecipue fabricis, ut circa Elim et Lacedaemonem. nec in Italia tota nascitur aut in Gallia omnino.

Cortex et fagis, tiliae, abieti, piceae in magno usu agrestium. vasa eo[*](eo D2D.om. rv.) corbesque ac patentiora quaedam messibus convehendis vindemiisque faciunt atque protecta[*](protecta D2dTS. -exta D1G pretexta E. praet- v. proiecta coni. H coll. Vitruv. IV 2, 1.) tuguriorum. scribit in recenti[*](recenti v. -tia ll.) ad duces explorator incidens litteras a suco. nec non et in quodam usu sacrorum religiosus est fagi cortex. sed non durat arbor ipsa.

Scandula[*](scandulae... aptissimae dv. a. S.) e robore aptissima, mox e glandiferis aliis fagoque, facillima[*](facillima fS. -me DGE. -mae dv.) ex omnibus, quae resinam

Peregrinae tum videbantur, quoniam non erant suburbanae, pinus atque abies omnesque, quae picem[*](pice DG.) gignunt.[*](dist. ego. cfr. Pliniana p. 30.) de quibus nunc dicemus, simnul ut tota condiendi vina origo cognoscatur, quae ferunt[*](quae ferunt v. quae ferrunt DG. quae ferrent dES. quaedam ferunt Bas.) in Asia aut[*](14,122) oriente praedictis.[*](praedictis ll. v. e praed- B.)

Picem in Europa sex genera cognatarum arborum ferunt. ex his pinus atque pinaster[*](pinastri DG.) folium habent capillamenti modo praetenue longumque et mucrone aculeatum. pinus fert minimum resinae, interdum et nucibus ipsis, de quibus dictum est, vixque ut adscribatur generi.

Pinaster nihil est aliud quam pinus silvestris minor[*](minor D. miror DG. mira rv.) altitudine et a medio ramosa, sicut pinus in vertice . copiosiorem dat haec resinam quo dicemus modo.[*](57 sqq.) gignitur et in planis. easdem arbores alio nomine esse per oram Italiae quas[*](quas D2v. quos rG.) tibulos[*](stibulos E.) vocant,plerique arbitrantur, sed graciles succinctioresque et enodes liburnicarum ad usus, paene sine resina.

Picea montes amat atque frigora, feralis arbor et funebri indicio ad fores posita ac rogis virens, iam tamen et in domos recepta tonsili facilitate. haec plurimam fundit interveniente candida gemma, tam simili turis, ut mixta visu[*](uisu D2v. a uisu r Lugd.) discerni non queat; unde fraus Seplasiae[*](seplasiae TB. sepra- r.).

Similiter[*](dist. Külb.) abieti expetitae navigiis situs in excelso montium, ceu maria fugerit, nec forma alia.[*]((Th. H. III 9, 5).) materies vero praecipua est[*](praecipua est fS. -puaes G. -pues D. -pue E. -pua dv.) trabibus et plurimis vitae operibus. resina[*](resina in ea ego. resinae ll. -na ei v. -na est D.) in ea vitium, unde fructus piceae, exiguumque sudat aliquando contactu solis. e diverso materies, quae abieti pulcherrima, piceae ad fissiles scandulas cupasque et pauca alia secamenta.

[*](Vitruv. II 9, 14.) Quinto generi est[*](est coni. J. et DGET.om.dv.) situs idem, facies eadem. larix vocatur. materies praestantior longe, incorrupta aevis[*](incorrupta aeuis ego. cfr. XXIV 17.XVI 6. Pliniana p. 31. -ptae uis DGd. -pte uis E. -pta uis v. -pta ei uis J. -pta est usu S.), umori[*](umori DGEv. u maiori d mori Verc. umore J.) contumax, rubens praeterea et odore acrior. plusculum huic erumpit liquoris melleo colore atque lentore [*](lentore coni. S. -tiore dv. ren- tiore D1G. recentiore D2ED.), numquam[*](dist. J.) durescentis.[*](durescenti coni. S. durascentis Ev. a. Bas.)

[*](Th. H. III 9, 3. 5. Vitruv. l. l.)Sextum genus est taeda proprie dicta, abundantior suco quam reliqua, parcior liquidiorque quam picea, flammis ac lumini sacrorum etiam grata. hae, mares dumtaxat , ferunt et eam, quam Graeci sycen vocant, odoris gravissimi. laricis morbus est ut taeda fiat.

Omnia autem haec genera accensa fuligine inmodica carbonem repente exspuunt cum eruptionis crepitu eiaculanturque longe, excepta larice, quae nec ardet nec carbonem facit nec alio modo ignis vi consumitur quam lapides . omnia ea perpetuo virent nec facile discernuntur in fronde etiam a peritis;[*](a peritis v. apertis ll.) tanta natalium mixtura est.

Similis his etiamnunc aspectu est, ne quid praetereatur, taxus minime virens gracilisque et tristis ac dira, nullo[*](nullus DG.) suco, ex omnibus sola bacifera.[*](bacifera mas D2v. bacis fera mas D1G. bacis fert ramos d. bacas fert. Mas ES.) mas noxio fructu; letale quippe bacis in Hispania praecipue venenum inest,[*](uas DG.) vasa etiam viatoria ex ea vinis in Gallia facta mortifera fuisse compertum est.[*](Diosc. IV 80.) hanc Sextius milacem[*](milacem DGdG. cfr. § 19. smillacem E. smilacem B coll. Diosc. IV 80.) a Graecis vocari dicit et esse in Arcadia tam praesentis veneni, ut qui obdormiant sub ea cibumve capiant moriantur . sunt qui et taxica hine appellata dicant venena— quae nunc toxica dicimus—, quibus sagittae tinguantur. repertum[*](reperto DGD.an re- perio?) innoxiam fieri, si in ipsam arborem[*](ipsa arbore dES.) clavus aereus adigatur.[*](adicatur d. addicatur Ev.a. C.)

[*](Herodotus 1187.) Pix liquida in Europa e[*](e v. om. ll.) taeda coquitur, navalibus muniendis multosque alios ad usus. lignum eius concisum furnis undique igni extra circumdato fervet.[*](feruet dG. fero (ferro D2 ) ex DG. ferro- ut Ev. a. C.) primus sudor aquae modo fluit canali. hoc in Syria cedrium [*](cedrium B e Vitruv. II 9,13 (ubi nunccedreum legitur). cedrum ll.) vocatur, cui tanta vis est, ut in Aegypto corpora hominum defunctorum perfusa eo serventur.

[*]((Dion. Halic. frgm. XX 15 [20, 6] Kiess].).) Sequens liquor crassior iam picem fundit. haec rursus in cortinas aereas coniecta aceto spissatur ut coagulo [*](ut coagulo et dTS. et coagulo et DGf. et coagulat E. -lata v.) et Bruttiae cognomen accepit, doliis dumtaxat vasisque ceteris utilis, lentore[*](lento E.) ab alia pice differens, item colore[*](dist. ego. cfr. XIV 127.) rutilante et quod pinguior est reliqua omni. illa[*](omni illa D2. illa omni D1GdfD. illa omnia TEAruncd. v.)

[*](Diosc. 193. 91. Th. H. IX 2, 2.)Huius expressum pingue praecipua resina fit atque rara nec nisi paucis in locis subalpinae Italiae, conveniens medicis. resinae albae congium in II[*](II ego. duobus ll. v.nonne binis?) aquae pluviae cocunt . alii utilius putant sine aqua coquere lento igne toto die, utique[*](utrique DGdv. a. Bas.) vase aeris albi, item terebinthinam in sartagine [*](sartagine v. cart- ll.) cinere ferventi[*](cinere feruenti dTBrot. ref- rv.), hanc ceteris praeferentes. proxima e[*](e ego. et ll. ex v.) lentisco.[*](Th. H. IX 2, 7.)[*](Diosc. I 98.)

non omittendum apud eosdem zopissam [*](zopissam B e Diosc I 98. zosippam ll.) vocari derasam navibus maritimis picem cum cera[*](cera dB. cetera r.), nihil non experiente vita, multoque[*](multo dC.) efficaciorem ad omnia, quibus pices resinaeque prosunt, videlicet adiecto salis callo.

Aperitur picea e parte solari, non plaga, sed vulnere[*](uulnere dv. -ra r.) ablati corticis, cum plurimuin bipedali hiatu, ut a terra cubito cum minimum absit. nec corpori ipsi parcitur, ut in ceteris, quoniam astula in fructu est. verum haec proxima laudatur, altior amaritudinem adfert. postea umor

Inter haec genera propriam[*](proprium dv. a. S.) quidam fecere sappinum[*](sappinum J. sapi- dT. sappium rv.), quoniam ex cognatione[*](cognatione D2dArund. v. cogita- r.) harum seritur, qualis dicta est in[*](in C. om. ll.)[*](15,36) nucleis, eiusdemque arboris imas partes taedas vocant, cum sit illa arbor nil aliud quam picea feritatis paulum mitigatae satu, sappinus[*](sapinus (sapp- D) DGGD. -ni EC. -na dT. sapii Arund.) autem materies caesurae[*](caesurae D2D. -sare r. -sarum e v.) genere[*](generata EArund.) fiat[*](fiat DGG. fit TEArund. v. fit dH.), sicuti docebimus.