Res Rustica

Rursus circa villam ponuntur μελισσῶνεσ καὶ χηνοτροφεῖα, quin etiam λαγοτροφεῖα studiose administrantur, quae nos similiter appellamus apum cubilia, apiaria, vel nantium volucrum, quae stagnis piscinisque laetantur, aviaria, vel etiam pecudum silvestrium, quae nemoribus clausis custodiuntur, vivaria.

Prius igitur de his praecipiam, quae intra saepta villae pascuntur.1 Ac de aliis quidem forsitan ambigatur,2 an sint agrestibus possidenda: gallinarum vero plerumque agricolae cura solennis est. Earum genera sunt vel cohortalium,3 vel rusticarum vel Africanarum.

Cohortalis est avis, quae vulgo per omnes fere villas conspicitur: rustica, quae non dissimilis villaticae per aucupem decipitur, eaque plurima est in insula, quam nautae in Ligustico mari sitam producto nomine alitis Gallinariam vocitaverunt: Africana est, quam plerique Numidicam dicunt, Meleagridi similis, nisi quod rutilam galeam et cristam capite[*]()gerit, quae utraque sunt in Meleagride caerulea.

Sed ex his tribus generibus cohortales feminae proprie appellantur gallinae, mares autem galli, semimares capi, qui hoc nomine [*](post pascuntur add. quod sint genera gallinarum ac. ) [*](ambigatur c: ambigantur SAa. ) [*](cohortalium A; chortalium S. ) [*](capite om. S. a Variously identified as hazel-hen, heath-hen, field-hen and red-legged partridge. b This island is still called by this name and lies off Albengo, three miles E. of Alassio on the Italian Riviera. c Probably the guinea-fowl. )

Huius igitur villatici generis non spernendus est reditus, si adhibeatur educandi scientia, quam plerique Graecorum et praecipue celebravere Deliaci. Sed et hi, quoniam procera corpora et animos [*]()ad proelia pertinaces requirebant, praecipue Tanagri-cum genus et Rhodium probabant, nec minus Chalcidicum [*]()et Medicum, quod ab imperito vulgo litera mutata Melicum appellatur.

Nobis nostrum vernaculum maxime placet: omisso tamen illo studio Graecorum, qui ferocissimum quemque alitem certaminibus et pugnae praeparabant. Nos enim censemus instituere vectigal industrii patrisfamilias, non rixosarum [*]()avium lanistae, cuius plerumque totum patrimonium, pignus aleae, victor gallinaceus pyctes abstulit.

Igitur cui placebit sequi nostra praecepta, consideret oportet primum quam multas, et cuiusmodi parare debeat matrices, deinde qualiter eas tutari[*]()et pascere; mox quibus anni temporibus earum partus excipere; tum demum ut incubent et excludant efficere; postremo ut commode pulli educentur [*](animos ac: animos-a (a erasa) A: animosa S. ) [*](calehidicum Sc: ealcidicum Aa. ) [*](rixiosarum Sa. ) [*](tutari SAc: tueri a. a From Tanagra in Boeotia. b From Chalcis in the island of Euboea. c I.e. Persian. )

Parandi autem modus est ducentorum capitum, quae pastoris unius curam dispendant1: dum tamen anus sedula vel puer adhibeatur custos vagantium, ne obsidiis hominum, aut insidiatorum [*]()animalium diripiantur. Mercari porro nisi fecundissimas aves non expedit. Eae sint rubicundae vel infuscae [*]()plumae, nigrisque pinnis 4: ac si fieri poterit, omnes huius, et ab hoc proximi coloris eligantur. Sin aliter, vitentur [*]()albae; quae fere cum sint molles ac minus vivaces, tum ne fecundae quidem facile reperiuntur:[*]()atque etiam conspicuae propter insigne candoris ab accipitribus et aquilis saepius abripiuntur.

Sint ergo matrices robii coloris [*]()quadratae, pectorosae, magnis capitibus, rectis rutilisque cristulis,[*]()albis auribus, et sub hac specie quam amplissimae, nec paribus ungulis:[*]()generosissimaeque [*]()creduntur, quae quinos habent digitos, sed ita ne cruribus emineant transversa calcaria. Nam quae hoc virile gerit insigne, contumax ad concubitum dedignatur [*]()admittere marem, raroque fecunda, etiam cum incubat, calcis aculeis ova perfringit. [*](dispendeat c: distendant SAa. ) [*](insidiatorum SA: insidiosorum ac. ) [*](infuscae SAc: fuscae a. ) [*](pinnis SAc: pennis a. ) [*](vitentur a: evitentur c: viterbitentur SA. ) [*](reperiantur codd. ) [*](robii coloris S: robusta coloris A: probi coloris ac. ) [*](rectis rutulisque cristulis c: rectis rutilis SA: rectilis (rectis a2) rutulisque cristulis a1. ) [*](ungulis ac: unguibus SA. ) [*](generosissimeque ac: generosis eque S: generosis seque ) [*]( dedignatur Sac: dedignatam A )

Gallinaceos mares nisi salacissimos habere non expedit. Atque in his quoque sicut in feminis, idem color, idemque numerus unguium, status altior quaeritur: sublimes, sanguineaeque, nec obliquae cristae: ravidi,[*]()vel nigrantes oculi: brevia et adunca rostra: maximae candidissimaeque aures: paleae [*]()ex rutilo albicantes, quae velut incanae barbae dependent: iubae [*]()deinde variae, vel ex auro flavae, per colla cervicesque in humeros diffusae:

tum lata et musculosa pectora, lacertosaeque similes bracchiis alae, tum procerissimae caudae, duplici ordine, singulis utrinque prominentibus pinnis inflexae: quinetiam vasta femina [*]()et frequenter horrentibus plumis hirta: robusta crura, nec longa, sed infestis velut sudibus nocenter armata.

Mares [*]()autem, quamvis non ad pugnam neque ad victoriae laudem prae-parentur, maxime tamen generosi probantur, ut sint elati, alacres, vigilaces, et ad saepius canendum prompti, nec qui facile terreantur: nam interdum resistere debent, et protegere coniugalem gregem: quin et attollentem minas serpentem, vel aliud noxium animal interficere.

Talibus autem maribus quinae singulis feminae comparantur.[*]()Nam Rhodii generis aut Medici propter gravitatem neque patres nimis salaces, nee fecundae matres: quae tamen ternae singulis maritantur. Et cum pauca ova posuerunt, inertes ad incubandum, multoque magis ad excludendum, [*](ravidi edd.: rabidi c: rubidi SA: rubicundi a. ) [*](paleae Aac: galeae S. ) [*](iubae om. A. ) [*](femina Aac: femini S. ) [*](mares SAac. ) [*](comparantur Aac: comparant S. )

Tanagrici plerumque Rhodiis[*]()et Medicis amplitudine pares, non multum moribus a vernaculis distant, sicut et Chalcidici. Omnium tamen horum generum nothi [*]()sunt optimi [*]()pulli, quos conceptos ex peregrinis maribus nostrates ediderunt. Nam et paternam speciem gerunt, et salacitatem fecunditatemque vernaculam retinent.

Pumiles [*]()aves, nisi quem humilitas earum delectat, nec propter fecunditatem, nec propter alium reditum nimium probo, tam [*]()hercule, quam nec pugnacem ac [*]()rixosae [*]()libidinis marem. Nam plerumque ceteros infestat, et non patitur inire feminas, cum ipse pluribus sufficere non queat.

Impedienda est itaque procacitas eius ampullaceo corio; quod cum in orbiculum formatum est, media pars eius rescinditur, et per excisam partem galli pes inseritur: eaque quasi compede cohibentur feri mores. Sed, ut proposui, iam de tutela generis universi praecipiam.

Gallinaria constitui debent parte villae, quae hibernum spectat orientem: iuncta sint ea fumo vel culinae, ut ad avem perveniat fumus, qui est huic [*](exclusi ac: excussit: excusi A. ) [*](Rhodiis ac: Hrodiis S: Hordiis A. ) [*](noti ac. ) [*](post optimi add. sunt SA. ) [*](pumiles Ac: pumileas S: humiles a. ) [*](probo tam c: .probatam Sa: -um A. ) [*](ac scripsi: nee codd. ) [*](rixose a: risose c: rixo SA. )